5. razred

                  PRVO POLUGODIŠTE


                                  I. Što je povijest?

Povijest je znanost koja proučava istražuje i objašnjava prošlost ljudi od najstarijih vremena do danas.


                                    1. Uvod u povijest


-  povjesničari →   opisuju prošlost

                         →   provjeravaju istinitost izvora

- Herodot - otac povijesti

- povijest - opća

                - nacionalna


                  -  materijalni 

                  - pisani  

                  - slikovni 

                  - zvukovni  

                  - usmena predaja 


- arheologija - znanost koja proučava materijalne povijesne izvore

- arheolozi – znanstvenici


 

                               2. Vrijeme i prostor

                                             Računanje vremena



Razdoblja prošlosti:

Prošlost – prapovijest   →   kameno doba

                                      →     metalno doba

                     - povijest   →      stari vijek

                                       →       srednji vijek

                                       →     novi vijek

                                       →      najnovije doba



                       II. Ljudi prapovijesnog doba


                       1. Pojava i prostorno širenje čovjeka


‐ evolucija - prilagodba živih bića okolini

‐ istočna Afrika – pronađeni ostaci najstarijih ljudi

     ‐ Lucy - prije 3,2 milijuna godina


‐ Homo erectus  - uspravni čovjek

 ‐ iz Afrike prešao u Aziju i Europu

 ‐ početak upotrebe vatre  

‐ kamen - osnovni materijal za izradu oruđa i oružja

‐ Homo sapiens - neandertalac - snažan, govor, sahranjuje mrtve 

‐ nalazišta u Hrvatskoj – Krapina, Vindija (kod Varaždina)

 ‐ oko 300 000 do 33 000 godina pr. Kr.

 ‐ izumrli


‐ kromanjonac (suvremeni čovjek)



                      2. Čovjek otkriva nova oruđa i tehnike


                                                                                                           PRAPOVIJEST


                                      STARIJE                                                      MLAĐE                                  METALNO

                                 KAMENO DOBA                               KAMENO DOBA                            DOBA

                       


- kraj starijeg kamenog doba – kraj ledenog doba

- ribolov, nove vrste oružja – lov iz daljine


Neolitička revolucija

- mlađe kameno doba

- razvoj poljodjelstva i stočarstva

- sjedilački način života

- keramička proizvodnja, tkalački stan

- višak proizvoda – trgovinska razmjena


Metalno doba

- metal ili kovina:

- bakar - bakreno doba

- bronca = bakar + kositar - brončano doba 

- željezo - željezno doba 


                   3. Život ljudi kamenog doba


Starije kameno doba

- nomadi (sele se u potrazi za hranom)

- privremene nastambe – najčešće špilje

- Hušnjakovo brdo kod Krapine 

                    - ostaci neandertalaca

                    - istraživao Dragutin Gorjanović - Kramberger


Mlađe kameno doba

- sjedilački način života

                - nastambe – zemunice, kolibe, sojenice

                - naselja, gradovi

                - poljodjelske zajednice

                - sopotska, danilska i hvarska kultura


                Umjetnost i vjerovanja u kameno doba


- špiljsko slikarstvo – Lascaux (Francuska)  

                                 - Altamira (Španjolska)

                                 - Romualdova pećina (Hrvatska) 

- paleolitske Venere

- vjerovanje u prirodne pojave

- vjerovanje u zagrobni život - Kelti


             4. Život ljudi metalnog doba


- nova zanimanja - kovači, rudari

- procvat trgovine

- trgovci i istaknuti ratnici --> vladari

- nastaju narodi i države

- ratovi, seobe stanovništva

- prvi poznati narodi u Europi – Kelti


             Vučedolska kultura


- 3. tisućljeće pr. Kr. - Vučedol kod Vukovara

- metalurgija

- keramičke posude 

- vučedolska golubica (jarebica), vučedolska čizmica

- kalendar



                           III. PRVE CIVILIZACIJE

 

                                                    Civilizacije Starog Istoka

 

- prve civilizacije - nastale uz velike rijeke

- nasipi i kanali za navodnjavanje

- civilizacije:

- mezopotamske, egipatska, indijske, kineska

- poljoprivreda, trgovina, obrt

- nastanak naselja - gradovi države

- glavne građevine: hram, palača

 

