aa - schemat dystychu parzyście (stycznie) rymowanego.
aaa - schemat tercetu monorymowego (strofy hejnałowej strofy Dies Irae).
aaaa - schemat strofy czterowersowej monorymowej.
aaba - schemat rubajaty.
aabb - schemat strofy czterowersowej z rymem stycznym (parzystym).
aba - schemat pojedynczej tercyny.
abab - schemat strofy czterowersowej z rymem przeplatanym (krzyżowym).
abababcc - schemat oktawy
ababbcbc - schemat strofy balladowej francuskiej
ababbcc - schemat strofy królewskiej
ababcc - schemat sekstyny
abba - schemat strofy czterowersowej z rymem okalającym (obejmującym).
abcabc - schemat strofy sześciowersowej z rymem kaskadowym.
abccba - schemat strofy sześciowersowej z rymem lustrzanym.
abcdabcd - schemat strofy ośmiowersowej z rymem kaskadowym.
Abecadło - potoczna nazwa alfabetu
Abecadłowy wiersz - utwór, w którym wszystkie wersy lub strofy rozpoczynają się od kolejnych liter alfabetu. Przykłady to Konstantyn, biskup Presławia, Modlitwa abecadłowa, Skarga umierającego
Adnominacja zob. Annominacja
Afereza - zanik samogłoski stojącej w nagłosie wyrazu po wyrazie kończącym się na samogłoskę: Aurea prima sata est czytane aurea prima sata 'st (Owidiusz, Metamorfozy).
Aforystyka - twórczość literacka obejmująca pisanie aforyzmów.
Aforyzm - utwór literacki będący najczęściej jednym zdaniem, zawierający filozoficzne spostrzeżenie autora.
Akataleksa - zgodność realnego wersu z realizowanym schematem metrycznym, co sprawia, ze wers dzieli się na całkowitą liczbę stóp
Akatalektyczny wers - wers, w którym nie występują zjawiska kataleksy bądź hiperkataleksy, dający się podzielić bez reszty na stopy, na przykład czterostopowiec jambiczny sSsSsSsS.
Akcja -zespół wydarzeń przedstawionych bezpośrednio w utworze epickim lub dramatycznym, na przykład powieści, składający się z jednego lub kilku wątków i motywów, główny składnik fabuły utworu, zob. fabuła, postakcja, przedakcja.
Akefaleksa - nieobecność pierwszej nieakcentowanej sylaby wzorca w realnym wersie. Regularnie występuje w angielskich limerykach pisanych anapestem, gdzie wers często ma kształt sSssSssS zamiast ssSssSssS, przykład: There was an old man of Tobago ()sSssSssSs.
Akefaliczny wers - wers skrócony o nagłosową nieakcentowaną sylabę, czyli bezgłowy.
Akmeista - przedstawiciel Akmeizmu
Akmeistka - przedstawicielka Akmeizmu
Akmeizm prąd w liryce rosyjskiej XX wieku postulujący doskonałość formalną utworów. Prąd ten tworzyli między innymi Nikołaj Gumiłow i Anna Achmatowa.
Akronim
Akrostych
Aktor - artysta biorący udział w przedstawieniu teatralnym wypowiadający określoną rolę.
Aktorka - artystka biorąca udział w przedstawieniu teatralnym, wypowiadająca określoną rolę. Aktorki zaczęły występować na scenie o wiele później niż mężczyźni. W teatrze greckim, średniowiecznym i elżbietańskim role żeńskie grali mężczyźni albo chłopcy.
Alba - pieśń poranna charakterystyczna dla liryki trubadurów, opisująca rozstanie kochanków. Do tej tradycji nawiązał Robert Browning w wierszu Rozstanie o poranku (Parting at morning). Liczne alby występowały w średniowiecznej poezji czeskiej (zob. antologia Drzewo się liściem odziewa Jacka Balucha).
