2018-06-02 συνέντευξη - Θάνος Μικρούτσικος, de profundis

Ας ξεκινήσουμε από τις συναυλίες στο Θέατρο Βράχων, γιατί είμαστε ικανοί να το ξεχάσουμε… Καλά, έχουν και ένα ειδικό βάρος… Ως γνωστόν εδώ και σχεδόν ένα χρόνο αντιμετωπίζω ένα σοβαρό πρόβλημα υγείας. Και λόγω αυτού ανεκόπη – δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς – η μουσική μου διαδρομή έτσι όπως ήταν μέχρι και τον Ιούνιο του 2017. Γύρω στο φθινόπωρο, κάποιοι συνεργάτες μου είπαν ότι θα ήταν πολύ καλό, και καλλιτεχνικά αλλά και συναισθηματικά, να γίνουν δύο συναυλίες – στο Βύρωνα ήθελαν να ξεκινήσουν το φεστιβάλ με εμένα – με τη συμμετοχή τραγουδιστών που έχουν τραγουδήσει τα περισσότερα τραγούδια μου στη δισκογραφία ή έχουμε συνεργαστεί σε live επί πολλά χρόνια. Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, είναι η πρώτη φορά που το κάνω. Πενήντα χρόνια σταδιοδρομίας, χιλιάδες συναυλίες, δεν έχω κάνει συναυλία με 11 τραγουδιστές. Προς στιγμήν αμφιταλαντεύτηκα. Παρότι στο Βύρωνα έχω παίξει πολλές φορές και μου αρέσει πολύ ο χώρος, επειδή ήταν γνωστό το πρόβλημα της υγείας μου, δεν ήθελα να περάσει από το μυαλό κάποιου ότι είναι το φινάλε – το φινάλε μπορεί να είναι, και δεν μπορώ να το προσδιορίσω εγώ, αλλά σε ότι με αφορά δεν θέλω να το σηματοδοτήσω, και μάλιστα όταν απευθύνθηκα στους 11 τραγουδιστές, οι οποίοι με συγκίνησαν με την αμεσότητα της απάντησής τους, ορισμένοι από αυτούς είπαν: γιατί δεν το κάνουμε σε ένα πολύ μεγαλύτερο χώρο; Κι είπα πως εγώ το αποκλείω, γιατί έτσι σηματοδοτείς το φινάλε. Όταν κάποιος ξέρει πως ο Θάνος έχει μεγάλο πρόβλημα υγείας και ταυτόχρονα κάνεις μια συναυλία στο Παναθηναϊκό Στάδιο, επί της ουσίας τους λες: Παιδιά, αυτό ήταν… Το φινάλε δεν θέλω να το προσδιορίσω. Θα έρθει όταν είναι να έρθει. Από την άλλη μεριά, οι πολύ μεγάλοι χώροι, Γιώργο, δεν μου άρεσαν ποτέ. Ήθελα μικρότερους χώρους για να μπορώ να κάνω μουσική. Έχω συμμετάσχει σε συναυλίες σε μεγάλους χώρους για κάποιο σκοπό, αλλά δικές μου συναυλίες δεν έχω κάνει. Δεν θέλω ο άλλος να έρθει και να με κοιτάει με τα κιάλια. Θέλω να τον κοιτάζω και να με κοιτάει στα μάτια, να υπάρχει αυτή η επαφή. Ο τίτλος των δύο συναυλιών είναι Όσοι Περπάτησαν Μαζί Μου, κι αυτό αφορά τους μουσικούς και τους τραγουδιστές, αλλά και τον κόσμο.

