Η Κρήτη, όπως έχουν δείξει οι αρχαιολογικές ανασκαφές, κατοικείται από αρχαιότατους χρόνους και η αρχιτεκτονική της έχει επηρεασθεί από πολλούς παράγοντες κυρίως όμως από την εναλλαγή των πολλών κατακτητών που πέρασαν από το νησί (Άραβες, Ενετοί, Τούρκοι). Έτσι σε όλο το νησί βλέπουμε διάσπαρτα Βενετσιάνικα κάστρα, Τούρκικα τζαμιά, Βυζαντινές εκκλησίες και δημόσια Ενετικά κτήρια.

Εκτός από τις μεγάλες πόλεις, υπάρχουν πολλά χωριά και οικισμοί που στην πλειοψηφία τους βρίσκονται στα ορεινά του νησιού. Τα σπίτια εκεί είναι αμφιθεατρικά κτισμένα στις πλαγιές και στις κορυφές. Η αμφιθεατρική διάταξη ακολουθεί το σχήμα του λόφου και αναπτύσσεται γύρω από την εκκλησία, την πλατεία ή το καφενείο.

Οι οικισμοί ανάλογα με το πού είναι κτισμένοι χωρίζονται σε τρεις γειτονιές : Πανωχώρι, Μεσοχωριά και Κατωχώρι. Οι οικισμοί είναι κτισμένοι πυκνά λόγω των πειρατικών επιδρομών, που επίσης είναι και ο λόγος για τον οποίο δεν έχουμε στο νησί παραθαλάσσιους οικισμούς μέχρι το μέσο του 19ου αι. Μετά τον 19ο αιώνα άρχισαν να κτίζονται οι πρώτοι παραλιακοί οικισμοί που σήμερα ο αριθμός τους είναι πολύ μεγάλος και παίζουν σημαντικό ρόλο στον τουρισμό του νησιού.

Από το 15ο έως το 17ο αιώνα, εποχή ειρήνης για την Κρήτη, κατασκευάστηκαν τα πιο σημαντικά κτίσματα της κρητικής αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής. Η "Γαληνότατη Δημοκρατία της Βενετίας" , από τα πρώτα χρόνια κατάκτησης της Κρήτης, οχυρώνει το νησί έτσι ώστε να διασφαλίσει την ακεραιότητα της κτήσης της. Επίσης κατασκευάζει μεγαλόπρεπα δημόσια κτίρια και πολυτελείς κατοικίες.

Τα έργα αυτά ανέλαβαν να τα σχεδιάσουν και να τα εκτελέσουν έμπειροι Ιταλοί μηχανικοί, έτσι έχουμε την οχύρωση της Κάντιας, την οχύρωση του Ρεθύμνου, την οχύρωση των Χανίων, την Φορτέτσα Ρεθύμνου. Αξίζει να σημειωθεί ότι χρειάστηκαν 100 ολόκληρα χρόνια για να κτιστούν τα τείχη της Κάντιας. Επίσης για την ολοκλήρωση της άμυνας του νησιού κτίζονται φρούρια (Castelli) σε στρατηγικές θέσεις. (Γραμβούσα, Σπιναλόγκας, Φραγκοκάστελου)

Περνώντας στην αρχιτεκτονική των σπιτιών της Κρήτης βλέπουμε ότι το αστικό σπίτι έχει σχήμα Π ή Γ με εσωτερική αυλή και αποτελείται από το ισόγειο ή κατώγι, το μεσοπάτωμα ή μετζάο, και τέλος το ανώγι ή όροφο. Στο κατώγι υπήρχαν οι αποθήκες του σπιτιού, το μετζάο χρησιμοποιούταν κυρίως σαν επαγγελματική στέγη ενώ το ανώγι ήταν το κυρίως σπίτι με τις κάμαρες (υπνοδωμάτια), τη σάλα και του βοηθητικούς χώρους.

Το λαϊκό αγροτικό σπίτι είναι κατασκευασμένο από πέτρα, ξύλο και χώμα με λιτό χαρακτήρα. Το χρώμα του είναι προσαρμοσμένο με αυτό του περιβάλλοντος αφού οι Κρητικοί άρχισαν να βάφουν και να ασβεστώνουν τα σπίτια τους αργότερα. Τα χρώματα που επικρατούσαν ήταν ώχρα, γαλάζιο ή και ροζ. Σε κάθε αγροτικό σπίτι υπάρχει τζάκι συνήθως γωνιακό που χρησιμεύει για μαγείρεμα αλλά και σαν εστία θέρμανσης.

Χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής του νησιού είναι το "καμαρόσπιτο", σπίτι με μια κάμαρα που το χωρίζει σε δύο μέρη. Με τον καιρό το καμαρόσπιτο εξελίσσεται και έχουμε την προσθήκη άλλης μιας κάμαρας με αποτέλεσμα να έχουμε το δικάμαρο σπίτι. Στην συνέχεια έχουμε την πρόσθεση κι άλλων κτισμάτων σε σχήμα Γ και το αποτέλεσμα είναι το σπίτι να γίνει διώροφο. Κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας το αστικό σπίτι στα Χανιά, το Ρέθυμνο, το Ηράκλειο και τη Σητεία δέχονται παρεμβάσεις. Μία από αυτές είναι το "σαχνισί" το οποίο είναι ένας ξύλινος εξώστης στον όροφο.

Η Κρητική κατοικία διαμέσου των αιώνων

Νεολιθική Εποχή (6000 - 2600 π.Χ.)

Η οικιστική ιστορία της Κρήτης αρχίζει από τη νεολιθική εποχή, με τους 42 οικιστικούς οικισμούς και 13000 περίπου κατοίκους. Αξίζει να σημειωθεί πως από τότε μέχρι σήμερα διατηρείται ένας χαρακτηριστικός τύπος σπιτιού, με ορθογώνια κάτοψη, με στέγη επίπεδη με ξύλινους στύλους, δοκάρια και κλαδιά, σκεπασμένη με ένα είδος πηλού. Τα πατώματα ήταν από πατημένο χώμα. Υπήρχαν ακόμα πέτρινα πεζούλια, κόγχες και τοίχοι με επιχρίσματα.

Μινωική Εποχή (2600 - 1100 π.Χ.)

Ο Μινωικός Πολιτισμός που πήρε το όνομα του από το μυθικό βασιλιά Μίνωα, από τους σημαντικότερους πολιτισμούς της ανθρωπότητας, σφραγίζει και χαρακτηρίζει μέχρι σήμερα το νησί. Ο πληθυσμός του νησιού αυξάνεται σταθερά με νέους κατοίκους και τα αγροτικά χωριά της Νεολιθικής Εποχής μετατρέπονται σε πρωτοαστικές κοινότητες.

Τα σπίτια είναι ορθογώνια με δώμα, με βάση πέτρινη και τοίχους από ηλιοψημένες πλίθρες, ενισχυμένους με οριζόντια και κάθετα ξύλινα στοιχεία. Στο εσωτερικό τους το κόκκινο κονίαμα είναι ο πρόδρομος των περίφημων ανακτορικών τοιχογραφιών. Στη Μεσομινωική Εποχή χτίζονται τα τέσσερα μεγάλα ανάκτορα στις πιο εύφορες περιοχές, η Κνωσός, η Φαιστός, τα Μάλλοια κι η Ζάκρος, με κύριο χαρακτηριστικό της σύνθεσης τους τη μεγάλη ορθογώνια αυλή. Είναι διακοσμημένα με πλούσιες και θαυμαστές τοιχογραφίες. Οι κυριότερες μινωικές πόλεις συγκεντρώνονται γύρω από τα ανακτορικά κέντρα κι είναι ατείχιστες, σημάδι ειρήνης αλλά και της δύναμης που είχε η θαλασσοκράτειρα μινωική Κρήτη. Έξω από τις πόλεις υπάρχουν επαύλεις, χωριά και μεμονωμένες κατοικίες.

Από τους Δωριείς μέχρι τους Ρωμαίους (1100π.Χ. - 330μ.Χ.)

κάθοδος των Δωριέων το 1100 φέρνει σημαντικές αλλαγές στη ζωή των κατοίκων που εγκαταλείπουν τα παραλιακά κέντρα και καταφεύγουν σε ψηλές δυσπρόσιτες περιοχές, όπου χτίζουν νέους οικισμούς, προσπαθώντας να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους. Τα σπίτια είναι μονώροφα, χτισμένα με σκληρό ασβεστόλιθο. Τα κατώφλια κι οι παραστάδες γίνονται με επιμέλεια, από λαξεμένους ογκόλιθους. Για καπνοδόχους χρησιμοποιούν σπασμένα πιθάρια. Ο τύπος αυτός του σπιτιού έχει επιβιώσει και στη σημερινή λαϊκή αρχιτεκτονική.

Η νέα ανάπτυξη του εμπορίου επιτρέπει τους κατοίκους να γνωρίσουν τη φοινικική, τη συριακή και την αιγυπτιακή τέχνη, αφομοιώνοντας αρκετά στοιχεία τους. Το νησί δεν αποτελεί πια μια πολιτική ενότητα αλλά έχει κατατμηθεί σε μεγάλο αριθμό Πόλεων - Κρατών που είναι οχυρωμένες, αυτοτελείς κι εχθρικές μεταξύ τους. Οι συνεχείς πόλεμοι εξαντλούν σημαντικά τον πληθυσμό κι εξαφανίζουν συχνά ολόκληρες πόλεις. Σημαντικά πολεοδομικά δείγματα της εποχής είναι η Λατώ κι η Άπτερα.