Alcejska strofa - Strofa czterowersowa składająca się z dwóch linijek jedenastozgłoskowych, jednej dziewięciozgłoskowej i jednej dziesięciozgłoskowej. W metryce antycznej miała kształt krótka-długa-krótka-długa-krótka-długa-krótka-krótka-długa-krótka-krótka (lub długa) (wers pierwszy i drugi), krótka-długa-krótka-długa-krótka-długa-krótka-długa-krótka (wers trzeci), długa-krótka-krótka-długa-krótka-krótka-długa-krótka-długa-krótka (wers czwarty). W interpretacji sylabotonicznej SsSsSssSss/sSsSssssSss/sSsSsSsSs /SssSssSsSs,c zaś w interpretacji czysto sylabicznej 11 (5+6)/11(5+6)/9 (5+6)/10(5+5). występowała między innymi w twórczości Alkajosa (Alceusza), stąd nazwa, Horacego (Vides ut alta stet nive candidum) i Friedricha Holderlina. Adam Mickiewicz użył jej w łacińskiej odzie na cześć Napoleona III.
Aleksandreida - ogólna nazwa średniowiecznego utworu opowiadającego dzieje Aleksandra Wielkiego. Aleksandreida była obecna między innymi w literaturze czeskiej
Aleksandryn - ogólna nazwa podstawowych formatów wierszowych w kilku literaturach europejskich o rozmiarze od dwunastu do czternastu sylab. Nazwa pochodzi od użycia francuskiej odmiany tego wiersza w poemacie o czynach Aleksandra Wielkiego (Macedońskiego).
Aleksandryn czeski - format wierszowy poezji czeskiej liczący dwanaście lub trzynaście sylab o podziale średniówkowym po sylabie szóstej i dwuznacznej daktyliczno-jambicznej interpretacji sylabotonicznej SssSss//SssSsss lub SssSss/SssSss i sSsSsS//sSsSsSs lub sSsssS//sSsSsS. Występował on w twórczości Karela Hynka Machy, Otokara Breziny, Vitezslava Nezvala, Vladimira Holana, Frantiska Hrubina, JIrego Ortena, Ivana Blatnego i Oldricha Vyhlidala. Czeskim aleksandrynem Vladimir Holan tłumaczył Sonety krymskie Mickiewicza, a Erich Sojka przełożył nim całego Pana Tadeusza.
Aleksandryn francuski - symetryczny dwunastozgłoskowiec będący podstawowym rodzajem wiersza w poezji francuskiej od szesnastego wieku.
Aleksandryn hiszpański
Aleksandryn polski - rzadko używana nazwa kanonicznego trzynastozgłoskowca ze średniówką po sylabie siódmej
Alfabet - zbiór liter stosowanych do zapisu danego języka. Podstawowe alfabety świata to alfabet łaciński, alfabet grecki, alfabet hebrajski, alfabet arabski, głagolica, cyrylica, grażdanka, alfabet gruziński i alfabet ormiański. Zob. Sylabariusz, Pismo obrazkowe.
Aliteracja - (Stabreim) współbrzmienie początkowe, na przykład Veni, vidi, vici (Przybyłem, popatrzyłem, pokonałem) Juliusza Cezara.
Aliteracyjne odrodzenie zob. Odrodzenie aliteracyjne
Aliteracyjny wiersz - wiersz, w którym elementem organizacji wersu jest aliteracja, łącząca dwa hemistychy (półwersy). wiersz aliteracyjny był bardzo charakterystyczny dla wersyfikacji starogermańskiej (staroangielskiej i staroislandzkiej), celtyckiej (walijskiej i irlandzkiej) i ugrofińskiej (fińskiej i estońskiej). Przykładami zastosowania wiersza aliteracyjnego są poematy Beowulf, Perła, Pan Gawen i Zielony rycerz oraz Edda poetycka. Wiersz aliteracyjny w poezji angielskiej odnowili Gerard Manley Hopkins (Katastrofa statku Deutschland) i Wystan Hugh Auden (Czas niepokoju). Wiersz aliteracyjny naśladowali w przekładach na polski Robert Stiller I Stanisław Barańczak, a na czeski Jan Cermak).
