Зараджэнне беларускай дзіцячай літаратуры – працяглы і складаны працэс, цесна звязаны з фальклорнымі традыцыямі, развіццем і станаўленнем нацыянальнага мастацкага слова, узнікненнем пісьменнасці, прыняццем хрысціянства, зараджэннем і развіццем кнігадрукавання. Вусная народная творчасць – першааснова любой літаратуры, у тым ліку i дзіцячай [1].

У канцы Х стагоддзя – на нашы землі прыйшло хрысціянства, разам з ім і пісьменнасць на стараславянскай (царкоўна-славянскай) мове – першай літаратурна-пісьмовай мове ўсходніх славян. Кнігадрукавання яшчэ не было, таму ўсе помнікі рукапісныя (буйныя цэнтры старажытнай пісьменнасці на Беларусі: Полацк, Тураў, Пінск, Смаленск, Слуцк, Мазыр). Культурна-асветніцкая дзейнасць К. Тураўскага, Златавуста, Клімента Смаляціча, Аўраама Смаленскага, Еўфрасінні Полацкай мела вялікае значэнне. Дзяржаўная мова Кіеўскай Русі – старажытна-ўсходнеславянская (старажытнаруская), утвораная шляхам сінтэзу стараславянскай мовы і жывой гутарковай мовы ўсходніх славян. “Слова пра паход Ігаравы”, “Аповесць мінулых гадоў”, “Слова мітрапаліта Іларыёна”, творы Уладзіміра Манамаха – з'яўляюцца цудоўнымі прыкладамі.

У 988 г. кіеўскім князем Уладзімірам Святаслававічам была прынята хрысціянская рэлігія візантыйскага ўзору. У 992 г. князь Ізяслаў ў Полацку заснаваў епархію (епархія – царкоўная акруга, якой кіраваў епіскап), што дало магчымасць распаўсюдзіць пісьменнасць. У XI ст. на полацкай зямлі асвойвалася кірылічная азбука (яе склалі для старабалгарскай мовы ў 863 г. браты Кірыла і Мяфодзій).

Кірыл і Мяфодзій ажыццявілі пераклад кніг Святога Пісання з грэчаскай на славянскую мову, а таксама літаратуру, неабходную для ажыццяўлення набажэнстваў. У аснову перакладу ляглі добра вядомыя ім ўсходне-балгарскія дыялекты. У адрозненне ад іншых, хто практыкаваўся ў тую эпоху ў спосабах запісу славянскай гаворкі, вынік працы Кірыла і Мяфодзія ўяўляў сабой скончаную сістэму, створаную з улікам усіх спецыфічных асаблівасцяў славянскіх моваў. Для тэкстаў перакладаў імі была створана адмысловая азбука – глаголіца. Браты таксама навучылі мясцовых святароў здзяйсняць набажэнства па-славянску. Гэты вопыт атрымаў распаўсюджанне і ў суседніх населеных славянамі землях. У выніку перакладчыцкай дзейнасці Кірылы і Мяфодзія быў створаны корпус тэкстаў на славянскай мове, які даваў уяўленне аб асноўных нормах хрысціянскага свету. Разам з тым была створана і літаратурная мова, здольная на гэтакім жа высокім узроўні, як грэцкі і лацінскі, абслугоўваць усе сферы жыцця славянскага грамадства.

На самай справе па летапісах пісьменнасць ўжо існавала ў славян, і гэта пацверджана неаднаразова рознымі крыніцамі. Аднак неабходна адзначыць, што Кірыл і Мяфодзій стваралі на самай справе не славянскую пісьменнасць. Яны стваралі царкоўна-славянскую азбуку для хрысціянскай царквы. Кірыл і Мяфодзій узялі старажытна-славянскую “буквіцу”, у якой было 49 літар, 5 літар выкінулі, таму што не было ў грэцкай мове такіх гукаў, а для чатырох далі грэцкія назвы.