Το πρόβλημα της υγείας σου επέλεξες να το δημοσιοποιήσεις… Δεν το επέλεξα. Έγινε γνωστό με κάποιο τρόπο. Ήμουνα έτοιμος να κάνω την περιοδεία του Καββαδία. Όμως τότε εγχειρίστηκα στο Λονδίνο. Έπρεπε να βγει κάποια ανακοίνωση. Άρα δημοσιοποιήθηκε εκ των πραγμάτων. Μετά από αυτό, δεν μπορώ να κρύβομαι. Η σχέση μου με τον κόσμο πάντα, αλλά κυρίως τα τελευταία χρόνια, είχε μια απόλυτη ειλικρίνεια. Και το κάτω-κάτω της γραφής, οφείλω να μιλήσω γι αυτό το θέμα, γιατί νομίζω ότι με τη στάση μου βοηθώ και πολύ κόσμο που έχει το ίδιο πρόβλημα. Γιατί αυτή η αρρώστια – ο καρκίνος δηλαδή, να το λέμε – χτυπάει όλα τα σπίτια. Κι ο τρόπος που πρέπει να τον αντιμετωπίσουμε είναι μαχητικός. Εμένα αποκλείεται να με φοβίσει – μην το πάρεις ηρωικά, Γιώργο, είναι μια φιλοσοφία και στάση ζωής πολύ πριν αρρωστήσω. Ποτέ δεν αισθανόμουν πως είμαι αθάνατος. Παλεύεις με το χρόνο, ο οποίος μετατρέπεται σε θάνατο στο δέκατο πέμπτο γύρο του πυγμαχικού αγώνα. Αν παραδοθεί από την αρχή δεν έχει νόημα, το στοίχημα για κάθε άνθρωπο είναι να τον κερδίζει σε κάθε γύρο στα σημεία. Η στάση ζωής μου ήταν να ρουφάω κάθε δευτερόλεπτο. Αυτό κάνω και τώρα. Κι αυτό τον δυσκολεύει τον καρκίνο. Δώς του κατάθλιψη κι ανθίζει! Δεν λέω ότι τον ξεπερνάς, γιατί είναι μια πολυπαραγοντική αρρώστια η οποία κάποια στιγμή αυτονομείται. Αλλά τον δυσκολεύεις, πιστεύεις και στην επιστήμη και στην εξέλιξή της, και… βλέποντας και κάνοντας. Έχω τέσσερα παιδιά. Κάπως πρέπει να τα διδάξω. Βεβαίως τα δίδασκα με την παρουσία, τη στάση και τη ζωή μου. Αλλά και τώρα στα πολύ δύσκολα, πρέπει να τους πω ότι στεκόμαστε πάντα όρθιοι. Κι αυτό έχει μεγάλη σημασία. Ξέρω ανθρώπους με αυτή την αρρώστια που το βάζουν αμέσως κάτω, και καταλήγουν πολύ άσχημα. Είναι κι επιστημονικά εξακριβωμένο ότι αν τα παρατήσεις, τελείωσες! Τώρα με βλέπεις μια χαρά και μπορείς να σκεφτείς ότι εντάξει τελείωσε, αλλά δεν είναι έτσι. Η περίπτωσή μου είναι πολύ σοβαρή. Αλλά θα το παλέψω.

