Парадак марфалагічнага разбору назоўніка
1. Часціна мовы.
2. Пачатковая форма (назоўны склон адзіночнага ліку).
3. Разрад паводле значэння і граматычных асаблівасцей: а) агульны ці ўласны; б) адушаўлёны ці неадушаўлёны.
4. Марфалагічныя прыметы: род, скланенне, лік, склон.
5. Сінтаксічная роля.
Узоры выканання марфалагічнага разбору назоўніка
Матчына сэрца гатова ўсім ахвяраваць дзеля любага дзіцяці свайго.
1. (Дзеля) дзіцяці — назоўнік.
2. Пачатковая форма — дзіця.
3. Агульны, адушаўлёны.
4. Ніякага роду, рознаскланяльны; ўжыты ў адзіночным ліку, родным склоне.
5. З’яўляецца дапаўненнем.
Парадак фанетычнага разбору слова
1. Арфаграфічнае напісанне слова.
2. Колькасць складоў, месца націску (націскны склад).
3. Характарыстыка гукаў: галосны (якой літарай абазначаны), зычны (звонкі ці глухі, цвёрды, зацвярдзелы ці мяккі, свісцячы ці шыпячы; якой літарай абазначаны).
4. Колькасць гукаў і літар.
Узоры выканання фанетычнага разбору слова
Векавыя дубы стаяць паважныя, спакойныя у сваей велічы. (Шам.)
1. Стаяць.
2. У слове два склады; націск падае на другі склад (стаЯць),
3. с — зычны, глухі, цвёрды, свісцячы; абазначаны літарай с (эс).
т — зычны, глухі, цвёрды; абазначаны літарай т (тэ).
а —галосны; абазначаны літарай а (а).
й — зычны, звонкі, мяккі; абазначаны разам з наступным гукам а літарай я (я).
а — галосны; абазначаны разам з папярэднім гукам й літарай я (я).
ц’ — зычны, глухі, мяккі; абазначаны спалучэннем літар ц (цэ) і ь (мяккі знак).
4. У слове 6 гукаў і 6 літар.
Парадак арфаграфічнага разбору
У школе
1. Слова з выдзеленымі арфаграмамі.
2. На якое правіла.
3. Правіла напісання арфаграмы,
Узоры выканання арфаграфічнага разбору
У спіс барацьбітоў за мір і я свае імя паставіць права маю. (А. 3.)
У школе
1. Барацьбітоў.
2. Арфаграма на правапіс глухіх перад звонкімі.
3. Глухія перад звонкімі пішуцца нязменна.
Парадак словаўтваральнага разбору слова
1. Часціна мовы.
2. Лексічнае значэнне слова.
3. Утваральная аснова.
4. Сродак (прыстаўка, суфікс), пры дапамозе якога ўтворана.
5. Спосаб словаўтварэння (прыставачны, суфіксальны, прыставачна-суфіксальны, бяссуфіксны, асноваскладанне, словаскладанне, пераход слоў з адной часціны мовы ў другую).
6. Графічная схема ўтварэння слова.
Узоры выканання словаўтваральнага разбору слова
Негарачае восеньскае сонца залівала пакой святлом.
У школе
1. Негарачае — прыметнік.
2. Лексічнае значэнне ‘цёплае’.
3. Утвораны ад прыметніка гарачы.
4. Словаўтваральны сродак прыстаўка не-.
5. Спосаб ўтварэння – прыставачны.
6. Графічная схема ўтварэння слова: гарачы → негарачы.
Парадак марфемнага разбору слова
У школе
1. Часціна мовы.
2. Зменнае слова ці нязменнае.
3. Канчатак (у тым ліку нулявы). Значэнні канчатка.
4. Аснова. Тып асновы (вытворная ці невытворная).
5. Корань (падабраць два-тры роднасныя словы).
6. Значымыя часткі (падабраць адно-два словы з тымі ж значымымі часткамі): а) суфікс; б) прыстаўка;
7. Графічнае абазначэнне марфемнага складу слова.
Узоры выканання марфемнага разбору слова
На тым баку бялеў малады бярэзнік, напалову затоплены веснавой паводкаю.
У школе
1. Бярэзнік — назоўнік.
2. Зменнае слова.
3. Канчатак нулявы, паказвае па мужчынскі род, назоўны склон, адзіночны лік.
4. Аснова бярэзнік-, вытворная.