Alkajska strofa zob. Alcejska strofa.
Almanach - zbiór tekstów różnych autorów wydany na specjalną okoliczność.
Ambrozjańska strofa - strofa czterowersowa złożona z wersów ośmiozgłoskowych, typowa dla twórczości świętego Ambrożego i jej naśladownictw.
Amerykańska literatura - pisana w języku angielskim literatura Stano Zjednoczonych Ameryki Północnej. Najważniejsi przedstawiciele to James Fenimore Cooper, Ralf Waldo Emerson, Edgar Allan Poe, Emily Dickinson, Mark Twain, Henry Wadsworth Longfellow, Walt Whitman, Edgar Lee Masters, Carl Sandburg, Vachel Lindsay, Robert Frost, Upton Sinclair, John Steinbeck, William Faulkner, Ernest Hemingway, Erskine Caldwell, Marianne Moore, Elisabeth Bishop. W odniesieniu do hiszpańskojęzycznej lub portugalskojęzycznej literatury Ameryki południowej i Środkowej używa się terminu literatura iberoamerykańska.
Amfibrach - w metryce iloczasowej stopa o schemacie krótka-długa-krótka, w metryce sylabotonicznej stopa o schemacie nieakcentowana-akcentowana-nieakcentowana (sSs). Może być zastąpiona antybakchejem (palimbakchejem) (SSs).
Amfibrachiczne metrum - metrum sylabotoniczne, w którym akcenty padają na sylaby drugą, piątą, ósmą, jedenastą, czternastą i siedemnastą.
Amfibrachiczny tok - zob. Amfibrachiczne metrum.
Amfimacer - stopa zastępcza o schemacie akcentowana-nieakcentowana-akcentowana (SsS), podstawiająca często anapest w pierwszej stopie wzorca.
Amfimakr zob. Amfimacer
Anafora - rozpoczynanie kolejnych wersów utwory tym samym słowem. Występuje na przykład w poemacie Vitezslava Nezvala Edison. Zob. Epifora, Refren.
Anagram - wyraz powstały z przestawienia liter innego wyrazu Leben - Nebel.
Anaklaza - zamiana miejscami elementu słabego (sylaby krótkiej lub nieakcentowanej) i mocnego (sylaby długiej lub akcentowanej). W wierszu polskim występuje powszechnie w metrum jambicznym, gdzie pierwsza stopa często bywa zastąpiona trochejem.
Anakolut - zdanie o wadliwej konstrukcji składniowej, na przykład Idąc do szkoły świeciło słońce, albo Schylając się wyszły jej stringi.
Anakreontyk - krótki utwór o żartobliwym charakterze nawiązujący do twórczości greckiego poety Anakreonta.
Anakruza - inaczej odbitka, dodatkowa sylaba nieakcentowana poprzedzająca właściwy schemat metryczny.
analfabetyzm (niepiśmienność), czyli brak znajomości pisma w określonej kulturze lub brak umiejętności czytania i pisania u danego osobnika. Nie wyklucza tworzenia zaawansowanej literatury. Podobnie nieznajomość nut nie wyklucza bycia genialnym muzykiem.
Analiza utworu literackiego
Ananim - pseudonim utworzony przez odwrócenie porządku liter imienia lub nazwiska, na przykład Telmah (od imienia Hamlet), używany przez autora tego słownika
Anapest - w metryce iloczasowej stopa o schemacie krótka-krótka-długa, w metryce sylabotonicznej stopa o schemacie nieakcentowana-nieakcentowana-akcentowana (ssS).
Anapestoidalny - zbliżony do anapestu
Anapestyczne metrum - metrum sylabotoniczne, w którym akcenty padają na sylaby trzecią, szóstą, dziewiątą, dwunastą, piętnastą i osiemnastą. Dla polskich anapestów charakterystyczne jest występowanie dodatkowego akcentu na sylabie pierwszej, czyli zastępstwo anapestu amfimacerem. Zob wiersze wyraźnie dwudzielne.
Anapestyczny tok - zob. Anapestyczne metrum.
