kaTakOpanishatbhAshyA - moola
-Contributed by Jois Vijayendrachar
||vAmanAya namaH||
SrI AnaMdatIrtha bhagavatpAdAcArya viracita
kAThakOpaniShadbhAShya
upanishat-
||hariH OM||
uSan ha vai vAjaSravasaH sarvavEdasaM dadau | tasya
ha nacikEtA nAma putra Asa | taM ha kumAraM saMtaM
dakShiNAsu dIyamAnAsu SraddhA a a vivESa ||1||
maMgaLAcaraNe- kAThakOpaniShattina sArAMSa :
bhAShya
||hariH Om||
namO bhagavatE tasmai sarvataH paramAya tE |
sarvaprANihRudisthAya vAmanAya namO namaH ||
yAgavU mokShasAdhana :
bhAShya
agnau viShNuM sadA dhyAyan triSO a gniM nAcikEtakaM |
yaScayIta sa tu prApya svargaM tatra bhayAtigaH |
uShya manvaMtaraM kAlaM amRutatvaM bhajEt kramAt ||
iti brahmasArE |
bhAShya
icchan vAjaSravO naptA dadau sarvasvadakShiNAM |
uddAlakaH svargalOkaM ......||
upaniShat
pItOdakA jagdhatRuNA dugdhadOhA niriMdriyAH ||
anaMdA nAma tE lOkAH tAn sa gacCati tA dadat ||2||
bhAShya
.......dadau gASca niriMdriyAH |
upaniShat
sa hOvAca pitaraM tAta kasmaimAM dAsyasIti |
dvitIyaM tRutIyaM | taM hOvAca mRutyavE tvA dadAnIti || ||3||
bhAShya
mAM datvApi na tE gAvO dAtavyA IdRuSA iti |
uvAca putraH taM bAlaH taM SaSApa pitA svayaM ||
SApakke aMjada maga :
upaniShat
bahUnAM Emi prathamaH bahUnAM Emi madhyamaH |
kiMsvidyamasya kartavyaM yanmayAdya kariShyati ||4||
upaniShat
anupaSya yathA pUrvE pratipaSya tathA a parE |
sasyamiva martyaH pacyatE sasyamiva jAyatE punaH ||5||
satkAravillada atithi manesuDuva beMki :
upaniShat
vaiSvAnaraH praviSati atithiH brAhmaNO gRuhAn |
tasyaitAM SAMtiM kurvaMti hara vaivasvatOdakaM ||6||
bhAShya
sa jagAma yamaM bAlO brahmacArI yamasya tu |
patnyA saMpUjyamAnO a pi jagrAhArghyAdikaM na tu |
AgatE tu yamE prAha yamaM sOdakamAhara ||
upaniShat
ASApratIkShE saMgataM sUnratAM ca
iShTApUrtE putrapaSUMSca sarvAn |
EtadvaiMktE puruShasyAlpamEdhasO
yasyAnaSnan vasati brAhmaNo gRuhE ||7||
upaniShat
tisrO rAtrIryadavAtsIrgRuhE mE |
anaSnan brahmannatithirnamasyaH
namastE a stu brahman svasti mE a stu
tasmAt prati trIn varAn vRuNIShva ||8||
bhAShya
ityuktaH sa yamaH taM tu saMpUjyAdAt varatrayaM ||
upaniShat
SAMtasaMkalpaH sumanA yathA syAt |
vItamanyurgautamO mA a bhi mRutyO |
tvatprasRuShTaM mA a bhi vadEt pratIta
EtatprayANAM prathamaM varaM vRuNE ||9||
yathA purastAd bhavitApratItaH
auddAlakirAruNirmatprasRuShTaH |
suKaM rAtrIH SayitA vItamanyuH
tvAM dadRuSivAn mRutyumuKAt pramuktaM ||10||
bhAShya
saumanasyaM pituScaiva nAcikEtAgnigaM harim |
muktE sthitaM ca taM viShNuM iti prAdAdvaratrayam ||
iti gatisArE |
nacikEtanu bEDida eraDanE vara :
upaniShat
svargE lOkE na bhayaM kiMcanAsti
na tatra tvaM na jarayA bibhEti |
ubhE tIrtvA aSanAyApipAsE
SOkAtigO mOdatE svargalOkE ||11||
sa tvamagniM svargyamadhyEShi mRutyO
prabrUhi taM SraddadhAnAya mahyaM |
svargalOkA amRutatvaM bhajaMtE
Etad dvitIyEna vRuNE varENa ||12||
bhAShya
agryatvAdagninAmA a sau nAcikEtAgnigO hariH |
upaniShat
pra tE bravImi tadu mE nibOdha
svargyarmagniM nacikEtaH prajAnan |
anaMtalOkAptimathO pratiShThAM
viddhi tvamEtaM nihitaM guhAyAM ||13||
bhAShya- lOkO viShNOranaMtasya taj~jAnAnnitya ApyatE |
pratiShThA srvalOkasya sa viShNuH sarvahRudgataH ||
upaniShat- lOkAdimagniM tamuvAca tasmai
yA iShTakA yAvatIrvA yathA vA |
sa cApi tatpratyavadadyathOktaM
athAsya mRutyuH punarAha tuShTaH ||14||
bhAShya
sa Eva sarvalOkAdiH taM j~jAtvA muchyatE dhruvaM ||
iti ca ||
yA iShTakAH yA iShTakAdEvatAH |
iShTakAdEvatAM viShNuM ShaShThyuttaraSatatrikam |
yathAvadEva vij~jAya mucyatE karmabaMdanAt ||iti ca||
iTTigegaLalli bhagavaMtana rUpagaLeShTu :
upanShat
tamabravIt prIyamANO mahAtmA
varaM tavEhAdya dadAmi bhUyaH |
tavaiva nAmnA bhavitA a yamagniH
sRuMkAM cEmAmanEkarUpAM gRuhANa ||15||
nAcikEtAgnicayanamADidavanige mOkShaphala :
trinAcikEtaH tribhirEtya saMdhiM
trikarmakRuttaratijanmamRutyU |
brahmajaj~jaM dEvamIDyaM viditvA
nicAyyEmAM SAMtimatyaMtamEti ||16||
bhAShya
tribhirEtya saMdhiM vEdairaviruddhaH vEdOktaprakArENa bhaga-
ttatvAdikaM jAnannityarthaH | trikarmakRut yaj~jadAnatapaHkartA |
yaj~jadAnatapaH karma na tyAjyaM kAryamEva tat |
iti vacanAt||
upaniShat
trinAcikEtaH trayamEtadviditvA
ya EvaM vidvAn cinutE nAcikEtaM |
sa mRutyupASAn purataH praNOdya
SOkAtigO mOdatE svargalOkE ||17||
bhAshya
trayamEtat `yA iShTakA' ityAdi |