5. Корань бярэз’-; роднасныя словы: бяроза, бярозавы, бярэзіна.
6. Суфікс -нік; служыць для ўтварэння назоўніка. Словы з гэтым суфіксам: хвойнік, ракітнік, асіннік.
7. Графічнае абазначэнне марфемнага складу.
Схема сінтаксічнай характарыстыкі простага сказа
1. Знайдзіце граматычную аснову сказа (прэдыкатыўнае ядро) і ўстанавіце, што ён просты.
2. Вызначце тып сказа па адносінах зместу да рэчаіснасці (сцвярджальны ці адмоўны). Пазначце фармальныя паказчыкі адмоўных сказаў.
3. Вызначце тып сказа па мэце выказвання: апавядальны, пытальны (уласна-пытальны, пытальна-рытарычны, пытальна-пабуджальны), пабуджальны (уласна-пабуджальны, пажадальны).
4. Вызначце тып сказа па эмацыянальнай афарбоўцы (клічны, няклічны).
5. Ахарактарызуйце сказ па яго структурных асаблівасцях:
а) двухсастаўны, аднасастаўны (пэўна-асабовы, няпэўна-асабовы, абагульнена-асабовы, безасабовы, інфінітыўны, намінатыўны, вакатыўны, генітыўны), бессастаўны;
б) развіты ці неразвіты;
в) поўны ці няпоўны;
г) няўскладнены ці ўскладнены (аднароднымі членамі сказа, адасобленымі членамі сказа, параўнальнымі зваротамі, устаўнымі ці пабочнымі канструкцыямі, звароткам).
6. Графічна разбярыце сказ па членах сказа і пісьмова пазначце іх марфалагічны спосаб выражэння.
7. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку ў канцы сказа і ўнутры яго (калі яны ёсць).
Узор выканання сінтаксічнага разбора простага сказа
Арлы, ледзь прыўзняўшы галовы, глядзелі ў глыбокае сіняе неба.
1. Арлы – дзейнік, глядзелі – выказнік. Сказ просты.
2. Па адносінах зместу да рэчаіснасці – сцвярджальны.
3. Па мэце выказвання – апавядальны.
4. Па эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўцы – няклічны.
5. Па структуры – двухсастаўны, развіты, поўны, ускладнены адасобленай акалічнасцю “ледзь прыўзняўшы галовы”.
6. Арлы – дзейнік, выражаны назоўнікам у назоўным склоне; глядзелі – просты дзеяслоўны выказнік, выражаны дзеясловам у форме прошлага часу абвеснага ладу, які каардынуецца з дзейнікам у множным ліку. Састаў дзейніка – адсутнічае, састаў выказніка – ледзь прыўзняўшы галовы, глыбокае сіняе неба. Ледзь прыўзняўшы галовы – акалічнасць спосабу дзеяння, адказвае на пытанне “якім чынам?” (глядзелі), выражана дзеепрыслоўным зваротам; у неба – акалічнасць месца, адказвае на пытанне
“куды?” (глядзелі), выражана назоўнікам з прыназоўнікам; глыбокае сіняе – неаднародныя азначэнні, дапасаваныя да назоўніка “неба”, адказваюць на пытанне “якое?” (неба), выражаюцца прыметнікамі, дапасуюцца ў ніякім родзе, адзіночным ліку, вінавальным склоне.
7. У канцы сказа ставіцца кропка, бо сказу ўласціва апавядальная інтанацыя. Адасобленая акалічнасць “ледзь прыўзняўшы галовы”, выражаная дзеепрыслоўным зваротам, стаіць у сярэдзіне сказа, таму з абодвух бакоў выдзяляецца коскамі; паміж азначэннямі “глыбокае сіняе” коска не ставіцца, бо яны характарызуюць прадмет (неба) з розных бакоў і з’яўляюцца неаднароднымі.
Схема пунктуацыйнага разбору
1. Вызначце тып сказа паводле мэты паведамлення і эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкі (апавядальны, пытальны, пабуджальны; клічны, нейтральны). У адпаведнасці з гэтым, які ставіцца знак прыпынку ў канцы сказа.
2. Вызначце тып сказа па структуры (просты ці складаны). Калі сказ складаны – вызначце межы частак сказа, від сувязі і сэнсавыя адносіны паміж прэдыкатыўнымі часткамі, у выніку гэтага – знакі прыпынку паміж прэдыкатыўнымі часткамі.