Уклад гэтых святых несумненна вялікі. Перш за ўсё, менавіта дзякуючы Кірылу і Мяфодзію мы маем сучасны алфавіт. Па-другое, яны першыя перавялі на славянскую мову Святое пісанне і богаслужбовы кнігі. Самае галоўнае, што яны зрабілі першыя крокі да таго, што сёння мы можам служыць літургію на сваёй роднай мове [1].

Апрача сваіх пражскіх выданняў, у 1522 і 1525 гг. ён выдаў у Вільні яшчэ “Малую падарожную кніжку” і “Апостала”. Заснаваная Скарынам Віленская друкарня была першай ва Усходняй Еўропе.

Ён увайшоў у гісторыю як беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар. Як пісьменнік – празаік і паэт – што служыў не эліце або нейкаму аднаму стану, а ўсяму народу. Як выдатны перакладчык з некалькіх старажытных і новых моваў. Як рэдактар і выдавец, што дасягнуў найвялікшай гармоніі слова і друкарскага мастацтва. Як патрыёт, пяру якога належыць самы прачулы за ўсю беларускую гісторыю, геніяльна просты хваласпеў любові да Бацькаўшчыны: “Панежэ ад прыраджэння звяры, ходзячыя ў пустыні, знаюць ямы свая, пціцы, лятаючыя па воздуху, ведаюць гнёзды свая, рыбы, плываючыя па мору і ў рэках, чуюць віры свая, пчолы і тым падобная бароняць вулляў сваіх, – така ж і людзі, ігдзе зрадзіліся і ўскормлены суць па Бозе, к таму месту вялікую ласку імаюць”.

Сын народа, што жыве на еўрапейскім памежжы, Скарына геніяльна знітаваў у сваёй творчасці традыцыі візантыйскага Усходу і лацінскага Захаду. Ён аздобіў свае кнігі высокамастацкімі гравюрамі, па якіх можна вывучаць тагачаснае беларускае жыццё – побыт, адзенне, тэхніку будоўлі. Смела адступаючы ад канонаў, ён змясціў у Бібліі ўласны партрэт. Нават самога Бога чытачы ўбачылі без узаконенага німбу. За парушэнне царкоўных правілаў выдання Бібліі Скарыну маглі б не меней за трынаццаць разоў спаліць на вогнішчы як ерэтыка [3].

Імкнучыся пашырыць святло навукі сярод усходніх суседзяў, Францішак Скарына прывёз вялікую партыю сваіх выданняў у Маскву, прапанаваўшы свецкім і духоўным уладарам наладзіць кнігадрукаванне. I замест удзячнасці ўбачыў, як на загад маскоўскага князя з ягоных кніг склалі вялізнае вогнішча.

Першая друкаваная скарынаўская кніга – “Псалтыр” выйшла ў свет 6 жніўня 1517 г. Затым на працягу 1517-1519 г. у Празе ён выдаў яшчэ 23 кнігі Бібліі: “Іоў” (датавана 10.9.1517), “Прытчы Саламона” (6.10.1517), “Ісус Сірахаў” (5.12.1517), “Эклезіяст” (2.1.1518), “Песня песняў” (9.1.1518), “Прамудрасць божая” (19.1.1518), 4 кнігі “Царстваў” (10.8.1518), “Ісус Навін” (20.12.1518), “Юдзіф” (9.2.1519), “Суддэі” (15.12.1519), пазначаныя 1519 годам кнігі “Быцце”, “Руф”, “Эсфір”, “Плач Ераміі” і “Прарок Данііл, а таксама не датаваныя кнігі “Выхад”, “Левіт”, “Лічбы” і “Другі закон”. Чатыры кнігі “Царстваў” выпушчаны з суцэльнай нумарацыяй аркушаў і пазначаны адной датай. Таму можна лічыць, што Скарына выдаў у Празе 23 кнігі  Бібліі ў 20 выпусках. Магчыма, што некаторыя з недатаваных кніг выйшлі нават у пачатку 1520 года. Тыраж кожнай Скарынавай кнігі быў у межах 500 – 1000 зкз. У пачатку кнігі “Быццё”, якая адкрывае біблейскі звод, Скарына змясціў прадмову да ўсёй Бібліі і асобны тытульны ліст з агульным загалоўкам: “Библия руска, выложена доктором Франциском Скориною из славнаго града Полоцька богу ко чти и людем посполитым к доброму научению”. Змест гэтай і некаторых іншых прадмоў беларускага асветніка сведчыць, што ён збіраўся надрукаваць у сваім перакладзе ўсю Біблію, але па невядомых нам прычынах не змог ажыццявіць задуму. Магчыма, асобныя яго кнігі не дайшлі да нашага часу. На  жаль, не захаваліся і гістарычныя дакументы, звязаныя з першым перыядам прабывання Скарыны ў Празе (1517-1519) [3].