- Hamurabijev zakonik - prvi zapisani zakon (uklesan)

- razvoj znanosti i vjerovanja 

- svećenstvo – napredak znanosti

- Indija, Kina – mislioci utemeljili nova vjerovanja (budizam, hinduizam, konfucionizam)

- ratovi, propadanja država, migracije

 


 

Razvoj pisma

 

Slikovno pismo

- pojam označen slikom

- prvo pismo – Sumer, 4. tisućljeće pr. Kr. (oko 3300. pr. Kr.), klinasto

- hijeroglifi – egipatsko slikovno pismo

 

Glasovno pismo

- slovo (znak za glas)

- Feničani, 2. tisućljeće pr. Kr.

- alfabet (preuzeli ga Grci pa Rimljani)

 

Podloge za pisanje

- glinene pločice, kamen, papirus, pergamena, papir

 

 

Mezopotamija

 

- grčki naziv

- prostor između Eufrata i Tigrisa

- mreža kanala – navodnjavanje

 

 

Sumerska civilizacija

- mreža kanala, naselja i velikih gradova – Ur, Uruk

- izum pisma i kotača

- pisari – u hramu (zigurat), zapisuju sve bitno za život države

 

 

Babilon


Babilonska država

- grad Babilon

- vladar Hamurabi – 18. st. pr. Kr., zakonik

 

Novobabilonska država

- vladar Nabukodonosor II. - obnovio Babilon, graditeljstvo

- Semiramidini viseći vrtovi

 

Egipat - postanak i razvoj

 

- dolina rijeke Nil

- navodnjavanje, sistem kanala

- Gornji (na jugu) i Donji (na sjeveru) Egipat

- faraon - vladar Egipta

- faraon Menes - ujedinjenje države oko 3100. pr. Kr.

- dinastija - niz vladara koji potječu iz iste obitelji

 

- gospodarstvo: poljodjelstvo, obrt, trgovina

- slojevi društva:

- svećenici

- pisari

- vojnici, obrtnici, trgovci, seljaci i robovi

 

 

Egipatska religija, umjetnost i graditeljska dostignuća

 

- piramida - grobnica faraona - poznavanje geometrije

- Keopsova piramida

- hramovi - posvećeni božanstvima; ponekad faraonove grobnice

- slike u grobnicama - opisuju zagrobni život

- vjerovanje - mnogoboštvo (bog Sunca Ra)

- balzamiranje, mumija, sarkofag

 

 

VII.  IZBORNE TEME

 

Najstarija povijest Izraelaca

 

- Izraelci = Židovi = Hebreji

- nomadi

- naseljavaju područje Kanaana

- praotac - Abraham

- suša i glad - put u Egipat (ropstvo)

- Mojsije - izlazak iz Egipta

- vladari: Šaul, David, Salomon

- slabljenje - raspad na Izrael i Judu

- babilonsko ropstvo (sužanjstvo)

 

 

Judaizam - prva vjera u jednog boga

 

- vjera - jednobožačka, judaizam

- bog Jahve

- savez s Bogom - Mojsije, Deset Božjih zapovijedi

- hram u Jeruzalemu

- sinagoge

- Tora ili Petoknjižje - sastavni dio Biblije (Stari zavjet)



                         IV. GRČKI SVIJET

Prve egejske civilizacije - izborna tema

(udžbenik, str. 216. - 221.)

 

Kretska civilizacija

•      otok Kreta

•      od 2000. pr. Kr. do 1450. pr. Kr.

•      kultura gradova/palača - grad Knos

•      pomorstvo, trgovina

•      freske - na zidovima palača

 

Mikenska civilizacija

•  2. tisućljeće pr. Kr.; Ahejci

•  grad Mikena - poluotok Peloponez

•  gradovi-države

•  kiklopske zidine

•  propast zbog invazije grčkih plemena sa sjevera




Sredozemlje - raskrižje kultura


Feničani i njihove kolonije

•  Tir, Sidon i Biblos

•          pomorstvo

•  trgovina - cedrovina, purpurne (crvenoljubičaste) tkanine

•  kolonije (Kartaga)

 

Grci i njihove kolonije

•  uzroci: potraga za obradivom zemljom, nova tržišta, strah od dužničkog    ropstva