Δεν ξέρω και τι άλλο είναι η τέχνη, εκτός από ένας τρόπος να αντιμετωπίσουμε το χρόνο, τον έρωτα και το θάνατο. Προφανώς. Και η θεματολογία που λες έχει δώσει σπουδαία έργα στο παρελθόν, σε όλες τις τέχνες. Τα θέματα όλα-όλα είναι έξι-επτά! Από κει και πέρα, πάνω σε αυτά ο καθένας προσφέρει τη δικιά του εκδοχή από τη δική του οπτική γωνία. Για μένα η τέχνη έχει κι ένα άλλο χαρακτηριστικό: κάποιες φορές να κατορθώνω να ξεπερνάω τα όριά μου, τις δυνατότητές μου. Δηλαδή, μέσα από την τέχνη σου να κατακτάς το αδύνατο. Θα μου πεις: το κατάφερες; Έχω την εντύπωση πως κάποιες φορές ναι. Και κάποιες φορές που ίσως να τα κατάφερα δεν τις ξέρω. Αλλά κάποιες τις ξέρω: όταν έγραφα την όπερα. Επειδή ακριβώς η όπερα είναι ένα πολύ μεγάλο οικοδόμημα που δεν το είχα ξανακάνει μέχρι το ’92 που έγραψα την Επιστροφή της Ελένης, έπρεπε να τιθασεύσω 150 όργανα και το κατάφερα. Επίσης στο Κοντσέρτο για βιολί, πιάνο και ορχήστρα. Κι έχουν υπάρξει κι άλλες φορές που δεν τις έχω εντοπίσει. Ίσως στο τραγούδι να ξεπερνώ τις δυνατότητές μου στην περίπτωση της εκτέλεσης των Επτά Νάνων. Έχω πιάσει τον εαυτό μου στις εισαγωγές, όπου αυτοσχεδιάζω, να έχω μια δεξιοτεχνία που αν πάω τώρα να παίξω δεν θα την έχω – άρα κάτι συμβαίνει. Γιατί αυτό, φαίνεται, είναι το τραγούδι της ζωής μου και με απογειώνει, το πιάνο γίνεται η προέκταση των χεριών μου και αισθάνομαι ότι με το πρώτο λεπτό εκτοξεύομαι, απογειώνομαι βγαίνω από την αίθουσα… Βέβαια ο κόσμος παρακολουθεί, αλλά πιθανόν να παρακολουθεί το είδωλο ενός πιάνου και του πιανίστα. Απλώς τα χάνει γιατί μετά επιστρέφω για το χειροκρότημα!

Ας πάμε τελείως ανάποδα… Από πού ξεκινάει κανείς; Εσύ πότε κατάλαβες ότι ο δρόμος σου ήταν η μουσική; Αρχικά το κατάλαβα από τεσσάρων χρονών. Τότε βέβαια δεν έχεις συνείδηση. Απλώς συνέβη ένα περιστατικό με τη θεία μου που ήταν πιανίστα: όταν μου έπαιξε ένα κομμάτι και μου έβαλε τα χέρια στο πιάνο και τα καθοδήγησε για να παίζω τη μελωδία, αισθάνθηκα να με διαπερνά ηλεκτρικό ρεύμα, κι έτσι το ορίζω ως Σημείο Μηδέν της μουσικής μου. Τα επόμενα οκτώ χρόνια, μέχρι που μπήκα στο γυμνάσιο, είχα προχωρήσει τόσο πολύ στο πιάνο που κάποιοι με θεωρούσαν παιδί-θαύμα. Οτιδήποτε άκουγα, το ’παιζα στο πιάνο, και το «παιζα καλά». Μπαίνοντας στο Πανεπιστήμιο, στα Μαθηματικά, σπούδασα πολύ αναλυτικά τη μουσική του 20ου αιώνα , και κυρίως από το 1950 και μετά, όταν απελευθερώθηκαν πολλά πράγματα. Ταυτόχρονα όμως υπήρχε και μια πορεία στα μαθηματικά – ήμουν καλός στα θεωρητικά μαθηματικά, όπως και στην αστρονομία – και υπήρξε ένα εξάμηνο το 1969 που αμφιταλαντεύτηκα αν θα ακολουθήσω τη μουσική ή τα μαθηματικά. Είχα την υποτροφία για τις ΗΠΑ – ήταν δικτατορία τότε. Επέλεξα τη μουσική, κι αυτό είναι ενδεικτικό, γιατί στα μαθηματικά είχα μια προδιαγεγραμμένη πορεία. Τότε, αν ήσουν πολύ καλός και πήγαινες στην Αμερική, σε δέκα χρόνια γύριζες καθηγητής πανεπιστημίου. Στη μουσική δεν είχα τίποτα στο χέρι. Το ότι προτίμησα το τίποτα από τη σίγουρη σταδιοδρομία ενός ενδεχομένως σημαντικού μαθηματικού, σημαίνει ότι μέσα μου αυτό με έκαιγε περισσότερο. Καλά έκανα, όπως φάνηκε από την εξέλιξη των πραγμάτων!