Η Ρωμαϊκή κυριαρχία επιβάλλεται από το 69π.Χ. ως το 330μ.Χ.. Οι Ρωμαίοι επηρέασαν, αλλά, ούτε στο ελάχιστο, δεν έθιξαν την ελληνικότητα του νησιού. Η ελληνική γλώσσα, η θρησκεία, τα ήθη και τα έθιμα διατηρήθηκαν ανέπαφα. Η μεγαλοπρεπής ρωμαϊκή αρχιτεκτονική δηλώνει την παρουσία της με λαμπρά αμφιθέατρα, ναούς, ωδεία, αγορές, λουτρά, Ασκληπιεία, διοικητικά μέγαρα και διάφορα άλλα οικοδομήματα με περίτεχνα ψηφιδωτά που σώζονται σε πολλά σημεία του νησιού.

Βυζαντινή περίοδος και Αραβοκρατία (330μ.Χ. - 1204μ.Χ.)

Από το 330μ.Χ. η Κρήτη αποτελεί επαρχία του Βυζαντινού κράτους με έδρα τη Γόρτυνα και με διοικητή Βυζαντινό στρατηγό. Μέχρι το 824μ.Χ. διανύει περίοδο ακμής και ευημερίας. Αυτή την εποχή εδραιώνεται η Χριστιανική θρησκεία και χτίζονται πολλές παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Το 824μ.Χ. κατακτάται από τους Σαρακηνούς, που την οργάνωσαν σε ανεξάρτητο αραβικό κράτος με κέντρο τον Χάνδακα - το σημερινό Ηράκλειο - και την οχύρωσαν με ισχυρό κάστρο και βαθιά τάφρο γύρω του. Οι κάτοικοι φεύγουν πάλι στα βουνά γιατί λεηλατούνται και καταστρέφονται τα πάντα από τους νέους κατακτητές.

Η Αραβοκρατία θα διαρκέσει πάνω από έναν αιώνα, μέχρι το 961μ.Χ., όταν ο τότε Βυζαντινός στρατηγός και κατόπιν αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς ελευθερώνει το νησί. Έως το 1204μ.Χ. διαρκεί η δεύτερη βυζαντινή περίοδος όπου η πορεία του νησιού είναι ανοδική. Το ελληνικό στοιχείο ενισχύεται με χριστιανούς εποίκους από άλλες βυζαντινές επαρχίες και δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για πολιτιστική άνθιση, ειρήνη, οικονομική πρόοδο και κοινωνική σταθερότητα.

Βενετοκρατία (1204μ.Χ. - 1669μ.Χ.)

Με την αρχή του 13ου αιώνα, η Κρήτη γνωρίζει τις συνέπειες των Σταυροφοριών. Ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Αλέξιος ο Δ', για να εξαγοράσει την εύνοια των Φράγκων που έλαβαν μέρος στην 4η Σταυροφορία, χαρίζει την Κρήτη στο Βονιφάτιο Μομφερρατικό κι αυτός την πουλάει στους Βενετούς για 1000 μάρκα το 1204. Με την εγκατάσταση των αποίκων το φεουδαρχικό σύστημα της Δύσης εδραιώνεται στην Κρήτη. Μέχρι το 1363 η Κρήτη συνταράζεται από συνεχείς επαναστάσεις, οπότε κι ανακηρύσσεται ανεξάρτητη Δημοκρατία αρχίζοντας έτσι μια ειρηνική εποχή.

Οι κρητικές πόλεις εμφανίζουν εντυπωσιακή ανάπτυξη εμπορίου και ναυτιλίας. Ο πληθυσμός αυξάνεται, οι πόλεις καλλωπίζονται και επεκτείνονται με τα σημαντικότερα κτίσματα της κρητικής αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από τη δυτική αναγεννησιακή τεχνοτροπία, αλλά προσαρμοσμένης στις ανάγκες της κρητικής κοινωνίας και τις τοπικές συνθήκες. Η " Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας " αισθάνεται την ανάγκη αρχικά να οχυρώσει και να διασφαλίσει την πολυτιμότατη κτήση της από τους διάφορους επιδρομείς και κατόπιν να την κοσμήσει με μεγαλόπρεπα δημόσια κτήρια και πολυτελής κατοικίες αξιωματούχων, μεταφέροντας κατ` αυτό τον τρόπο, το γόητρο και την αίγλη της στο κατακτημένο νησί.