•  širenje grčkog jezika i kultura

 

Posljedice kolonizacije

•  razmjena ideja

•  širenje pisma i trgovine



Grčka - zemlja polisa

 

•  plemena - Ahejci; Dorani, Jonjani i Eoljani

•  Homer - Ilijada i Odiseja

•  polisi: gradovi države; akropola, agora

•  stanovništvo: aristokrati, slobodni ljudi, obrtnici, trgovci, žene, robovi 

      i stranci

 

Sparta i Atena - slični a opet različiti

 

•  Sparta - aristokratski polis

•      aristokrati - povlašteni pojedinci, imaju vlast, posjeduju zemlju, u stalnoj vojnoj službi

•      perijeci - poljoprivrednici, trgovci i obrtnici

•      heloti - robovi, potomci starosjedioca

 

•  demokracija - vladavina naroda

•  demos - narod

 

•  Atena - od kraja 6. st. pr. Kr.

•      Drakon - prvi pisani zakon

•      Solon - ukidanje dužničkog ropstva

•      Klisten - svi građani izjednačeni pred zakonom

 



Što je povezivalo Grke?

 

•  Grci sebe nazivali Heleni

•  pismo - alfabet

•  mnoštvo božanstava: 12 glavnih, besmrtni i moćni

•  mitovi - priče o bogovima i junacima

•  Zeus - vrhovni bog

•  Olimp - sveta planina gdje žive bogovi

•  Partenon - na atenskoj Akropoli

•  proročišta - Delfi: Pitija

•  Olimpijske igre - od 776. pr. Kr.

 


5. Svakodnevica starih Grka


- žene: vode brigu o kućanstvu, šivaju odjeću

- muškarci: trgovina, vijećanje, tjelovježba

- spartanski odgoj: strogi, vojnički odgoj djece

- Atena i demokratski polisi - učenje raznih vještina

  


6. Grčka baština u modernom svijetu

Znanost

•      filozofija 

•      Sokrat, Platon, Aristotel

•      filozofi nastojali shvatiti i razumjeti čovjeka i prirodu koja ih okružuje

•      matematika - Pitagora

•      medicina - Hipokrat

•      povijest - Herodot

 

Kultura

•  kazališno djelo - drama: tragedija i komedija

•  graditeljstvo: hramovi, kazališta

•  kiparstvo: visoka razina sklada i ljepote

 

 

7. Grčko-perzijski ratovi


•      Perzijanci osvojili Malu Aziju

•      Grci - plaćaju poreze, služe u perzijskoj vojsci, ograničena trgovina

•      oko 500. pr. Kr. pobuna - Milet (potpora Atene)

 

•      bitke:

•      Maratonsko polje - 490. pr. Kr.

•      Termopilski klanac - 480. pr. Kr.

•      pomorska bitka - kod otoka Salamine - 480. pr. Kr.

•      Plateja - 479. pr. Kr. - poraz Perzije

 

•      ujedinjeni Grci porazili Perzijance

 

 

8. Grčki svijet - vrhunac i pad

1. Zlatno doba Atene

 

- Periklovo doba, zlatno doba

- gospodarski, kulturni i politički procvat Atene

- razvoj demokracije

    - kultura, graditeljstvo, kiparstvo - Fidija

- filozofija - Sokrat, Platon, Aristotel

- književnost - Sofoklo, Eshil, Euripid

- razvoj kazališta

 

 

8. Grčki svijet - vrhunac i pad

2. Peloponeski rat

Uspon Makedonije

 

- Peloponeski rat 431. - 404. pr. Kr.

 - sukobljene strane:

    - Atenski pomorski savez - Atena

    - Peloponeski savez - Sparta

 

- međusobni sukob Grka - građanski rat

- posljedice:

 - propast Atene - teški mirovni uvjeti

    - nastavak grčke nesloge

    - početak kraja grčke nadmoći na Sredozemlju

 

 

Uspon Makedonije

 

- smještaj makedonske države - sjeverno od Grčke

- 4. st. pr. Kr., Filip II. - ojačao vojsku (falanga)

- diplomat, vojskovođa i vješt političar

- Demosten - filipike

- Heroneja - 338. pr. Kr. - Grčka pod makedonskom vlašću

 


9. Aleksandrova osvajanja i helenizam

 

Aleksandar Veliki

- rat protiv Perzije

- bitka kod Gaugamele - 331. pr. Kr.