hadinArane maMtrada `brahmajaj~ja' eMbudu bhagavaMtana nAma :
bhAShya
brahmEti vEda uddiShTaH tasmAt vyakto yatO hariH |
brahmajastEna kathitaH Eva j~jO a Kilaj~jataH ||
iti nAmaniruktau |
bhAShya
anEkarUpAM svarNamayIM |
bahurUpaM ca puraTaM kArtasvaramitIryatE ||
iti vacanAt ||
yamO a nuvAdasaMtuShTO vahnEH tannAmatAmapi |
sRuMkAM svarNamayIM caiva kaMThamAlAM adAdvibhuH ||
iti pAdmE |
nacikEta kELiruva vara agnyaMtargata brahmavidye :
bhAShya
lOkAdiH pratiShThA brahmajaj~jO anaMtalOkAptiH
ityAdi viSEShaNaiSca bhagavAnEva | `stOmamahadurugAyaM
pratiShThAM' iti parAmarSAcca bhagavatO hyurugAyanAma
prasiddhaM | guhAnihitatvaM ca tasyaiva viSEShataH prasiddhaM | na ca
agniparij~jAnamAtrENa anaMtalOkAptiH bhagavad j~jAnaM
vinA |
tadvA EtadakSharaM gArgi aviditvA asmin lOkE juhOti
yajatE tapastapyatE bahUni varShasahasrANi aMtavadEvAsya
tadbhavati || ityAdi SrutEH |
na ca muKyE sati amuKyArthO yujyatE ||17||
upaniShat
ESha tE a gnirnacikEtaH svargyOya-
mavRuNIthAH dvitIyEna varENa |
EtamagniM tavaiva pravakShyaMti janAsaH
tRutIyaM varaM nacikEtO vRuNIShva ||18||
nacikEtanu bEDida mUraneya vara :
yEyaM prEtE vicikitsA manuShyE
astItyEkE nAyamastIti caikE |
Etad vidyAmanuSiShTaH tvayAhaM
varANAmESha vRutastRutIyaH ||19||
prEtaneMdare yAru? :
bhAShya
prEtE muktE manuShyE niyAmakatvEna bhagavAnastIti
j~jAninOvadaMti | nAstItyaj~jAH | tasya niyAmakasya svarUpaM
yathAvadahaM vidyAM |
bhAShya
asya visraMsamAnasya SarIrasthasya dEhinaH |
dEhAdvimucyamAnasya kimatra pariSiShyatE || Etadvaitat
iti parihAracca muktE sthitO bhagavAn pRucCyata iti siddhaM |
dEhAt viSEShENa mOcanaM nAma muktirEva |
bhAShya
muktErapi maraNAtmakatvAt maraNamityapi bhavati | sthUla-
dEhatyAgastu visraMsamAnasyEtyanEnaiva uktO bhavati ||
agnividyeyU paramAtma vidyeyennalu bAdhakavilla :
bhAShya
agnisthaM paramAtmanAM sAmAnyAjjAnatO a pi tu |
ajAnatastu muktau ca jIvAMtaHsthitamISvaraM ||
niyAmahaM ca jIvAnAM muktAnAmapi sarvadA |
guNAn sarvOttamatvAdIn avij~jAya harEstathA ||
naiva muktiH bhavEt tasmAt kRucCrAttadavadadyamaH |
tasya gOpyatvavij~japtai tathApyagnisthavEdanAt ||
suKAdhikyaM bhavEnmuktau tasmAttat pRuthagIritaM ||
iti tatvasArE |
mUraneya vara muktAmukta niyAmaka bhagavaMtana upadESa :
bhAShya
`sthANumanyE a nusaMyaMti yathAkarma yathASrutaM'
ityuktvA `ya EShu suptEShu jAgarti kAmaM kAmaM
puruShO nirmamANaH' iti vacanAcca jIvEShu sthitO
bhagavAn pRucCyata iti siddhaM ||
bhAShya- mRutajIvE sthitO muktajIvE sthitaSca ubhayAtmakO
bhagavAn vivakShita ityEtasmAcca avirOdhaH |
bhAShya
guhyaM tatparamaM brahma mriyamANaM SarIriNaM |
saMprAptamapi jIvEShu jAgarti svapitEShvapi ||
iti brahmAMDE |
upaniShat
dEvairatrApi vicikitsitaM purA na hi suj~jEyO a NurESha dharmaH |
anyaM varaM nacikEtO vRuNIShva
mA mOparOtsIrati mA sRujaivaM ||20||
bhAShya
dhArakatvAt dharmO bhagavAn |
bhagavaMtanannu tiLiyuvudu sulabhavallavAdudariMdalE tiLiyalu Agraha :
upaniShat
dEvairatrApi vicikitsitaM kila tvaM ca mRutyO yanna suj~jEyamAttha |
vaktA cAsya tvAdRuganyO na labhyO nAnyO varastulya Etasya kaScit ||21||
SatAyuShaH putrapautrAn vRuNIShva bahUn paSUn hastihiraNyamaSvAn |
bhUmEH mahadAyatanaM vRuNIShva svaM ca jIva SaradO yAvadiccasi ||22||
EtattulyaM yadi manyasE varaM vRuNiShva vittaM cirajIvikAM ca |
mahAbhUmau nacikEtaH tvamEdhi kAmAnAM tvA kAmabhAjaM karOmi ||23||
upaniShat- yE yE kAmA durlabhA martyalOkE sarvAn kAmAn ChaMdataH prArthayasva |
imA rAmAH sarathAH satUryAH nahIdRuSA laMbhanIyA manuShyaiH
abhirmat prattAbhiH paricArayasva nacikEtO maraNaM mA a nuprAkShIH ||24||
bhAShya
maraNE sthitaM bhagavaMtaM mA a nuprAkShIH ||
upaniShat
SvO a bhAvA martyasya yadaMtakaita-tsarvEMdriyANAM jarayaMti tEjaH |
api sarvaM jIvitamalpamEva tavaiva vAhAstava nRutyagItaM ||25||
na vittEna tarpaNIyO manuShyO lapsyAmahE vittamadrAkShma cEtvAM |
jIviShyAmO yAvadISiShyasi tvaM varastu mE varaNIyaH sa Eva ||26||
ajIryatAmamRutAnAmupEtya jIryan martyaH kvAdhastaH prajAnan |
abhidhyAyan varNaratipramOdAn atidIrghE jIvitE kO ramEta ||27||
upaniShat
yasminnidaM vicikitsaMti mRutyO sAMparAyE mahati brUhi nastat |
yO a yaM varO gUDhamanupraviShTO nAnyaM tasmAt nacikEtA vRuNItE ||28||
||iti kAThakOpaniShatsu prathamAdhyAyE prathamA vallI||
bhAShya
mahati sAMparAyE muktau ||