Свае кнігі беларускі гуманіст адрасаваў шырокаму чытачу, “людзям простым паспалітым”, і надаў ім выразна дэмакратычны і навучальна-асветніцкі характар. Ён выдаваў Біблію асобнымі выпускамі, зручным фарматам. Кожная яго кніга адкрываецца тытульным лістом з гравюрай і загалоўкам, завяршаецца кароткім пасляслоўем, у якім паведамляецца кім, для каго і дзе яна выдадзена. Кнігі Скарыны аздоблены рэалістычнымі, свецкімі, у рэнесансным стылі гравюрамі, застаўкамі і ініцыяламі, у якіх услаўляюцца прырода і чалавек. Усяго ў скарынаўскіх кнігах змешчана 52 дрэварыты, каля 1000 ініцыялаў, шмат іншых, выкананых на высокім мастацкім узроўні элементаў кніжнага аздаблення, якія надаюць яго выданням непаўторнае аблічча і хараство. Беларускі першадрукар стварыў вёльмі выразны, арыгінальны і надзвычай прыгожы друкарскі шрыфт, заснаваны на лепшых традыцыях беларускага і заходнееўрапейскага каліграфічнага пісьма эпохі Адраджэння, у якім некаторыя вучоныя справядліва бачаць своеасаблівы прататып таго шрыфта, якім мы карыстаемся сёння. Больш таго, у двух кнігах (“Ісус Сірахаў” і 4-й кнізе “Царствы”) ён змясціў свой гравюрны партрэт, які стаў першым свецкім партрэтам вучонага-гуманіста, пісьменніка і кнігадрукара ва Усходняй Еўропе, выдатным помнікам кніжнага мастацтва. Шмат якія гравюры і застаўкі скарынаўскіх выданняў пазначаны яго асабістым знакам-сігнетам, своеасаблівым гербам – змешчанай на шчыце выявай сонца і сярпа месяца з чалавечымі тварамі, што сімвалізуе кнігу як крыніцу мудрасці, ведаў, асветы, адраджэння. Сігнет указвае таксама на аўтарскую  належнасць Скарыне гэтых твораў мастацтва і саміх выданняў, у якіх яны змешчаны. Скарына быў сапраўдным наватарам кнігі. Упершыню ў гісторыі ўсходнеславянскай кнігі ён увёў тытульны ліст, тлумачальныя падзагалоўкі, пааркушавую нумарацыю, багата ілюстраваў выданні сродкамі друкарскай тэхнікі, зрабіў неабходным іх элементам прадмовы і пасляслоўі, г. зн. прыдаў кнізе сучасны выгляд. Паводле паліграфічнага майстэрства і мастацкай дасканаласці Скарынавыя кнігі – шэдэўры славянскага кнігадруку і стаяць упоравень з італьянскімі і нямецкімі выданнямі таго часу, найлепшымі ў Еўропе, На працягу стагоддзяў яны былі недасягальным узорам для ўсходнеславянскіх кнігадрукароў.