Εκτός από την πρωταρχική θωράκιση των βασικών λιμανιών, η άμυνα του νησιού ενισχύεται με μια σειρά φρουρίων που χτίζονται σε τοποθεσίες στρατηγικής σημασίας. Αν τα οχυρωματικά έργα, τα καστέλια και οι βενετσιάνικοι πύργοι είναι δείγματα δύναμης και εξουσίας, τα παλάτια, οι κρήνες, οι λότζες, τα ρολόγια, οι πλατείες τα μνημεία στο Ηράκλειο, το Ρέθυμνο και τα Χανιά είναι δείγματα μεγαλοπρέπειας και αρχοντιάς. Η αναγεννησιακή αρχιτεκτονική επηρέασε την αρχιτεκτονική των σπιτιών, των εκκλησιών και των μοναστηριών. Στην ύπαιθρο συναντάμε αρκετές κατοικίες - πύργους, βίλες και αγροτικά βενετσιάνικα σπίτια. Τέλος, οι παλιές πέτρινες λαξεμένες πύλες, τα λιοτρίβια, τα αγροτικά σπίτια με δώμα ή με στέγη διατηρούνται σε αρκετά σπιτικά χωριά.

Τουρκοκρατία (1669μ.Χ. - 1898μ.Χ.)

Αρκετές ανεπιτυχείς επιδρομές κατά του νησιού είχαν επιχειρήσει οι Τούρκοι κατά τα τελευταία χρόνια της βενετοκρατίας και τελικά καταλαμβάνουν το νησί με την κατάληψη των Χανίων. Χιλιάδες Κρητικοί φεύγουν κυνηγημένοι στα Επτάνησα και σε άλλα μέρη ενώ μεγάλος αριθμός Τούρκων εγκαθίστανται στο νησί. Η γη δεσμεύτηκε, τα δημόσια κτήρια έγιναν βασιλικά, και τα ιδιωτικά διανεμήθηκαν σε Πασάδες και Μπέηδες. Έτσι το αστικό σπίτι στις πόλεις Ηράκλειο, Ρέθυμνο, Χανιά και Σητεία δέχεται επεμβάσεις από τους κατακτητές.

Χαρακτηριστικό στοιχείο είναι το " σαχνισί " το οποίο αποτελούσε προσθήκη ενός κλειστού ξύλινου εξώστη στον όροφο του σπιτιού. Οι εξώστες αυτοί κατασκευάζονται με ξύλινους προβόλους που στηρίζονται σε ξύλινες αντηρίδες. Στα Χανιά και στο Ρέθυμνο συχνά συναντάμε τύπους σπιτιών όπου η ξύλινη επένδυση δεν περιορίζεται στον εξώστη αλλά επεκτείνεται και σ`άλλα τμήματα της πρόσοψης του κτηρίου, πολλές φορές σ`ολόκληρο όροφο.

Νεότεροι Χρόνοι (1898 έως σήμερα)

Η βαθιά επιθυμία του κρητικού λαού για ένωση με την Ελλάδα πραγματοποιήθηκε αρκετά χρόνια αργότερα και μετά από νέους αγώνες. Η Κρητική Βουλή ψήφισε επανειλημμένα την ένωση της μεγαλονήσου με την Ελλάδα. Η ένωση πραγματοποιήθηκε επίσημα μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων (1912 - 1913) με την υπογραφή της συνθήκης του Λονδίνου (17/30 Μαΐου 1913), ακολουθώντας το νησί τις τύχες της ελεύθερης Ελλάδας.

Η οικιστική συνέχεια της Κρήτης, παρ`όλες τις μεγάλες καταστροφές που γνώρισε το νησί, Δε σταμάτησε ποτέ. Οι πόλεμοι, οι επαναστάσεις αλλά κι η πείνα, οι επιδημίες κι οι σεισμοί που αποδεκάτιζαν τον πληθυσμό δεν ενθάρρυναν τους κατοίκους που με πείσμα και με μια αξιοθαύμαστη ζωντάνια έχτιζαν και ξανάχτιζαν τους οικισμούς τους στην ίδια σχεδόν θέση από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η μελέτη της οικιστικής συνέχειας από τη μια εποχή στην άλλη μας δείχνει ότι οι περισσότεροι οικισμοί κάθε περιόδου κατοικούνται και την επόμενη περίοδο.

Σήμερα στο νησί διατηρούνται πολλοί οικισμοί από την Αρχαιότητα κρατώντας αναλλοίωτο το όνομα τους όπως η Μίλατος, η Τύλισσος, η Πολυρρήνια κ.α. Το πλέγμα των οικισμών της Βενετοκρατίας έχει ακόμη διατηρηθεί χωρίς μεγάλες αλλαγές. Οι Τούρκοι δεν έχτισαν καινούργιους οικισμούς και τέλος ονομασίες οικισμών όπως Γάζι, Μουχτάρι κ.α. προέρχονται πιθανότατα από την εποχή της Αραβοκρατίας.

Πηγή άρθρου: http://www.cretan-history.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=106&Itemid=100006