||iti kAThakOpaniShad bhAShyE prathamAdhyAyE prathamA vallI ||
prathamAdhyAya prathama vallI mugiyitu
||hariH OM||
||atha prathamAdhyAyE dvitIya vallI||
brahmaj~jAna hAgU bhOga padArthagaLa svarUpa vivEka :
upaniShat- anyacCrEyO a nyadutEva prEyaH
tE ubhE nAnArthE puruShaM sinItaH |
tayOHSrEya adadAnasya sAdhu bhavati
hIyatE a rthAdya u prEyO vRuNItE ||1||
upaniShat- SrEyaSca prEyaSca manuShyamEta-
stau saMparItya vivinakti dhIraH |
SrEyO dhIrO a bhiprEyasO vRuNItE
prEyO maMdO yOgakShEmAn vRuNItE ||2||
sa tvaM priyAn priyarUpAMSca kAmAn
abhdhyAn nacikEtO a tyasrAkShIH |
naitAM sRuMkAM vittamayImavAptO
yasyAM majjaMti bahavO manuShyAH ||3||
bhAShya- sRuMkAM SRuMKalAM |
j~jAna aj~jAnagaLa aMtara :
upaniShat- dUramEtE viparItE viShUcI
avidyA yA ca vidyEti j~jAtA |
vidyAbhIpsitaM nacikEtasaM manyE
na tvA kAmO bahavO lOlupaMtaH ||4||
avidyAyAmaMtarE vartamAnAH
svayaM dhIrAH paMDitaMmanyamAnAH |
daMdramyamANAH pariyaMti mUDhAH
aMdhEnaiva nIyamAnA yathaMdhAH ||5||
upaniShat- na sAMparAyaH pratibhAti bAlaM
pramAdyaMtaM vittamOhEna mUDhaM |
ayaM lOkO nAsti para iti mAnI
punaH punarvaSamApadyatE mE ||6||
j~jAna saMpAdane sulabhavalla :
upaniShat
SravaNAyApi bahubhiryO na labhyaH
SRuNvaMtO a pi bahavO yanna vidyuH
AScaryO a sya vaktA kuSalO a sya labdhA
AScaryO j~jAtA kuSalAnuSiShTaH ||7||
sariyAgi tiLidavariMdalE upadESa paDeyabEku :
na narENAvaraH prOktA
ESha suj~jEyO bahudhA ciMtyamAnaH |
ananyaprOktE gatiratra nAsti
aNIyAn hyatarkyamaNupramANAt ||8||
bhAShya
anyO bhagavAn anyO a haM ityajAnan ananyaH | tEna
prOktE gatiH j~jAnaM nAsti | `prOktAnyEnaiva suj~jAnAya
prEShTha' iti vAkyaSeShAt |
bhAShya
jIvAnAM caiva viShNOSca yO na vEtti bhidAM pumAn |
tadanuvratASca yE kEcit tEShAM j~jAnaM na jAyatE ||
iti brahmavaivartE |
upaniShat
naiShA tarkENa matirApanEyA
prOktA a nyEnaiva suj~jAnAya prEShTa |
yAM tvamApaH satyadhRutirbatAsi
tvAdRu~g nO bhUyAt nacikEtaH praShTA ||9||
yamanu bhagavaMtanannu sariyAgi tiLideddAne :
jAnAmyaham SEvadhirityanityaM
nahyadhruvaiH prApyatE hi dhruvaM tat |
tato mayA nacikEtaScitO a gniH
anityadravaiH prAptavAnasmi nityaM ||10||
bhAShya
AKyaM viShNvAKyaM nityaM SEvadhiriti jAnAmi | nityaM AKya-
viShNuviShayaiH dravaiH manaAdibhiH | AKyanityaviShayaiH
viShNvAKyanityaviShayaiH dravyaiH | nityaM bhagavaMtaM
prAptavAnasmi | druvO bhagavAn adhruvaiH tadbhaktivarjitaiH
na prApyatE |
upaniShat
kAmasyAptiM jagataH pratiShThAM kratOrAnaMtyamabhayasya pAraM |
stOmamahadurugAyaM pratiShThAM RuShTvA dhRutyA dhIrO nacikEtO a tyasrAkShIH ||11|
bhAShya
kratOrAnaMtyahEtuM |
stOmairapi sarvAtmanA prAptu- maSakyaM |
StOmEbhyO a pi mahAMtaM |
urugAya- mityuktvAcca na jIvaviShayO a yaM praSnaH |
upaniShattu abhEdaparavalla:
bhAShya
`SarO hyAtmA brahma tallakShyamucyatE' `SaravattanmayO
bhavEt' `abhayaM titIrShatAM pAraM' `tAdRugEva
bhavatI' tyAdau sarvatra bhEdasyaivOktESca na jIvAbhEdaH |
nAcikEtaM SakEmasItyuktatvAcca nAcikEtAgnisthO
bhagavAnEvOcyata iti siddhaM | urugAyaM dRuShTvA
kAmasYAptimatyasrAkShIH |
na ca mRutvA yamaM prAptasya nacikEtasO mRutO a sti navEti
saMSayO yujyatE || ||11||
upaniShat
taM durdarSaM gUDhamanupraviShTaM
guhAhitaM gahvarEShThaM purANaM |
adhyAtmayOgAdhigamEna dEvaM
matvA dhIrO harShaSOkau jahAti ||12||
bhAShya
gahvarE mukta jIvE sthitaM |
mahAtmara upadESadiMda tattvaj~jAna labhyavAguttade :
upaniShat
EtacCrutvA saMparigRuhya martyaH
pravRuhya dharmamaNumEnamApya |
sa mOdatE mOdanIyaM hi labdhvA
vivRutaM sadma nacikEtasaM manyE ||13||
bhAShya
pravRuhya jIvAt pRuthakkRutya |
mukta jIvE sthitaM viShNuM viditvA jIvataH pRuthak |
mOdatE mOdanIyaM taM prApya muktaH sadaiva ca ||
iti mahAvArAhE |
EtaddhyEvAkSharaM brahma viShNvAKyaM paramavyayaM |
sarvasyAlaMbanaM j~jAtvA mucyatE nAtra saMSayaH ||iti ca|
upaniShat
anyatra dharmAdanyatrAdharmA-
danyatrAsmAt kRutAkRutAt |
anyatra bhUtAcca bhavyAcca yattat paSyasi tadvada ||14||
upaniShat
sarvE vEdA yatpadamAmanaMti
tapAMsi sarvANi ca yadvadaMti |
yadicCaMtO brahmacaryaM caraMti
tattE padaM saMgrahENa bravImi | OmityEtat ||15||
upaniShat
EtaddhyEvAkSharaM brahma EtaddhyEvAkSharaM paraM |
EtaddhyEvAkSharaM j~jAtvA yO yadicCati tasya tat ||16||
EtadAlaMbanaM SrEShThaM EtadAlaMbanaM paraM |
EtadAlaMbanaM j~jAtvA brahmalOkE mahIyatE ||17||