Яго пераклады вызначаюцца творчай самастойнасцю, прастатой і дакладнасцю, высокай літаратурнай дасканаласцю, выразным гуманістычным характарам. Скарынавы пераклады Свяшчэннага пісання ўзнімалі прэстыж беларускай мовы, садзейнічалі выпрацоўцы і ўдасканаленню яе высокага кніжнага стылю. Моватворчая праца Скарыны спрыяла вельмі важнаму працэсу, які пачаўся тады на Беларусі, – беларусізацыі мовы канфесійнай літаратуры. Беларуская Біблія 1517-1519 гадоў была другой у славянскім свеце (пасля чэшскай) друкаванай Бібліяй. Нездарма сваю падзвіжніцкую дзейнасць беларускі асветнік параўноўваў духоўным подзвігам сваіх вялікіх папярэднікаў, у прыватнасці св. Ераніма, і ставіў свой пераклад у адзін рад з этапнымі ў гісторыі біблейскіх перакладаў з’явамі [3].

Ф. Скарына ўвайшоў у беларускую літаратуру не толькі як выдатны перакладчык, заснавальнік беларускай школы перакладу, але і як таленавіты пісьменнік, аўтар цікавых твораў розных жанраў. Яго пяру належаць першыя ва ўсходнеславянсам свеце вопыты кніжнага вершаскладання: чатырохрадковая эпіграма на тытульным лісце кнігі “Іоў”, вершаваны пераказ дзесяці запаведзяў у прадмове да кнігі “Выхад” і кароткі дыдактычны вірш у кнізе “Эсфір”, заснаваны на прынцыпе біблейскага паралелізму. Беларускі гуманіст – пачынальнік жанру акафіста ва ўсходнеславянскай гімнаграфіі. Творча выкарыстаўшы візантыйскія і стараславянскія літаратурныя традыцыі, ён склаў “Акафіст Іаану Прадцечы” і “Акафіст Ісусу”, у якіх чытаюцца таксама першыя беларускія імянныя акравершы: “Писал доктор  Скоринич Францискус” і “Делал доктор Скоринич Францискус”. Каб аблегчыць простаму чытачу ўспрыняцце і засваенне кладанага зместу Свяшчэннага пісання, Скарына ў выдадзеных ім кнігах змясціў свае прадмовы – арыгінальныя творы беларускай гуманістычнай публіцыстыкі эпохі Адраджэння. Толькі ў яго пражскіх выданнях надрукаваны 25 прадмоў. Лаканічныя, афарыстычныя, надзвычай змястоўныя, яны насычаны багатай інфармацыяй, разнастайнымі звесткамі па гісторыі, геаграфіі, культуры, літаратуры, філасофіі і праву народаў антычнага свету. Іх змест звязаны як са зместам біблейскіх кніг, так і з навучальна-пазнаваўчай і выхаваўчай накіраванасцю скарынаўскай асветніцкай праграмы. Яны вылучаюцца прастатой кампазіцыі, жывасцю выкладу, класічнай выразнасцю стылю, гарманічным адзінствам зместу і формы, думкі і слова. Сінкрэтычныя паводле жанравага характару прадмовы Скарыны спалучаюць у сабе рысы навукова-папулярнага літаратуразнаўчага артыкула, гісторыка-філалагічнага каментарыя і пашыранай анатацыі да твора. Яны – яркія ўзоры індывідуальнай літаратурнай творчасці беларускага гуманіста, яго самабытнага таленту. Калі знешняе аздабленне Скарынавых кніг выяўляе тонкі эстэтычны густ першадрукара, то яго пераклады і арыгінальныя творы сведчаць пра яго, як пра выдатнага майстра мастацкага слова.

Сімяон Полацкі акрамя роднай беларускай мовы, добра ведаў лацінскую, польскую, царкоўнаславянскую. Пісаў на гэтых мовах вершы, прамовы, навуковыя трактаты. У сваёй творчасці прытрымліваўся пазіцыі талерантнасці, ухіляўся ад крытыкі каталіцтва і ўніяцтва, імкнуўся да ўзгаднення іхных дагматычных разыходжанняў з праваслаўем. Большасць твораў Сімяона Полацкага не перавыдавалася, творы на польскай і лацінскай мовах дагэтуль не маюць перакладаў на беларускую.