Θυμάσαι ποιο κομμάτι σε είχε βάλει η θεία σου να παίξεις; Ναι. Ρώτησα την ίδια αργότερα. Ήταν μια impromptu του Σούμπερτ.

Και πολιτικά, τι ήταν αυτό που πυροδότησε τις επιλογές σου; Η οικογένειά μου ήταν αστική. Παππούδες και προπάπποι είχαν ένα εργαστήριο που αργότερα έγινε εργοστάσιο ζυμαρικών. Όμως το ’37 χρεοκόπησε, και νομίζω ότι το αφομοίωσε μετά η MISKO. Ο πατέρας μου, παιδί οικογένειας αστικής και μάλιστα πολύ συντηρητικής, δεξιάς, θα λέγαμε, πήγε να σπουδάσει μαθηματικά. Γύρισε το ’36, πριν τον πόλεμο, αριστερός! Είχε ριζοσπαστικοποιηθεί στην Αθήνα. μάλιστα τότε, όπως μου έλεγε, οι κομμουνιστές στην Πάτρα ήταν πέντε! Δακτυλοδεικτούμενοι! Κι ο ένας εξ αυτών ήταν ο πατέρας μου… Μαύρο πρόβατο! Από αυτόν έμαθα πάρα πολλά πράγματα. Θυμάμαι γεγονότα του ’49, που ήμουνα δύο χρονών, άγρια. Θυμάμαι τη δεκαετία του ’50, και ριζοσπαστικοποιήθηκα κι εγώ τόσο πολύ, που στα εννιά μου χρόνια – πράγμα παράλογο – συμμετείχα σε διαδήλωση για το Κυπριακό μπροστά στο αγγλικό προξενείο! Και μάλιστα γύρισα σπίτι μούσκεμα από τις μάνικες της Πυροσβεστικής! Αργότερα, έντεκα χρονών, το ’58-59, έπαιρνα το ποδήλατο και πήγαινα όπου μίλαγε κάποιος της ΕΔΑ- γιατί το ΚΚΕ ήταν παράνομο. Κι όταν η οικογένεια εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το ’62 για να σπουδάσω εγώ κι ο Ανδρέας, λίγο μετά εγώ γράφτηκα στους Λαμπράκηδες και στο σχολείο ήμουν από τους πρωτεργάτες των διαδηλώσεων για το 15% για την παιδεία.

Τη χούντα πώς τη θυμάσαι. Έντονα, ήμουν 20 χρονών πια. Και την πρώτη μέρα και όλη τη διάρκεια, γιατί είχα και τις περιπέτειές μου, και τις συλλήψεις μου. Συμμετείχα στο Πολυτεχνείο από την πρώτη μέρα, ήμουν ένας από τους 200 προβοκάτορες. Κι ήμουν τυχερός που στις 21 Απριλίου του 67 το απόγευμα στις 6, μια σφαίρα που μου έριξαν οι ευέλπιδες πέρασε πιο μακριά από μένα στο σπίτι που μέναμε, στην οδό Κεφαλληνίας στην Κυψέλη. Αλλά η τρύπα από τη σφαίρα υπήρχε για πολλά χρόνια, μέχρι που έριξαν το σπίτι.

Έχουν τη σημασία τους αυτά τα σημάδια. Πράγματι. Οφείλω όμως να πω ότι άλλοι βασανίστηκαν, εξορίστηκαν. Εγώ κινδύνεψα στο τέλος, όταν είχα συλληφθεί στο Πολυτεχνείο, αλλά τελικά απελευθερώθηκα από ένα χουντικό αστυνομικό ο οποίος με συμπαθούσε. Όλοι οι αντίστοιχοι με μένα πήγαν είτε στην Ασφάλεια είτε στην ΕΣΑ, ή στο Διόνυσο, που όμως είχε γεμίσει, και κατέληξαν στην εξορία και γύρισαν στη μεταπολίτευση. Εμένα με απελευθέρωσε την επόμενη μέρα, το Σάββατο, και μετά με κυνηγούσε η ΕΣΑ και κρυβόμουν μέχρι το Φλεβάρη.