brahmaj~jAnige muMde janana-maraNagaLilla :
na jAyatE mriyatE vA vipaScit
nAyaM kutaScit na babhUva kaScit |
ajO nityaH SASvatO a yaM purANO
na hanyatE hanyamAnE a pi dEhE ||18||
bhAShya
dEhOtpattivinASAKyau j~jAninOpyudbhavAbhavau |
na kutaScidyatO viShNuH jAyatE a tastadIkShaNAt |
bhAvAbhAvau na viduShO yasmAjjIvO na kaScana |
jAyatE mriyatE vApi svarUpENa kathaMcana |
ajO nityO a vikAraSca jIvaH puramaNannapi | iti ca |
bhAShya
ayaM bhagavAn kutO A pi na babhUva yasmAdataH tadvEttApi
vipaScit na jAyatE na mriyatE ca | yataH kaScijjIvaHsvatO
na babhUva| dEhasaMbaMdhAddhi jAyatE | vipaScitastu dEha
saMbaMdhAbhAvAt na jAyatE na mriyatE ca |
jIvarellarU svvarUpataH nityarAgiddAre :
upaniShat
haMtA cEnmanyatE haMtuM hataaScEncanyatE hataM |
ubhau tau na vijAnItaH nAyaM haMti na hanyatE ||19||
bhAShya
jIvasyApi svatO maraNAbhAvAt ubhau tau na vijAnItaH |
bhagavaMtanu aNuvigiMta aNu, mahattigiMtalU mahattu :
upaniShat
aNOraNIyAn mahatO mahIyAn
atmA a sya jaMtOrnihitO guhAyAM |
tamakratuH paSyati vItaSOkO
dhAtuH prasAdAnmahimAnamAtmanaH ||20||
bhAShya
EvaM nitysya jaMtOH guhAyAM nihitaH | E viShNau
kraturyasya saH akratuH tanniScayaH | AtmanaH sakASAt mahi-
mAnaM mahAmAnaM |
jIvAdguNaparImANaM yasmAdviShNOrmahattaraM |
tasmAt jIvAt sa mahimA viShNurityucyatE Srutau |
iti ca |
bhagavaMtanu sarvaSakta :
upaniShat
asInO dUraM vrajati SayAnO yAti sarvataH |
kastaM madAmadaM dEvaM madaanyO j~jAtumarhati ||21||
bhAShya
aiSvaryAdEva asInO dUraM vrajatItyAdi |
asInO dUraM vrajati SayAnO yAti sarvataH |
aiSvaryAdbhagavAn viShNuH viruddhaM ghaTayatyasau | iti ca||
naSvara SarIragaLallU SASvatanAda bhagavaMtaniddAne :
upaniShat
aSarIraM SarIrEShu anavasthEShvavasthitaM |
mahAMtaM vibhumAtmAnaM matvA dhIrO na SOcati || ||22||
bhagavaMtana anugrahavE sAkShAtkArasAdhana :
upaniShat
nAyamAtmA pravacanEna labhyO
na mEdhayA na bahunA SrutEna |
yamEvaiSha vRuNutE tEna labhyaH
tasyaiSha AtmA vivRuNutE tanUM svAM ||23||
vairAgyAdi sAdhanagaLillade bhagavaMtana anugrahavAgadu :
upaniShat
nAviratO duScaritAt nASAMtO nAsamAhitaH |
nASAMtamAnasO vA a pi praj~jAnEnainamApnuyAt ||24||
bhagavaMtana j~jAnavu durlabha :
upaniShat
yasya brahma ca kShatraM ca ubhE bhavata OdanaH |
mRutyuryasyOpasEcanaM ka itthA vEda yatra saH ||25||
||iti kATakOpaniShatsu prathamAdhyAyE dvitIyA vallI||
prathamAdhyAyada eraDanE valli mugiyitu
||atha tRutIyA vallI||
hRudayadoLage muKyaprANanalli bhagavaMtanannu dhyAnisabEku :
upaniShat
RutaM pibaMtau sukRutasya lOkE
guhAM praviShTau paramE parArdhE |
CAyAtapau brahmavidO vadaMti
paMcAgnayO yE ca trinAcikEtAH ||1||
bhAShya
AtmAMtarAtmEti vibhuH Eka Eva dvidhA sthitaH |
sa viShNuH paramE vAyau parEbhyO a pyRuddharUpakE ||
SubhAn pibati bhOgAn saH CAyEva viduShAM prabhuH |
AtapaH pApinAM nityaM ......||
agniyalliruvavanU, muktaralliruvavanU obbanE bhagavaMta :
upaniShat
yaH sEturIjAnAnAM akSharaM brahma tatparaM |
abhayaM titIrShatAM pAraM nAcikEtaM SakEmasi ||2||
bhAshya
.......... maryAdA viShNuyAjinAm |
saMsArasya ca pArasthaH sa viShNuH dvisvarUpakaH ||
dhyAnamADalu iMdriya nigrahavu avaSyaka :
upaniShat
AtmAnaM rathinaM viddhi SarIraM rathamEva ca |
buddhiM tu sArathiM viddhi manaH pragrahamEva ca ||3||
iMdriyANi hayAnyAhuH
viShayAMstEShu gOcarAn |
AtmEMdriyamanOyuktaM
bhOktEtyAhurmanIShiNaH ||4||
iMdriya nigrahakke vivEkavu avaSyaka :
yastva vij~jAnavAn bhavati ayuktEna manasA sadA |
tasyEMdriyANyavaSyAni duShTASvA iva sArathEH ||5||
upaniShat
yastu vij~jAnavAn bhavati yuktEna manasA sadA |
tasyEMdriyANi vaSyAni sadaSvA iva sArathEH ||6||
yastva vij~jAnavAn bhavati amanaskassadA a SuciH |
na sa tatpadamApnOti saMsAraM cAdhigacCati ||7||
yastu vij~jAnavAn bhavati samanaskaH sadA SuciH |
sa tu tatpadamApnOti yasmAdbhUyO na jAyatE ||8||
vij~jAnasArathiryastu manaHpragrahavAn naraH |
sO a dhvanaH pAramApnOti tadviShNOH paramaM padam ||9||
dEvatA tAratamya :
upaniShat
iMdriyEbhyaH parA hyarthA arthEbhyaSca paraM manaH |
manasastu parA buddhiH buddhErAtmA mahAn paraH || ||10||
mahataH paramavyaktaM avyaktAt puruShaH paraH |
puruShannaparaM kiMcit sA kAShThA sA parA gatiH || ||11||
bhAShya
dEvEbhyaH iMdriyAtmabhyO jyAyAMsO a rthAbhimAninaH |
sOmavittapasUryApyAH aSvyagnIMdrEMdrasUnavaH ||
yamO dakShaScEMdriyESAH suparNI vAruNI tathA |