3. Вызначце наяўнасць ускладняльнікаў (аднародных членаў, адасобленых членаў, пабочных і ўстаўных канструкцый, параўнальных зваротаў, звароткаў), структурную паўнату (няпоўны кантэкставы, няпоўны сітуацыйны, эліптычны) і адпаведна гэтаму – ужыванне знакаў прыпынку.
Узор выканання пунктуацыйнага разбору простага сказа
О, колькі ў жыцці прашумела дажджоў над днямі юнацтва, над роднай хацінай і над каляінамі дальніх шляхоў!
1. Сказ паводле мэты выказвання – апавядальны, па эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўцы – клічны, таму ў канцы сказа ставіцца клічнік.
2. Па структуры сказ просты.
3. Сказ поўны, ускладнены аднароднымі членамі сказа, два першыя з якіх звязаны паміж сабой бяззлучнікавай сувяззю, таму раздзяляюцца коскай; у пачатку сказа знаходзіцца выклічнік, пасля яго ставіцца коска.
Прыклад стылістычнага разбору тэксту навуковага стылю
Гэты тэкст навуковага стылю.
Па-першае, ён можа быць выкарыстаны ў падручніках, навуковых працах, даведніках.
Па-другое, у тэксце вырашаецца задача, характэрная для навуковага маўлення: чытачу паведамляюцца дакладныя звесткі, тлумачацца факты.
Па-трэцяе, галоўнымі прыметамі стылю з’яўляюцца дакладнасць і доказнасць выкладу, сухасць і неэмацыянальнасць паведамлення.
Па-чацвёртае, у тэксце ўсе словы ужыты ў прамым значэнні, шмат кніжнай лексікі, навуковых тэрмінаў: функцыянальныя стылі, разнавіднасць мовы, асаблівасць, сродкі мовы – лексічныя, фанетычныя і г. д.
Усе названыя прыметы ўласцівы навуковаму стылю. Значыць, прапанаваны тэкст адносіцца да навуковага стылю.
Галоўнае паняцце стылістыкі – стыль. Моўны стыль – разнавіднасць мовы з пэўнымі асаблівасцямі фанетычных, лексічных, марфалагічных, сінтаксічных сродкаў, адбор якіх мае мэтавую накіраванасць і залежыць ад умоў камунікацыі. Пытанне пра колькасць стыляў сучаснай навукай вырашаецца па-рознаму. Звычайна вылучаюць афіцыйна-дзелавы, навуковы, публіцыстычны, гутарковы і матацкі стылі. У некаторых навуковых працах афіцыйна-дзелавы стыль называецца справавым.
Межы паміж стылямі адносныя, рухомыя, ім аднолькава ўласціва тэндэнцыя да раздзялення, дыферэнцыяцыі, з аднаго боку, і ўзаемапранікнення – з другога.
У фарміраванні функцыянальных стыляў прымаюць удзел усе сродкі мовы – фанетычныя, лексічныя, марфалагічныя, сінтаксічныя.
Схема лінгвістычнага аналізу тэксту
Якога тыпу тэкст перад вамі? (Апавяданне, апісанне, разважанне, іх спалучэнне; жанравыя асаблівасці тэксту);
Якая кампазіцыя тэксту (колькасць сэнсавых частак, мікратэмы гэтых частак);
Які характар сувязі сказаў у тэксце? (Ланцужковая, паралельная або змешаная);
З дапамогай якіх сродкаў ажыццяўляецца сувязь паміж сказамі ў тэксце? (Лексічн. і граматычн.);
Да якога стылю маўлення адносіцца тэкст? (Агульныя стылістычныя асаблівасці дадзенага тэксту);
Якая тэма тэксту? За кошт якіх сродкаў мовы перадаецца адзінства тэмы? (Лексічныя, марфалагічныя, сінтаксічныя і інш. Сродкі выразнасці);
Якая ідэя тэксту (асноўная думка);
Прачытайце выразна тэкст, адзначцепрыкметы тэксту ў ім.
Вызначце яго тэму, асноўную думку, назавіце яго.
Вылучыце мікратэмы, складзіце план.
Пакажыце сродкі сувязі паміж часткамі тэксту.
Вызначце тып маўлення, стыль і жанр.
Пакажыце як выкарыстоўваюцца стылістычныя сродкі.
Назавіце асаблівасці пабудовы тэксту (яго кампазіцыю).