Μετά τη μεταπολίτευση, αν δεν απατώμαι, βρέθηκες στο ΕΚΚΕ. Κοίταξε, υπάρχει μια μυθολογία πάνω σε αυτό. Ήμουν κοντά στο ΕΚΚΕ, αλλά δεν ήμουν ποτέ μέλος. Είχα τις αντιρρήσεις μου. Και θα σου πω εκ των προτέρων και κάτι που ισχύει μέχρι σήμερα: δεν περιμένω να συμφωνήσω 100% με ένα πολιτικό χώρο για να συμμετέχω σε κάτι ή να τον ψηφίσω. Αυτό δεν γίνεται. Αν όμως σε μια δεδομένη στιγμή συμφωνείς κατά 60 ή 70%, εγώ είμαι από τους ανθρώπους που δεν κρατάνε πισινή. Για δύο λόγους συνυπήρξα ένα-δυο χρόνια με το ΕΚΚΕ – μέχρι που απεδείχθη πως δεν ήταν όπως νόμιζα. Ο ένας ήταν η κινητικότητα κι η ριζοσπαστικότητά του, και τον τελευταίο χρόνο της δικτατορίας και τον πρώτο μετά. Ο δεύτερος ήταν ότι με βάση τα δεδομένα που είχαμε τότε, που δεν υπήρχαν τηλεοράσεις, ούτε διαδίκτυο, αλλά μόνο κάποια βιβλία υπογείως, μεταφρασμένα από τα γαλλικά, η αίσθηση που είχαμε ήταν ότι η κινέζικη επανάσταση προσπαθεί να λύσει το πρόβλημα που είχε δημιουργηθεί στη Σοβιετική Ένωση με τη γραφειοκρατία, ή με το ότι εκείνη κόλλησε σε κάποια πράγματα. Έτσι, το θέμα της Μορφωτικής Επανάστασης του ’68 το είχαν ερμηνεύσει κάποιοι ως ότι ο Μάο Τσε Τουνγκ προσπαθεί να βάλει σε κίνηση τις μάζες εναντίον της γραφειοκρατίας του κόμματος. Το ’75 απεδείχθη ότι αυτό ήταν μια μυθολογία. Ως τότε όμως δεν είχαμε τα κριτήρια να το ερμηνεύσουμε. Αν ήταν τώρα, θα μπορούσαμε να το καταλάβουμε σε 2-3 μήνες. Και τελικά, το απέδειξε κι η ζωή, καθώς από τα μπλοκ του ΕΚΚΕ που είχαν 10-12.00 κόσμο απέμειναν μόνο μερικοί που ακολουθούσαν τυφλά αυτή τη λογική.

Το βάλαμε λοιπόν κι αυτό στη θέση του. Κοίταξε, αυτό δεν έχει νόημα σε σχέση με το Θάνο Μικρούτσικο, αλλά για κάποιον που θα κάνει μια ανάλυση κι εκτίμηση των μορφών του κινήματος τις δεκαετίες του 60 και του 70. Τέλος πάντων, με ρώτησες, σου το είπα.