umEti cArthamAninyaH tisrO dvidvyEkadEvatAH ||
manO a bhimAninO rudraviMdraSEShAstrayO a pi tu |
tE SrEShThA arthamAnibhyaH tEbhyO buddhissarasvatI ||
tasyA brahmA mahAnAtmA tatO a vyaktAbhidhA ramA |
tasyAstu puruShO viShNuH pUrNatvAnaiva tatsamaH |
kaScit kutaScit SrEShThastu nAstIti kimu sA kathA ||
j~jAnigaLu mAtra bhagavaMtanannu nODuttAre :
upaniShat
ESha sarvEShu bhUtEShu gUDhOtmA na prakASatE |
dRuSyatE tvagryayA buddhyA sUkShmayA sUkShmadarSibhiH || ||12||
dEvategaLalli obbarigobbaru adhInaru :
yacCEdvA~gmanasI prAj~jaH tad yacCEd j~jAna Atmani |
j~jAnamAtmani mahati tadyacCEcCAMta Atmani ||13||
bhAShya
tasmAd vAgAtmikA dEvIH umAdyAstu SivAdiShu |
SivAdIn brhmavAyvOstu niyacCEnmadAtmanOH |
tau ramAyAM parAnaMdE tAM viShNau paramAtmani |
tadvaSatvEna taddhyAna niyamO nAma nAparaHn ||
kutastu mAnuShO dEvAnniyacCEdviniyAmakAn ||
iti ca |
svabhAryAyAH paratvaM siddhamiti mahataH paramityEvOktam || ||13||
sajjanarige vEdapuruShana hitavacana :
upaniShat
uttiShThata jAgrata prApya varAnnibOdhata |
kShurasya dhArA niSitA duratyayA durgaM pathaH
tatkavayO vadaMti ||14||
aSabdamasparSamarUpamavyayaM
tathA a rasaM nityamagaMdhavacca yat |
anAdyanaMtaM mahataH paraM dhruvaM
nicAyya taM mRutyumuKAtpramucyatE ||15||
phalastuti :
upaniShat
nAcikEtamupAKyAnaM mRutyuprOktaM sanAtanaM |
uktvA SrutvA ca mEdhAvI brahmalOkE
mahIyatE ||16||
ya idaM paramaM guhyaM SrAvayEt brahmasaMsadi |
prayataH SrAddhakAlE vA tadAnaMtyAya kalpatE
tadAnaMtyAya kalpata iti ||17||
||iti kAThakOpaniShatsu prathamAdhyAyasya tRutIya vallI||
kAThakOpaniShattina modalaneya adhyAyada mUraneya valliyu mugiyitu
||atha dvitIyAdhyAyaH||
mOkShApEkShige vairAgya saMpAdane avaSyaka :
upaniShat
parAMci KAni vyatRuNAt svayaMbhUH
tasmAt parAk paSyati nAMtarAtman |
kaSciddhIraH pratyagAtmAnamaikShat
avRuttacakShuH amRutatvamiccan ||1||
bhAShya
tRuNu kAtkaraNa iti dhAtuH ||
upaniShat
parAcaH kAmAnanuyaMti bAlAH
tE mRutyOryaMti vitatasya pASaM
atha dhIrAH amRutatvaM viditvA
dhRuvamadhRuvEShviha na prArthayaMtE ||2||
nacikEtana praSnege yamana uttara :
upaniShat
yEna rUpaM rasaM gaMdhaM
SabdAn sparSAMSca maithunAn |
EtEnaiva vijAnAti kimatra pariSiShyatE ||Etadvaitat ||3||
bhAShya
idaM guhyaM brahma pravakShyAmi | yathA maraNaM prApya
jIvO bhavati tacca pravakShyAmi jIvESvarabhEdaj~jApanAya |
bhAShya
yaH karmaphalabhOktA suptyAdimAn sa jIvaH |
bhAShya
yaH pralayAdiShu jIvEShu suptEShu jAgarti saH viShNuH
paraM brahmEtyarthaH | na hi jIvasya yOnyAdigamanaM brahma ||
bhAShya
jIvAdbhEdEna j~jAtaM hi brahma yathAvad j~jAtaM bhavati ||
jAgarAdi niyAmakanE muktiyallU niyAmakanu :
upaniShat
svapnAMtaM jAgaritAMtaM ca ubhau yEnAnupaSyati |
mahAMtaM vibhumAtmAnaM matvA dhIrO na SOcati || ||4||
ya idam madhvadaM vEdA a tmAnaM jIvamaMtikAt |
ISAnaM bhUtabhavyasya na tatO vijugupsatE ||
Etadvaitat ||5||
bhAShya
jIvasyAMtikE | na hi svasya svayaM jIvO a MtikE bhavati |
vastvaMtarasya hi dUratvamaMtikatvaM vA ||
upaniShat
yaH pUrvaM tapasO a jAtamadbhyaH pUrvamajAyata |
guhAM praviSya tiShThaMtaM yO bhUtEbhirvyapaSyati ||
Etadvaitat ||6||
bhAShya
amnAmabhyaSca bhUtEbhyaH tapOnAmnaH SivAdapi |
pUrvaM yO janayAmAsa pUrvAjAtaM caturmuKaM ||
svAtmAnaM ca guhAsaMsthaM sarvabhUtaissahAbhibhUH |
yaH PaSyati sadA viShNuH sa ESha hRudi saMsthitaH ||iti ca||
yathA muKAdiMdraScAgniSca ityAdinA jAtA Eva
iMdrAdayaH kaSyapAt punarjAyaMtE na tathA bhagavatO
brahmA | kiMtu ajAtamEva adbhyaH pUrvaM ajAyata
janayAmAsa | ajAyatEti jaj~jE bahuj~jamitivat
aMtarNItaNic ||
upaniShat
yA prANEna saMviSatyaditirdEvatAmayI |
guhAM praviSya tiShThaMtIM yA bhUtEbhirvajAyata ||
Etadvaitat ||7||
bhAShya
adanAdaditirviShNuH yaH prANasahitaH sthitaH |
uttamO dEvatAbhyaSca sO a tmAnaM vividhAtmanA ||
matsyakUrmAdirUpENa guhAsaMsthamajIjanat |
bhUtaissaha mahAviShNuH paramAtmA yugE yugE ||
iti ca |
dEvatAmayI dEvOttamA | prANEna sahitO bhavati |
guhAM praviSya tiShThaMtaM svAtmAnaM bhUtaissaha vividhaM
janayAmAsa ||
upaniShat
araNyOrnihitO jAtavEdA
garbha iva subhRutO garbhiNIbhiH |
divE diva IDyO jAgRuvadbhiH
haviShmadbhirmanuShyEbhiragniH ||8||
bhAShya-
sarvaj~jO bhagavAn viShNuH araNyOrguruSiShyayO H |
subhRutaH stUyatE nityaM jAnadbhiH puruShOttamaH ||iti ca|
aryatE NaH abhyAmityaraNI ||
upaniShat