Творчасць Сімяона Полацкага вызначаецца энцыклапедычнасцю, шырокім ахопам падзей. У вершах уздымаюцца сацыяльна-філасофскія і гістарычныя пытанні, выкрываюцца заганы тагачаснага феадальнага грамадства, асуджаецца каставая іерархія, выказваюцца адносіны да “праведных” і “няправедных” войнаў, да творчай дзейнасці асобных мастакоў кансерватыўнага, архаічнага напрамку, прапагандуецца ідэя далучэння Беларусі да Маскоўскай Русі, ідэя пашырэння асветы, культуры і навукі [2].

У полацкі перыяд творчасці пісаў на беларускай, польскай і лацінскай мовах, раннія вершы (“Акафіст”, “Канон”, 1648), якія маюць рэлігійна-сакральнае прызначэнне. Большасць польскіх і лацінскіх вершаў Сімяона Полацкага належаць да так званай школьнай паэзіі: гэта “перакладыроўка” тагачаснай унівэрсітэцкай навукі і маральнай філасофіі ў сістэму  сілабічнай паэтыкі барокавага кірунку.

У маскоўскі перыяд аснову літаратурнай спадчыны Сімяона Полацкага складаюць 2 вялікія зборнікі, падрыхтаваныя ў канцы 1670-х, аднак выдадзеныя  пасмяротна: “Вертаград мнагацветны” і “Рыфмалягіён, ці Вершаслоў” (1678, выйшаў у 1681). Яшчэ пры жыцці манаха сучаснікі ацанілі ягоны  “Вертаград  мнагацветны”, які з’яўляўся на той час сапраўднай энцыклапедыяй ведаў па гісторыі, антычнай міфалогіі, філасофіі, тэалогіі, маралі і хрысціянскай сімволіцы. У другім зборніку панегірычнай скіраванасці змяшчаюцца драматычныя творы “Камедыя прытчы пра блуднага сына…” і “Пра Навухаданосара цара…”, якія ставіліся ў прыдворных тэатрах Крамля і сяла Праабражэнскае. У Маскве Сімяон Полацкі зрабіў вершаваны пераклад “Псалтыра”. Ён прызначаўся для сямейнага чытання і быў упрыгожаны цудоўнымі гравюрамі, што, безумоўна, спрыяла яго шырокаму распаўсюджанню [2].

Акафіст (ад грэч. – не і – саджуся) – хрысціянскае хвалебнае царкоўнае песнапенне. Выконваецца абавязкова стоячы. Кожны акафіст складаецца з 25 асобных песнапенняў. Першы на Беларусі акафіснік выдадзены Францыскам Скарынам у 1525 годзе.

Гімнаграфія – праваслаўнае богаслужэнне ў беларускай музычнай культуры ХХ – пачатку ХХІ стагоддзя.

Дрэварыт або ксілаграфія (ад грэч. – дрэва і – пішу, малюю) – гравюра на дрэве, у якой друкарская форма (клішэ) выконваецца гравіраваннем драўлянай дошкі.

1. Зараджэнне хрысціянства на Русі:

• Дзейнасць Кірылы і Мяфодзія

• Жыціе як жанр літаратуры

2. Узнікненне беларускага кнігадрукавання:

• • • Распаўсюджванне кніг вучэбнага прызначэння.

    • Дзейнасць Францыска Скарыны.

3. Творчасць Сымона Буднага:

• “Катэхізіс” – кніга для дарослых і падручнік для дзетак.

4. Творчасць Сімяона Полацкага:

• Асветніцкая дзейнасць С. Полацкага.

1. Беларуская дзіцячая літаратура: вучэб.дапаможнік/А.М. Макарэвіч [і інш. ; пад агульн. рэд. А.М. Макарэвіча, М.Б. Яфімавай. Мінск, 2008.

2. Беларуская дзіцячая літаратура : вучэбны дапаможнік / А. М. Макарэвіч [і інш.]; пад агульн. рэд. А. М. Макарэвіча. – Мінск : РІПА, 2016.

3. Лойка, А. Францыск Скарына, або Сонца Маладзіковае. – Мінск: Мастацкая літаратура, 2009.