Галоўная»Практычны раздзел»Аналіз вершаў, апавяданняў і казак Змітрака Бядулі, якiя ўваходзяць у дзiцячае чытанне
У апавяданнях пісьменніка выразна прасочваюцца 2 кiрункi:
1) тэма загубленага дзяцiнства (“Малыя дрывасекi”, “Пяць лыжак зацiркi”) у гэтых апавяданнях адчуваецца пратэст пiсьменнiка супраць бязрадаснага дзяцiнства i сацыяльна-грамадскiх умоў, якiя пазбаўляюць дзяцей шчасця;
2) творы, у якiх З. Бядуля iмкнецца пранiкнуць ва ўнутраны свет маленькага чалавека, раскрыць яго псiхалогiю, паказаць яго здольнасцi i таленты (“Велiкодныя яйкi”, “Дзе канец свету”) [1].
Апавяданне “Пяць лыжак зацiркi” падымае праблему жыцця вёскі. На прыкладзе сям’і хворага Антося i Агаты можна прасачыць становішча большасці сялян. Падзеі адбываюцца вясною, калі па вёсках пануе галадуха. Агаце пашанцавала выенчыць фунт мукi ў суседа, i прыгатаванае снеданне стала вялiкiм святам для шчаслiвай у той момант сям’i. Вялiкiм няшчасцем стаў прыход не менш галоднай суседкi Сцёпчыхi, якая з’ела пяць лыжак зацiркi.
Апавяданне “Малыя дрывасекi” падымае праблему масавага абеззямельвання сялян, па якой яны вымушаны былі наймацца на лесараспрацоўкі. Галоўныя героi 2 браты. Старэйшаму Цiшку – 10г, а меншаму Халiмону – 8г. Бацька iх працаваць не мог, ён быў кульгавы. Ι хлопчыкi вымушаны былi iсцi ў лес на заробкi. Калi ўзнялася завея, усе дрывасекi разбеглiся па дамах, а Цiшка i Халiмон засталiся, баялiся, каб бацька не наракаў, што зарана прыйшлi з лесу. А калi вырашылi ўсё ж пайсцi, то заблудзiлiся i замерзлi. Яны бачылi сон, у якім збылося iх жаданне адно на дваiх: “Сядзяць яны за сталом, матка i бацька рады, што яны прыйшлi. Яны пад’елi i на печы паснулi”. Аўтар яскрава паказаў, што, выконваючы дарослую працу, псіхалагічна хлопчыкі заставаліся дзецьмі і менавіта таму не вытрымалі – загінулі.
Апавяданне “Велiкодныя яйкi” – галоўны герой Сцяпанка па мянушцы Пяцкун, бо ён захапляўся маляваннем. Нiхто яго не разумеў. Толькi на Вялiкдзень яму куплялi фарбы i дазвалялi фарбаваць яйкi. Калi загiнуў бацька, то мацi не змагла купiць сыну фарбы. Ι тады хлопчык на велiкодных яйках сваёй крывёю намаляваў партрэт бацькi, забiтага на вайне. Заканчваецца апавяданне аптымiстычнымi спадзяваннямi на лепшую будучыню мастака. Чутку аб дзiўных велiкодных яйках пачулi студэнты з суседняй вёскi i падарылi Сцяпанку скрыначку з рознымi фарбамi. Яны абяцалi яго вучыць i ў горад забраць, гаварылі, што з яго выйдзе вялiкi чалавек.
Апавяданне “Дзе канец свету?” адлюстроўвае ўнутраны свет хлопчыка Янкі, які ўвесь час разважае, фантазiруе, захапляецца таямнiцамi навакольнай прыроды. Але больш за ўсё яго хвалюе пытанне: Дзе канец свету? Дарослыя не даюць яму адказа (бацька працуе i яму няма часу, баба Аўдоцця не ведае, дзядзька Арцём смяецца з яго пытанняў). Аднойчы хлопчык вырашае, што сонейка ведае, дзе канец свету, ён пакiдае свой статак гусей i бяжыць услед за iм. Канчаецца апавяданне тым, што Янка разважае: “Увосенi ў школу пайду, вучыцца буду i аб усiм даведаюся” [6].
Змітрок Бядуля да формы казкі звярнуўся ўжо ў першай палове 20-х гг. ХХ ст. пад уплывам сваёй рэдактарскай дзейнасці. Большасць казак З. Бядулi створана на аснове фальклорных матываў, пiсьменнiк напаўняў казкi новым зместам i ўзбагачаў iх мастацкiя асаблiвасцi (“Ιванка-прастачок”). У казцы “Скарб” галоўны герой наслухаўся дзедавых казак аб багатых скарбах i адпраўляецца iх шукаць у купальскую ноч. У лесе хлопчык сустракаецца з хохлiкам, якi паказвае яму свае падземныя скарбы i знаёмiць са сваёй сям’ёй, кожны з якой заняты сваёй працай. Хлопчык зразумеў, што “матка-зямля мае шмат багацця. Яна шчодрая да тых, хто любiць працаваць”. У вобразе хлопчыка Саўкi праяўляюцца тыповыя для яго ўзросту рысы характару (цiкаўнасць, спалох, задзiрыстасць).