Ίσως είναι χρήσιμο και σε κάτι άλλο. Κάποιοι μένουν αμετακίνητοι σε μια θεωρητική βάση επιλέγοντας να έχουν πάντα θέση «αντιπολίτευσης», ενώ κάποιοι μια δεδομένη στιγμή επιχειρούν και να τα κάνουν. Εκεί βέβαια θα γίνουν και λάθη, και συμβιβασμοί… Έτσι δεν είναι; Όχι! Αυτή είναι μια λογική που κυριαρχεί, και στα δύο της σκέλη. Γιατί διαφωνώ εγώ τώρα πια – γιατί μπορεί αν κάναμε μια συνέντευξη πριν 10 χρόνια να σου έλεγα πως η λογική των δεύτερων έχει μια βάση. Εγώ Γιώργο είμαι λάτρης της ιστορίας. Πιστεύω ότι αν θέλουμε κάποια στιγμή να συμβάλλουμε στην αλλαγή του κόσμου, χωρίς ιστορική γνώση και ιστορική μνήμη δεν υπάρχει περίπτωση να το καταφέρουμε. Ας πάρουμε, λοιπόν, τα πράγματα από το 2ο, Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά. Δες, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη, πόσα κινήματα, πόσα κόμματα, πόσα γκρουπ, είχαν τη λογική του εφικτού: όλα απολύτως χωρίς εξαίρεση ενσωματώθηκαν στο σύστημα. Κι αυτό είναι ιστορική επιβεβαίωση, επί 60 χρόνια! Μια φίλη μου έλεγε, απευθυνόμενη πολύ φιλικά σε κάποιους του ΚΚΕ: ρε παιδιά, άμα χαλάσει ένας σωλήνας, να φέρουμε έναν υδραυλικό, μην πρέπει να ρίξουμε όλο το σπίτι και να φτιάξουμε άλλο! Απεδείχθη όμως ότι ο υδραυλικός τά’ κανε μαντάρα… Κι όχι μόνο ο ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα, αν θέλεις να μιλήσουμε ανοιχτά. Και στη Γαλλία, και στην Ιταλία, το βλέπεις. Ειδικά δε σε ορισμένες χώρες, όχι μόνο ενσωματώθηκαν, αλλά άσκησαν και γενιτσαρική πολιτική! Ξέρουμε από την ιστορία: όποιος αλλάζει μεριά, γίνεται χειρότερος κι από τον τυπικό της άλλης μεριάς! Άρα λοιπόν απεδείχθη ότι αυτό το πράγμα δεν δουλεύει. Και σε δύσκολες συνθήκες, κάποιοι που παραμένουν σταθεροί και θεωρούν ότι πρέπει να πούμε στον κόσμο ποια είναι η ρίζα του κακού, ίσως έχουν δίκιο.

Εσύ ο ίδιος το δοκίμασες; Βεβαίως και το δοκίμασα! Και να έλεγα πως όχι, θα μου πούνε: Κάτσε ρε φίλε, ήσουνα υπουργός Πολιτισμού του Ανδρέα Παπανδρέου! Βεβαίως δεν είχα ποτέ σχέση με τη μικροαστική ιδεολογία του ΠΑΣΟΚ, γιατί παρόλο που τη δεκαετία του ’70 και την πρώτη τετραετία του ’80 ήταν ριζοσπαστικό κόμμα, εντούτοις η ιδεολογία του ήταν εξ αρχής μικροαστική, κι εγώ ήμουν πάντα πολύ μακριά από αυτά. Το δοκίμασα όμως… Δεν ξέρω αν θα το δοκίμαζα αν ήμουν οικονομολόγος. Επειδή ήμουν στο χώρο του πολιτισμού, είχα διαπιστώσει με τις δράσεις μου τη δεκαετία του ’80 στο Φεστιβάλ Πάτρας και την πρώτη τριετία του Μεγάρου Μουσικής ότι στην Ελλάδα η βαριά βιομηχανία είναι η τέχνη, ο πολιτισμός. Κι αυτό σε κάποιες περιοχές μπορεί να συνδεθεί με την ανάπτυξη. Π.