yataScOdEti sUryO a staM yatra ca gacCati |
taM dEvAssarvE arpitAH tadu nAtyEti kaScana ||
Etadvaitat ||9||
bhagavaMtana rUpagaLige bhEdavilla :
upaniShat
yadEvEha tadamutra yadamutra tadanviha |
mRutyOH a sa mRutyumApnOti ya iha nAnEva paSyati || ||10||
bhAShya
yaH prAdurbhAvagO viShNuH dEhAdiShu ca saMsthitaH |
sa Eva mUlarUpaSca sAkShAnnArAyaNAbhidhaH |
mUlarUpaSca yO viShNuH prAdurbhAvAdigaSca saH ||
bhAShya
guNataH svarUpatO vApi viSEShaM yO a tra paSyati |
atyalpamapi mRutvA saH tamOMdhaM yAtyasaMSayaM |
bhEdAbhEdavidaScAtra tamO yAMti na saMSayaH ||
upaniShat
manasaivEdamAptavyaM nEha nAnAsti kiMcana |
mRutyOH sa mRutyuM gacCati ya iha nAnEva paSyati | ||11||
bhAShya
tathaivAvayavAnAM ca guNAnAM ca parasparaM |
kriyANAM tEna caitaShAM bhEdaviccObhayaM vidaH |
yAMtyEvAMdhaMtamO nAtra kAryA kAcidvicAraNA ||
iti ca |
bhAShya
bhavEdEkatra saMyOgE ivaSabdO a viruddhayO H |
dharmayOrupamAyAM vA svalpatvE vA vivakShitE ||
iti SabdanirNayE |
atO nAnEvEtIvaSabdO a tyalpaviShayO bhEdAbhEda
viShayaSca ||
bhAShya
prathamA ya iha nAnEva paSyatIti svarUpabhEda
niShEdArthaM | nEha nAnAsti kiMcanEti kiMcana
SabdAdavayavAnAM guNAnAM kriyANAM ca parasparaM
tadvatAM ca bhEdaniShEdhArthaM ||
hRudayadalli upAsyanAda bhagavaMtana parimANa
upaniShat
aMguShTha mAtraH puruShO madhya Atmani tiShThati |
ISAnO bhUtabhavyasya na tatO vijugupsatE ||
Etadvaitat ||12||
upaniShat
aMguShThamAtraH puruShO jyOtirivAdhUmakaH |
ISAnO bhUtabhavyasya a EvAdya sa u Sva || ||13||
bhagavaMtana guNa-karmAdigaLalli bhEdaciMtaneyiMda anarthavAguttade :
yathOdakaM durgE vRuShTaM parvatEShu vidhAvati |
EvaM dharmAn pRuthak paSyan tAnEvAnu vidhAvati ||14||
bhAShya-
bhEdAbhEda Eva niShidhyatE natu bhEdaH ityASaMkAM
nivArayituM `EvaM dharmAn pRuthak paSyan' iti bhagavaddha-
rmANAM avayavaguNakarmaNAM bhEdadarSanE pRuthak dOSha-
mAha | parvatEShu durgE SiKarE vRuShTamadhO vidhAvati |
EvaM viShNOSca dharmAn pRuthak paSyan aMdhaMtamO vidhAvati ||
mukta jIvarigU bhagavaMtanigU bhEdavide :
upaniShat
yathOdakaM SuddhE SuddhamAsiktaM tAdRugEva bhavati |
EvaM munErvijAnata AtmA bhavati gautama ||15||
bhAShya
vijAnatO munEH AtmA vAyurapi tAdRugEva bhavati na
tu sa Eva bhavati | kimu anyE jIvAH |
sarvEShAM j~jAninAmAtmA dEvAnAM ca viSEShataH |
muktO vAyuSca sAdRuSyaM Eva viShNOstu gacCati ||
na tu tadrUpatAM yAti kimvanyE dEvamAnuShAH |
AbhAsAbhAsarUpAstu vAyOrdEvasya sarvaSaH ||
iti bhaviShyatparvaNi ||
||SrI kAThakOpaniShadbhAShyE dvitIyAdhyAyasya prathamA valli||
||atha dvitIyAdhyAyasya dvitIyA vallI||
mamateya tyAgavu mOkShasAdhana :
upaniShat
puramEkAdaSadvAraM ajasyAvakracEtasaH |
anuShThAya na SOcati vimuktaSca vimucyatE ||
Etadvaitat ||1||
bhAShya
idaM puraM bhagavadadhInamityanuShThAya | ajasyEdaM puramiti
sthitiM kRutvA |
vimuktO nirabhImAnAt pUrvamEvAparOkShavit |
muKyatO mucyatE paScAt duHKAdyAbhAsahAnataH ||
iti ca ||
bhagavaMtana mahime :
upaniShat
haMsaH SuciShadvasuraMtarikShasa-
ddhOtA vEdiShadatithirdurONasat |
nRuShadvarasadRutasadvyOmasadabjA gOjA
RutujA adrijA RutaM bRuhat ||2||
bhAShya
nityaM hInO a KilairdOShaiH sArarUpO yatO hariH |
haMsa ityucyatE tasmAt vAyusthaH SuciShat smRutaH ||
varasurvasurityuktaH sa EvApyaMtarikShagaH |
hOtA sarvEMdriyAdisthO vEdyAM pUjyaSca vEdiShat ||
atyannaScAtithiH prOktO yasmAdannaM thamucyatE |
sadrONakalaSE sOmE sthita uktO durONasat ||
nRuShu sthitaSca dEvEShu varEShvapi sa Eva tu |
RutarUpE tathA vEdE vyOmAKya prakRutAvapi ||
vyOtaM jagadidaM yasyAM sA vyOma SrIrudAhRutA |
abjagOjAdrijEShvEvamAstE sO a bjAdigastataH |
tathaivartEShu muktEShu gatAstE viShNumityRutAH |
vEdairmuKyatayA prOktaH RutamityEva cOcyatE |
bRuhatpUrNaguNAtvAcca sa Eva puruShOttamaH ||
bhagavaMtanu muKyaprANa prEraka :
upaniShat
UrdhvaM prANamunnayati apAnaM pratyagasyati |
madhyE vAmanamAsInaM viSvEdEvA upAsatE ||3||
asya visraMsamAnasya SarIrasthasya dEhinaH |
dEhAdvimucyamAnasya kimatra pariSiShyatE ||
Etadvaitat ||4||
na prANEna nApAnEna martyO jIvati kaScana |
itarENa tu jIvaMti yasminnEtAvupASritau ||5||
bhAShya
na kEvalaM prANa Eva cEtanAnAM vidhArakaH |
kiMtu viShNuM samASritya prANO jIvAn bhibhartyayaM |
atO muKyASrayO viShNuH cEtanAnAM svataMtrataH ||
jIva paramAtmaroLagina vailakShaNya :
upaniShat
haMta ta idaM pravakShyAmi guhyaM brahma sanAtanaM |