Angielska literatura
Angielski sonet - zob. sonet angielski.
Anglosaksońska literatura, zob. angielska literatura.
Anglosaska literatura, zob. angielska literatura.
Anonim - nieznany z imienia i nazwiska autor lub niepodpisany list zwykle zawierający groźby, oszczerstwa lub szantaż.
Annominacja - użycie w tekście obok siebie dwóch słów podobnych brzmieniem, ale różnych znaczeniem lub użycie słowa, które kojarzy się czytelnikowi z innym słowem o podobnym brzmieniu, zob. Paronomazja, Aluzja brzmieniowa.
Antologia - zbiór tekstów różnych autorów.
Antologista - autor (redaktor) antologii.
Antonim - słowo o przeciwnym znaczeniu, zob. synonim.
Antonimia - relacja przeciwieństwa znaczeniowego, zob synonimia.
Antybakchej - stopa składająca się z dwóch sylab mocnych (długich lub akcentowanych) i jednej słabej (krótkiej lub akcentowanej) o schemacie SSs. W wierszu polskim często pełni funkcję stopy zastępczej amfibracha. Inna nazwa to palimbakchej.
Antybohater - bohater utworu literackiego, który posiada cechy przeciwne do tych, które zwykle posiada osoba określana mianem bohatera (Obłomow).
Antyczna literatura
Antyk
Antymetabola - odmiana chiazmu, w którym zamieniona na przeciwną zostaje relacja dwóch słów, na przykład Siłę argumentu zawsze można zastąpić argumentem siły (obiegowe).
Antynomia
Antyspast - w metryce iloczasowej stopa o schemacie krótka-długa-długa-krótka, w metryce sylabotonicznej stopa o schemacie nieakcentowana-akcentowana-akcentowana- nieakcentowana (sSSs).
Apokalipsa - czyli Objawienie świętego Jana, ostatnia księga Biblii. Potocznie apokalipsa oznacza zagładę.
Apokaliptyczny - dotyczący Apokalipsy, zagłady. Przymiotnik stosowany w odniesieniu do wizji katastroficznych, jak powieść Nevila Shute'a, Ostatni brzeg.
Arabska literatura - literatura pisana w języku arabskim, najważniejsze dzieła Koran, święta księga muzułmanów, Opowieści z tysiąca i jednej nocy, Siedem kasyd staroarabskich, Szanfary, Kasyda na literę l (tłum. Adam Mickiewicz).
Arabskie formy wersyfikacyjne, zob. bejt, gazela, kasyda, redif
Archaizacja - stylizacja na utwór dawny, przejawiająca się w użyciu archaizmów leksykalnych i składniowych, lub użyciu dawnej ortografii. Przykład: Wielki testament Francois Villona w tłumaczeniu Tadeusza Boya Żeleńskiego.
Archaizm - słowo, które wyszło z użycia lub dawna konstrukcja składniowa.
Archetyp
Armeńska literatura - literatura pisana w języku ormiańskim. Do najdawniejszych zabytków należy epos Dawid z Sasunu, najwybitniejsi przedstawiciele Grzegorz z Nareku (Księga śpiewów żałobliwych), Chaczatur Abowian (Rany Armenii), Awetik Issahakian, Egisze Czarenc
Arystotelizm
Asonans - rym niepełny oparty wyłącznie na samogłoskach.
Attycyzm
Australijska literatura - Patrick White
Austriacka literatura - literatura Austrii pisana w języku niemieckim.
Autor - osoba, która napisała dany tekst samodzielnie lub we współpracy z innymi osobami, zob. Anonim, Współautor.
Autorstwo - bycie autorem danego tekstu. Niekiedy autorstwo określonego dzieła bywa sporne lub nieznane.
Autorytet krytyczny - osoba, która cieszy się szacunkiem i uznaniem w określonym społeczeństwie
Azbuka - słowiańska nazwa alfabetu
Azerska literatura - literatura w języku azerskim, w przeszłości silnie związana z turecką. Najwybitniejszy przedstawiciel Fuzuli.
Azjanizm