“Мурашка-Палашка” – узнята тэма калектыўнай працы, неабходнасцi абароны свайго дому. Дабро ў казцы звязана з вобразам Палашкi. Зло – у вобразе мядзведзя. Ён дужы i самаўпэўнены, ён гвалтаўнiк-прыгнятальнiк. Адмоўныя героi i воўк з лiсой, яны прыслужваюць прыгнятальнiку працоўных. Мурашкi працавiтыя, воўк жорсткi, лiса хiтрая.
Аповесць-казка “Сярэбраная табакерка” – у аснову сюжэта пакладзена народная казка аб паланеннi палешуком смерцi, якую ён пасадзiў у табакерку, на зямлi перастала гнiць усё жывое. Казка падобна да фальклорнай (жывёлы размаўляюць i дзейнiчаюць як людзi). Адметнасць кампазiцыi казкi заключаецца ў спалучэннi рэалiстычна-бытавога плана з казачна-фантастычным. Першыя старонкi твора гэта рэалiстычная карцiна вячэры звычайнай сям’i зайчыкаў, дзе акрамя бацькоў прысутнічаюць стары дзед. Дзед расказвае гiсторыю аб тым, як апынулася гэта табакерка ў прадзеда сям’i леснiка. I ад iмя дзеда пачынае казку пра смерць, якая трапiла ў табакерку iх далёкага продка Дзiда-дзеда i што з гэтага атрымалася. Фантастычны план уключаецца ў дзеянне непасрэдна з апавядання старога казачнiка. Тут адбываюцца дзiвосныя пераўтварэннi i незвычайныя прыгоды з героямi казкi. Дзiда-дзед – заяц, ажывае такая мiстычная iстота, як смерць, сарока ператвараецца ў каралеву Лялю, кардынал Банiфацый пераапранаецца прафесарам Джыованнi Чарэнца, аптэкар Савiцкi стварае мясныя буракi, якiя растуць на градках, i сонныя парашкi, што ўсыпляюць людзей. Сюжэт аповесцi-казкi пабудаваны на барацьбе памiж Дзiда-дзедам, яго сябрамi (дзяўчынка Люсенька, шавец Юрка Дратва, паляўнiчы Саўка, аптэкар Савiцкi, скамарохi) i памагатымi Смерцi (панi Сарачынская, кароль Пінг-Понг, кардынал банiфацый, папа Кiй дзесяты). Смерць iмкнецца вырвацца з дзедавай табакеркi [2].
Пазнавальна-выхаваўчае значэнне аповесцi-казкi “Сярэбраная табакерка” ў тым, што ў творы ярка i вобразна паказана чалавечае жыццё i адносiны памiж людзьмi, створаны незабыўныя малюнкi роднай прыроды, якiя выхоўваюць патрыятычныя i эстэтычныя пачуцці ў чалавеку.
Літаратура
Беларуская дзіцячая літаратура : вучэб. дапам. / А.М. Макарэвіч [і інш.] ; пад агульн. рэд. А.М. Макарэвіча, М.Б.Яфімавай. – Мінск: Выш.ш., 2008.
Беларуская дзіцячая літаратура : вучэбны дапаможнік / А. М. Макарэвіч [і інш.]; пад агульн. рэд. А. М. Макарэвіча. – Мінск : РІПА, 2016.
Беларуская літаратура : вучэбны дапаможнік для 10 класа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання / пад рэд. А.П.Бязлепкінай-Чарнякевіч, І.Д.Воюш. – Мінск : РІПА, 2020.
Бядуля Змітрок // Тэатральная Беларусь : у 2 т. / пад агульнай рэдакцыяй А. В. Сабалеўскага. Мінск: 2002. Т. 1.
Кульбянкова, І. М. Эвалюцыя лірычнай творчасці Змітрака Бядулі: ідэйна-тэматычны і вобразны аспекты : метадычны дапаможнік / І. М. Кульбянкова. – Магілёў: 2004.
Кульбянкова, І. М. Змітрок Бядуля – майстар “малой прозы” : вучэбны дапаможнік / І. М. Кульбянкова. – Магілёў: 2000.
Навуменка, І. Я. Змітрок Бядуля / Іван Навуменка. – 2-е выд. – Мінск : Беларуская навука, 2004.
Навуменка, І. Я. Змітрок Бядуля (1886–1941) / Іван Навуменка // Слова пра літаратуру і літаратараў: літаратурна-крытычныя артыкулы па беларускай літаратуры : у 2 кн. / уклад. В. В. Ашмян і інш. Мінск: 2001.
Максімовіч, В. А. Дакастрычніцкая творчасць Змітрака Бядулі: сувязь з эстэтыкай сімвалізму і імпрэсіянізму / В. А. Максімовіч // Эстэтычныя пошукі ў беларускай літаратуры пачатку XX стагоддзя / В. А. Максімовіч. Мінск: 2000.