Willem de Vlaming (Oktober 2025)
Binnen het Nederlandse systeem is er geen mogelijkheid om wetten te laten toetsen aan de grondwet door een onafhankelijke partij, met bindende werking. Een enkelvoudige meerderheid van het Nederlandse parlement kan 'gewoon' bepalen dat zij een wetsvoorstel niet in strijd acht met de grondwet, en dat is het dan. Als je vindt dat een wet in strijd is met de grondwet is er geen beroepsmogelijkheid binnen Nederland. Als je vindt dat een wet wetten strijdig is met internationale verdragen dan moet je je recht halen bij de bij dat verdrag aangewezen internationaal gerechtshof.
Nederland zou een eigen mechanisme moeten hebben voor kunnen laten toetsen van wetsvoorstellen en wetten aan de grondwet. Bij voorbeeld in de vorm van een verder versterkte rol van de Raad van State vooraf en nieuw in te voeren mogelijkheid voor constitutionele toetsing van ingevoerde wetten achteraf door de rechter.
De grondwet vormt het hoogste normatieve kader van onze samenleving. De grondwet bepaalt niet alleen wat de overheid mag, maar vooral wat zij niet mag. Om te waarborgen dat de grondwet werkelijk de basis blijft van alle wetgeving, is het noodzakelijk om de rol van de Raad van State te versterken in het wetgevingsproces, én om rechters de bevoegdheid te geven wetten en verdragen aan de grondwet te toetsen.
Het versterken van depositie van de grondwet als basis voor alle wetgeving en rechtspraak vereist zowel preventieve als corrigerende waarborgen.
De Raad van State kan in de voorfase van wetgeving voorkomen dat grondwettelijke normen worden geschonden.
De rechterlijke macht kan in de uitvoeringsfase ingrijpen wanneer dat toch gebeurt.
Samen vormen zij dan een dynamisch stelsel van constitutionele waakzaamheid — een systeem waarin macht van de wetgever niet onbeperkt is op basis van enkelvoudige meerderheden, maar gebonden wordt aan de eigen grondwettelijke kaders, met zwaardere eisen voor wetgeving.
De Raad van State vervult een unieke, dubbele functie: adviseur van regering en parlement enerzijds, hoogste bestuursrechter anderzijds. In zijn adviserende rol kan de Raad vroegtijdig signaleren of een wetsvoorstel strijdig is met grondwettelijke beginselen of met fundamentele rechten.
Vroegtijdige toetsing voorkomt constitutionele schade.
Door de Raad van State een sterkere positie te geven, bijvoorbeeld door zijn adviezen zwaarder te laten wegen of openbaar te maken met een duidelijke regeringsreactie, kan worden voorkomen dat ongrondwettelijke wetgeving überhaupt in werking treedt.
Versterking bevordert kwaliteit en legitimiteit van wetgeving.
Een onafhankelijk, deskundig adviesorgaan dat systematisch toetst aan grondrechten en beginselen van behoorlijk bestuur versterkt het vertrouwen in het wetgevingsproces en verhoogt de zorgvuldigheid waarmee wetten tot stand komen.
Balans tussen politiek en recht.
De Raad fungeert als constitutioneel kompas zonder zelf wetgevende macht over te nemen. Zo wordt de macht van de wetgever begrensd, maar niet uitgehold — precies de balans die een gezonde democratie vereist.
In Nederland mogen rechters wetten niet aan de grondwet toetsen (artikel 120 Grondwet). Dit creëert een paradox: burgers kunnen zich beroepen op internationale verdragen, maar niet op hun eigen grondwet.
Rechters als bewakers van grondrechten.
Door constitutionele toetsing toe te staan, krijgen rechters de mogelijkheid om wetten die in strijd zijn met grondrechten buiten toepassing te verklaren. Zo wordt de grondwet een levende bron van bescherming, niet slechts een symbolisch document.
Checks and balances versterken.
De wetgevende macht blijft primair verantwoordelijk voor het maken van wetten, maar de rechter waarborgt dat deze wetten binnen de constitutionele grenzen blijven. Dit voorkomt machtsconcentratie en bevordert onderlinge verantwoordelijkheid tussen staatsmachten.
Vergroting van democratisch vertrouwen.
Burgers weten dan dat hun grondrechten niet alleen afhangen van politieke meerderheden, maar ook worden beschermd door onafhankelijke rechters. Dat versterkt de geloofwaardigheid van de rechtsstaat.