χ.: Στην Αχαΐα είναι το κέντρο ενός τριγώνου: Δελφοί – Αχαΐα – Επίδαυρος. Στη Μακεδονία υπάρχει ένα άλλο καταπληκτικό τρίγωνο: Βεργίνα – Πέλλα – Δίον. Στη Χίο, τα βυζαντινά μνημεία είναι κάτι το συγκλονιστικό. Όταν αυτά τα συνδέσεις με σύγχρονα φεστιβάλ, αναπτύσσεις πραγματικά τις περιοχές αυτές. Από τη στιγμή λοιπόν που μου έγινε η πρόταση, την οποία δεν αποδέχτηκα κατευθείαν, αλλά ταλαιπώρησα το μακαρίτη τον Παπανδρέου πάνω από 50 μέρες, αποφάσισα οριακά να το κάνω. Έτσι έγινα αρχικά αναπληρωτής υπουργός Πολιτισμού, και μετά το θάνατο της Μελίνας Μερκούρη υπουργός. Και εκείνη την εποχή – και το σοβαρό κομμάτι του σιναφιού το ξέρει και το ευχαριστώ – γίνανε, σχεδιάστηκαν αρκετά πράγματα. Απλώς το πολιτικό σύστημα στην Ελλάδα, ακόμα κι αν πρόκειται τυπικά για το ίδιο κόμμα, τα διέλυσε όλα, και δεν είχε πια νόημα η οποιαδήποτε εμπλοκή μου μετά – και γι αυτό, και γιατί το ΠΑΣΟΚ είχε γίνει νεοφιλελεύθερο, αλλά και γιατί το ότι μπήκα εκεί, αφήνοντας τη μουσική μου τρία χρόνια, αν το έκανα δεύτερη φορά θα είχα τελειώσει με τη μουσική: η μουσική δεν θα το ανεχθεί. Και βέβαια, η ανάλυση που σου κάνω δεν ήταν τόσο καθαρή σε ένα κομμάτι του κόσμου, που χωρίς να φταίει κοιτάζει τα πράγματα πιο επιφανειακά. Ζούμε σε ένα σύστημα με ΜΜΕ, κι οι αντιπαλότητες τον κάνουν να μην έχει κρίση. Έλεγαν: ο Μικρούτσικος πήγε γιατί είναι ΠΑΣΟΚ, ή γιατί είναι οπορτουνιστής, ή φιλόδοξος. Τι φιλόδοξος; Με τη μουσική μου με ήξερε όλη η Ελλάδα. Με το που πήρα το υπουργείο, ένα κομμάτι με απέφευγε! Άρα είχα χάσει. Μετά ευτυχώς σιγά-σιγά κέρδισα την εμπιστοσύνη του κόσμου – ίσως και τη διεύρυνα.

Από αυτά που επιχειρήθηκαν τότε στον πολιτισμό – κάποια νομίζω πως σχεδιάστηκαν πάνω στα γαλλικά πρότυπα, όπου μια πόλη αναλαμβάνει μια τέχνη – τα πιο πολλά η τοπική αυτοδιοίκηση τα άλωσε μέσα σε σύντομο διάστημα, με τελευταίο που επιβίωσε τον χορό στην Καλαμάτα, σε πολύ μεγάλο βαθμό χάρις στη Βίκυ Μαραγκοπούλου. Πολύ σωστή παρατήρηση. Και για το γαλλικό πρότυπο, που είχε ξεκινήσει τη δεκαετία του 50, αλλά και στη Γερμανία υπήρξαν τέτοιες πόλεις με θεσμούς, όπως το Κάσελ. Και αλλού – αλλά αρχικά στη Γαλλία, έχεις απόλυτο δίκιο. Η δεύτερη παρατήρησή σου είναι επίσης σωστή, αλλά να προσθέσεις ότι και η κεντρική εξουσία η ίδια μετά από μένα άρχισε να τα διαλύει! Ήταν δίδυμο… Πριν μπει σε εφαρμογή το Εθνικό Πολιτιστικό Δίκτυο ,επισκέφτηκα και τις έντεκα περιφέρειες