- prijestolnica Babilon

- podjela Aleksandrova carstva

- osvajač i širitelj grčke kulture

- Carstvo na tri kontinenta

 

Helenizam

- 323. - 31. pr. Kr.

- širenje grčke ideje i kulture

- Aleksandrija - planski građena

- središte znanosti i kulture

- svjetionik Faros

- knjižnica, muzej

- Arhimed, Eratosten, Euklid

- helenistička kultura




                         V. RIMSKI SVIJET

  

                           1. Rim prije Rima

 

Apeninski poluotok:

- središnji položaj poluotoka u Sredozemnom moru

- stanovništvo - Gali (Kelti), Grci, Etruščani, Italici

 

Etruščani 

- smještaj: između rijeka Tiber i Po

- utjecaj na Latine – religija, graditeljstvo (luk, svod), kultura

 

Italici  

- južno od rijeke Po

- najbrojniji: Latini > pokrajina Lacij

- utemeljili grad Rim

- pod kulturnim utjecajem Etruščana i Grka

 

Postanak Rima 

      →  legenda: 753. pr. Kr.

           - braća Romul i Rem

      →  povijesna znanost: 6. st. pr. Kr

           - Latini - zemlja Lacij - grad Rim


 

                    2.  Rimska država od Kraljevstva do Carstva

 

- Kraljevstvo: 753. – 509. pr. Kr.

- Republika: Senat, dva konzula

- Carstvo:


                  3. Rimsko društvo

 

- stanovništvo Rima:

patriciji – aristokracija, politička prava

plebejci – slobodni, bez političkih prava

- pučki tribuni – zastupaju plebejce u Senatu

- Zakonik dvanaest ploča – na forumu

- robovi - ratni zarobljenici

- gladijatori -  uvježbani za borbu

- 73. pr. Kr. pobuna robova - Spartak



         4. Rimska vojska

 

- dobro organizirana vojska

- uvježbanost - nagrade i kazne

- stalna vojska – 2. st. pr. Kr.

- legija – osnovna postrojba rimske vojske

- legionar

- imperator

- trijumf

- tabor – vojni logor

- ceste – koriste ih vojska, trgovci i poštanska služba

- „sve ceste vode u Rim”


       5. Rim gospodar svijeta


- osvajanje Apeninskog poluotoka:

Gali - guske spasile Rim

Grci - Velika Grčka (Pir)

Pirova pobjeda – pobjeda uz velike gubitke

- Punski ratovi - 264. – 146. pr. Kr.

- posljedice osvajanja: provincije – namjesnik

- kolonije

- municipiji

- romanizacija


        6. Kriza i slom Republike


- velika osvajanja – promjene u rimskom društvu

- Tiberije i Gaj Grakho – pučki tribuni

- reformama žele zaustaviti propadanje seljaka

- jačanje vojnih zapovjednika

- građanski ratovi

- Gaj Julije Cezar

- gospodar države

- ubijen u Senatu 44. pr. Kr.


         7. Carski Rim – rođenje i vrhunac


- Oktavijan – August - 27. pr. Kr. – kraj Republike i početak Carstva

- rimski mir - zlatno doba rimske kulture

- Augustovi nasljednici uspješno čuvaju moć i stabilnost Carstva

- romanizacija provincija

- samovolja pojedinih careva (Kaligula i Neron)

- carevi Vespazijan, Tit

- početak gradnje Koloseja

- 70. ugušena pobuna Židova

- erupcija vulkana Vezuva - uništeni gradovi Pompeji i Herkulanej

- najveća rasprostranjenost u vrijeme Trajana - početak 2. st.