yathA maraNaM pApya AtmA bhavati gautama ||6||
yOnimanyE prapadyaMtE SarIratvAya dEhinaH |
sthANumanyEnusaMyaMti yathAkarma yathASrutam ||7||
ya EShu suptEShu jAgarti
kAmaM kAmaM puruShO nirmamANaH |
tadEva SukraM tadbrahma tadEvAmRutamucyatE ||
tasmin lOkAH SritAH sarvE tadu nAtyEti kaScana |
Etadvaitat ||8||
jIvaru paramAtmana pratibiMbaru :
upaniShat
agniryathaikO bhuvanaM praviShTO
rUpaM rUpaM pratirUpO babhUva |
EkastathA sarvabhUtAMtarAtmA
rUpaM rUpaM pratirUpO bahiSca ||9||
bhAShya
agniryathaikO lOkEShu praviShTO a nyO na vidyatE |
pAkAdikartA a thApyasya dEvasya pratirUpakAH |
rUpaM rUpaM pratihyEtE saMtyacEtanavahnayaH ||
upaniShat
vAyuryathaikO bhuvanaM praviShTO
rUpaM rUpaM pratirUpO babhUva |
EkastathA sarvabhUtAMtarAtmA
rUpaM rUpaM pratirUpO bahiSca ||10||
bhAShya
EvaM dEvO vAyurapi dhArakO a nyO na vidyatE |
rUpaM rUpaM tathA a pyasya pratyabhUtpratirUpakaH ||
acEtanaH sparSagamyO yO a yamEvaM janArdanaH |
EkaH svataMtrO nAnyO a sti sarvajIvAMtarasthitaH ||
rUpaM rUpaM prati hyasya pratibiMbASca cEtanAH |
bAhyASca tE tatO nAsya svarUpaM tE kathaMcana |
anAdipratibiMbASca babhUvustE hyanaMtakAH ||
upaniShat
sUryO yathA sarvalOkasya cakShuH
na lipyatE cAkShuShairbAhyadOShaiH |
EkastathA sarvabhUtAMtarAtmA
na lipyatE lOkaduHKEna bAhyaH ||11||
bhAShya
sUryO yathA a a MtaraM cakShuH pratibiMbO a sya bAhyakaH |
bAhyacakShurgataiH dOShaiH aMtaScakShurna lipyatE ||
aMtaScakShurdEvatA tu bAhyaM cakShuracEtanam |
EvaM bAhyaH svataMtratvAt jIvEbhyaH puruShOttamaH |
asvataMtrasya jIvasya duHKairnaiva hi lipyatE ||
upaniShat
EkO vaSI sarvabhUtAMtarAtmA
EkaM rUpaM bahudhA yaH karOti |
tamAtmasthaM yE a nu paSyaMti dhIrA-
stEShAM suKaM SASvataM nEtarEShAm ||12||
nityO nityAnAM cEtanaScEtanAnAM
EkO bahUnAM yO vidadhAti kAmAn |
tamAtmasthaM yE a nu paSyaMti dhIrA-
stEShAM SAMtiH SASvatI nEtarEShAM ||13||
bhAShya
cEtanAbhAsakO jIvaH paramaScEtanO hariH |
svataMtratvAt svataMtrO hi naiva dOShENa lipyatE ||
iti kaurmE ||
bhAShya
sa Eka Eva sarvabhUtAMtarAtmA | tasya rUpaM rUpaM
pratirUpAKyO jIvO babhUva | bahiScAsau paramAtmanO
nitarAM bhinnaH | parataMtratvAt |
bhAShya
`AtmaivEdamagra AsIt' ityAdivat anAditvApEkShayA |
AtmanisthaM hariM jAnan mucyatE nAtra saMSayaH |
jIvaikyEna tu taM dhyAyan tamasyaMdhE patEd dhruvaM ||
iti ca ||13||
upaniShat
tadEtaditi manyaMtE anurdESyaM paramaM suKaM |
kathaM nu tadvijAnIyAM kimu bhAti na bhAti vA ||14||
bhAShya
EtadEva bhagavadrUpaM paramaM suKam | j~jAnisuKaM tu
tadvipluN mAtraM |
brahmAdInAM ca muktAnAM suKaM viShNusuKasya tu |
pratibiMbastu vipluT kO viShNurEva paraM suKaM ||
samyagbhAti na bhAtIti jAnIyAM tatkathaM nvahaM |
tatprasAdamRutE divyaM anirdESyaM paraM suKaM ||
iti ca mahAvArAhE ||
bhagavaMtanu bAhyaprakASadalli gOcarisuvudilla :
upaniShat
na tatra sUryO bhAti na caMdratArakaM
nEmA vidyutO bhAMti kutO a yamagniH |
tamEva bhAMtamanu bhAti sarvaM
tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti ||15||
||iti kAThakOpaniShadbhAShyE dvitIyAdhyAyE dvitIya vallI||
|| atha tRutIyA vallI||
bhavaMtanE jagadvRukShakke AdhAra :
upaniShat
UrdhvamUlO a rvAk SAKaH
EShO a SvatthaH sanAtanaH |
tadEva SukraM tadbrahma tadEvAmRutamucyatE |
tasmin lOkAH SritAH sarvE tadu nAtyEti kaScana ||
Etadvaitat ||1||
bhAShya
sarvOccO bhagavAn viShNuH mUlaM bhUmivadasya tu |
jagadAKyasya vRukShasya SAKA dEvAstatO a vamAH ||
vRukShamUlaM ramAdEvI sO a Sva aSugatErhariH |
tadvyAptatvAt tadannatvAt aSvatthO a yaM prakIrtitaH ||
pravAhatastvanAdiSca muKyatastvamRutO hariH |
muKyAmRutaH sa EvaikO jagannityaM pravAhataH ||
upaniShat
yadidaM kiMca jagat sarvaM prANa Ejati niHsRutaM |
mahad bhayaM vajramudyataM ya EtadviduramRutAstE
bhavaMti ||2||
bhAShya
prANAKyE tu harau sarvaM EjatyasmAttu niHsRutaM |
vajravad bhayadaM caiva svadharmasyAtilaMghanE ||
upaniShat
bhayAdasyAgnistapati bhayAttapati sUryaH |
bhayAdiMdraSca vAyuSca mRutyurdhAvati paMcamaH ||3||
iha cEdaSakadbOddhuM prAka SarIrasya visrasaH |
tataH svargEShu lOkEShu SarIratvAya kalpatE ||4||
yathA a a darSE tathA a a tmani yathA svapnE tathA pitRulOkE |
yathA a psu parIva dRuSyatEtathA gaMdharvalOkE |
CAyAtapayOriva brahmalOkE ||5||
bhAShya
jIvE sthitastu bhagavAn dRuSyatE j~jAnadRuShTibhiH |
AdarSE muKavat samyak na tathA pitRulOkagaH ||