για να το ανακοινώσω εκεί, εν δυνάμει σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας, Στη Βόρειο Ελλάδα ήταν θυμάμαι σε κάθε περιφέρεια 40-50 δήμαρχοι… Αν θυμάμαι καλά οι δήμοι ήταν τότε 415. Η αντίδραση ήδη από τότε ήταν ότι το feedback δεν αφορούσε πάνω από 45 πόλεις, άρα η συντριπτική πλειοψηφία ούτε κατάλαβε τίποτα, ούτε την ενδιέφερε. Από τις 45 πόλεις, οι σοβαρές προτάσεις ήταν 10-15. Εγώ τους έλεγα: η τοπική κοινωνία, οι πνευματικοί άνθρωποι της περιοχής, το πολιτικό προσωπικό κι ενδεχομένως κάποιοι φωτισμένοι επιχειρηματίες οι οποίοι να μην προσπαθούν μέσα σε δυο χρόνια να βγάλουν εκατομμύρια – υπάρχουν τέτοιοι, λίγοι, αλλά υπάρχουν! – πρέπει να κάτσουν όλοι μαζί σε ένα τραπέζι και να δουν πώς η πόλη τους μπορεί να αναπτυχθεί τα επόμενα είκοσι χρόνια. Είχαμε δουλέψει πολύ σκληρά, και καταλήξαμε σε αυτές τις 10-15 πόλεις. Άρα έχεις δίκιο στην παρατήρησή σου, αλλά μετά από μένα, αν σε αυτές τις πόλεις δεν συνεχίστηκε το πράγμα, την κύρια ευθύνη έχει η κεντρική εξουσία, που και τα διέλυσε, και τα ακύρωσε, και τα αναίρεσε. Προχώρησαν μόνο όπου υπήρχε ένα φωτισμένο πρόσωπο όπως η Μαραγκοπούλου. Από πού προέρχονταν όλοι οι υπόλοιποι; Από ένα σύστημα που τους είχε μάθει στον ατομικισμό και στην ευημερία της επόμενης μέρας – όχι στο σχεδιασμό. Ο καπιταλισμός που ζει και βασιλεύει στην Ελλάδα τέτοιες συνειδήσεις δημιουργεί, τέτοιους ανθρώπους. Χρειάζεται πολύ μεγάλη διαδρομή για να αρχίσεις να αλλάζεις. Ο Μπρεχτ είχε πει: Αλλάζουμε τον κόσμο, και στη διαδικασία αλλάζουμε κι εμείς. Ε, αυτή η διαδικασία στην Ελλάδα δεν έγινε ποτέ! Γιατί βεβαίως δεν έγινε και σοσιαλισμός: οι δομές και με τον Ανδρέα ήταν καπιταλιστικές, κι ας υπήρξε περισσότερη κοινωνική ευαισθησία, ειδικά τον πρώτο καιρό. Κάποτε μου είχε πει ο Ανδρέας, που ήταν πολύ έξυπνος και ευαίσθητος άνθρωπος: «Είμαι ο πρώτος στην Ευρώπη που έθεσα το ζήτημα της περιφερειακής ανάπτυξης» – είχε πάρει, αν θυμάσαι, τα περίφημα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα. «Έκανα ένα ιστορικό λάθος. Δεν υπολόγισα κάτι: ότι δίνοντάς τα όλα για να μην αποφασίζει η κεντρική εξουσία, σε ποιους τα έδινα; Σε κάποιους που ήταν κατ’ εικόνα και ομοίωση της κεντρικής εξουσίας»! Άρα η αποτυχία ήταν δεδομένη! Επιστρέφω λοιπόν σε κάτι που λέγαμε πριν: Πώς, αν δεν αλλάξουμε τον κόσμο στην ουσία και στη βάση του, έχουμε τη δυνατότητα μιας τέτοιας διαδρομής; Μήπως έχει δίκιο το ΚΚΕ και σε ορισμένες περιόδους το παρεξηγήσαμε; Πώς θα γίνει; Θα χτίσουμε στην άμμο;