- Hadrijanov zid - Britanija

 

- gospodarstvo - razvoj

- propadanje seljaka

- kolonat

 

        8. Vjerovanja starih Rimljana

 

- Rimljani – mnogobošci

- prirodne sile i pojave

- duhovi predaka – lari, penati

- kult božice Veste – vestalke

- utjecaj Etruščana i Grka

- Kapitolsko trojstvo – Jupiter, Junona i Minerva

- auguri, haruspici - proricanje 


        9. Svakodnevica i zabava starih Rimljana

 

- otac obitelji - pater familias

- rimske kuće:

domus – atrij, peristil

insule

- u početcima -  skroman život

- kasnije razdoblje - pretjerivanje i raskoš

- rimska odjeća – tunika, toga

- „kruha i igara” - gladijatorske borbe, utrke konjskih zaprega dvokolica

- amfiteatri



        10. Rimska kultura i umjetnost

 

- utjecaj Etruščana, Grka i Sirijaca na kulturu i umjetnost

- akvedukt, terme

- gradovi:

pravilan raspored ulica

forum

- slikarstvo - freske i mozaici

- kiparstvo - mramor, bronca

- pjesnici - Vergilije, Horacije, Ovidije

- povijest - Tit Livije

- filozof - Seneka




        11. Nova vjera - kršćanstvo

 

- postanak kršćanstva - Isus Krist

- Isus oko svoje 30. g. propovijeda svoje učenje

- osuđen i razapet oko 33. g.

- apostoli - Isusovi učenici i sljedbenici

- Biblija - Stari i Novi zavjet

- širitelji kršćanstva:

- sv. Petar (prvi rimski biskup) i sv. Pavao

- kršćani izvrgnuti progonima

- carevi Neron i Dioklecijan - progonitelji kršćana

- katakombe - podzemni hodnici gdje se skrivaju, održavaju vjerske obrede i pokapaju prvi kršćani

- Konstantin Veliki - Milanski edikt, 313. g.

- Teodozije – 380. g. kršćanstvo jedina vjera u Carstvu

- bazilike - kršćanske bogomolje (crkve)

- Crkva - zajednica kršćana

- biskup - na čelu kršćanske zajednice

- kršćanski mučenici na prostoru današnje Hrvatske - Dujam, Kvirin, Eusebije, Mauro

- sv. Jeronim - kršćanski mislilac i pisac - preveo Bibliju na latinski



            12. Kriza, migracije i pad Rimskog Carstva


- tijekom 3. st. jača kriza - neprestani pritisak Germana

- Marko Aurelije – brani limes

- kraj rimskog mira

- Dioklecijan – reforme: dominat, tetrarhija

- Konstantin - nova prijestolnica – Konstantinopol

- Teodozije – 395. podjela Carstva:

Istočno Rimsko Carstvo

Zapadno Rimsko Carstvo

- Velika seoba naroda: sredina 5. stoljeća

- Huni: Atila (Bič Božji)

- vandalizam

- 476. g. propast Zapadnog Rimskog Carstva




      VI. ANTIČKA BAŠTINA U HRVATSKOJ

 

 

- Grci na hrvatskoj obali - Issa, Pharos, Korkyra, Tragurion, Epetion, Narona

- Starigradsko polje - Hvar

- natpis iz Lumbarde – otok Korčula


 

 

- današnji hrvatski prostor početkom 1. tisućljeća pr. Kr. nastanjivali ilirski narodi

- Ilirska država južno od Neretve – Teuta

- Delmati, Liburni, Japodi, Histri

- rimsko osvajanje današnjih hrvatskih prostora započelo u 3. st. pr. Kr.

- pokorili ilirsku državu – Teuta

- pokorili Histre, Liburne i Delmate

- car August - pokorio Japode, osvojio Segestiku,osnovao rimsku koloniju Sisciju

- Batonov ustanak, 1. st. – ugušen

- provincija Ilirik

- kasnije provincije:

- Dalmacija – od Jadrana do Save (Salona)

- Panonija – od Save do Dunava (Sirmij)

- porezi, vojna obveza

- urbanizacija, romanizacija

- širenje pisma



 

- Salona - najveći rimski grad u Hrvatskoj

- Pula - Arena, Augustov hram, slavoluk

- Zadar - najbolje očuvan forum u Hrvatskoj

- Poreč - pravilan raspored ulica

- Split - Dioklecijanova palača

- Narona (Vid) - Augustov hram

- Andautonija – Šćitarjevo

- Aquae lasae – Varaždinske Toplice

- Mursa – Osijek

- Cibalae – Vinkovci

- Marsonia – Slavonski Brod