tataH kiMcit spaShTatayA gAMdharvE dRuSyatE hariH |
nAtyAtapE na CAyAyAM yathaivAhani dRuSyatE |
spaShTaM tathA brahmalOkE dRuSyatE puruShOttamaH ||iti ca||
dEvatA tAratamya j~jAnavu mOkSha sAdhana :
upaniShat
iMdriyANAM pRuthagbhAvaM
udayAstamayau ca yat |
pRuthagutpadyamAnAnAM matvA dhIrO na SOcati ||6||
iMdriyEbhyaH paraM manO manasaH satvamuttamaM |
sattvAdadhi mahAnAtmA mahatO a vyaktamuttamaM ||7||
avyAktAttu paraH puruShO vyApakO a liMga Eva ca |
taM j~jAtvA mucyatE jaMtuH amRutatvaM ca gacCati ||8||
bhAShya
punariMdriyEbhyaH paraM manaH ityAdi dEvatAtAratamya
j~jAnapUrvakaM bhagavataH sarvOttamatvaj~jAnE Eva sarva
vAkyAnAM mahAtAtparyamiti j~jApayituM |
tAratamyaparij~jAnapUrvakaM sarvatO harEH |
adhikyE sarvavAkyAnAM tAtparyaM mahadiShyatE ||iti ca||
SravaNAdigaLiMda kUDida manassiniMdalE bhagavaMtana j~jAna :
upaniShat
na saMdRuSE tiShThati rUpamasya
na cakShuShA paSyati kaScidEnaM |
hRudA maniShA manasA a bhiklRuptO
ya EnaM viduramRutAstE bhavaMti ||9||
bhAShya
prAdurbhAvAnRutE viShNuM iMdriyaiH naiva paSyati |
prAdurbhAvAnapi yadA j~jAnadRuShTyaiva paSyati |
tadaiva mucyatE yOgI na duShTairiMdriyaiH
kvacit ||iti ca
upaniShat
yadA paMcAvatiShThaMtE j~jAnAni manasA saha |
buddhiSca na vicEshTati tamAhuH paramAM gatiM ||10||
upaniShat
tAM yOgamiti manyaMtE sthirAmiMdriyadhAraNAM |
apramattastadA bhavati yOgO hi prabhavApyayau ||11||
bhAShya
prabhavyApyayau prati hi yOgaH | bhagavataH sakASAt
prabhavyApyayau ||
upaniShat
naiva vAcA na manasA prAptuM SakyO na cakShuShA |
astIti bruvatO a nyatra kathaM tadupalabhyatE ||12||
bhagavaMtana anugrahavU avaSyaka
astItyEvOpalabdhavyaH tattvabhAvEna cObhayOH |
astItyEvOpalabdhasya tatvabhAvaH prasIdati ||13||
bhAShya
adhikaH satO a yaM bhagavAn sarvasmAdapi kESavaH |
astIti nAmakaH tasmAt j~jAtavyaH sa tathaiva ca ||
anAdhikyaM jAnatAM tu kathaM sa upalabhyatE |
prakRutEH puruShANAM ca tatvaM bhAvayati sphuTaM ||
tatvabhAvaH tatO viShNuH tatprasAdAttu tasya hi |
adhikyaM j~jAyatE sattaH prasAdaSca tathAvidhaH ||
anAdikAlAdAdhikyaM sarvasmAj~jAnatO harEH |
punaH punaH vRuddhimEti taj j~jAnaM hi bhavE bhavE ||
yEShAmAdhikyavij~jAnaM naiva pUrvaM harErbhavEt |
tEShAM paScAcca naiva syAt abhibhUtaM tu tatpunaH |
vyaMjakAdvyaktimabhyEti tasmAttajj~jAnamuttamaM ||iti ca||
bhagavaMtana viSEShAnugrahada phala :
upaniShat
yadA sarvE pramucyaMtE
kAmA yE a sya hRudi sthitAH |
atha martyO a mRutO bhavati
atra brahma samaSnutE ||14||
bhAShya
aMtaHkaraNakAmAnAM tyAgO vyaktiScidAtmanAM |
kAmAnAM tu tadA muktau mRutiM naivAbhiyAsyati ||
avidye-ahaMkAra karmagaLa nASadiMda kAmanegaLa nASa :
upaniShat
yadAsarvE prabhidyaMtE hRudayasyEha graMthayaH |
atha marthyO a mRutO bhavati EtAvadanuSAsanaM ||15||
bhAShya
mithyAj~jAnagraMthibhistu nitarAM mucyatE yadA |
tadA a mRutatvamEvaiti tadarthaM cAnuSAsanaM ||
upaniShat
SataM caikA ca hRudayasya nADyaH
tAsAM mUrdhAnamabhiniHsRutaikA |
tayOrdhvamAyan amRutatvamEti viShvaganyA utkramaNE bhavaMti ||16||
jIvESvara bhEdaj~jAnavE mOkShasAdhana :
upaniShat
aMguShThamAtraH puruShO a MtarAtmA sadA janAnAM hRudayE sanniviShTaH |
taM svAt SarIrAt pravRuhEt muMjAdivEShIkAm dhairYENa |
taM vidyAcCukramamRutaM taM vidyAcCukramamRutamiti ||17||
bhAShya
SarIrabhUtO viShNOstu jIvastadvaSagO yataH |
adhiShThitaSca tEnaiva vijAnIyAt pRuthak tataH ||
svAKyAt SarIrAt jIvAttu pravRuhEdviShNumavyayaM ||
iti ca|
yasyAtmA SarIraM ya AtmAnamaMtarO yamayatIti ca |
bhAShya
`janAnAM hRudaya' ityuktvAcca jIvAt pRuthak haririti siddhaM |
dEhAMguShThamitO dEhE jIvAMguShTha mitO hRudi |
jIvasya tu vij~jEyO jIvAdbhEdEna muktayE ||iti ca||
saMsAriSarIrENAbhEdO vAdinA kEnApi nAMgIkRutaH |
na ca lOkasiddhaH |
janAnAmiti bhEdAt |
na jIvO a MguShThamAtraH |
atO viShNOH jIvAdbhEda uktaH ||17||
vEdapuruShana vANi :
upaniShat
mRutyuprOktAM nAcikEtO a tha labdhvA vidyAmEtAM yogavidhiM ca kRitsnam |
brahmaprAptO virajO a bhUdvimRutyuH anyO a pyEvaM yO vidadhyAtma mEva ||18||
bhAShya
ataH sarvOttamO viShNuriti siddham ||
namO bhagavatE tasmai viShNavE prabhaviShNavE |
yasyAhamApta AptEbhyO yO ma AptatamassadA ||
iti SrImadAnaMdatIrthabhagavatpAdAcArya viracitE
||SrI kAThakOpaniShadbhAShyE dvitIyAdhyAyasya tRutIyA vallI ||
||iti kAThakOpaniShadbhAShyaM saMpUrNam ||