Willem de Vlaming, October 2025
Kies voor de Rechtsstaat, Open Samenleving en Mensenrechten
In tijden van toenemende complexiteit, onzekerheid en onrust is het voor velen verleidelijk om ingewikkelde vraagstukken terug te brengen tot simpele one-liners: met eenduidige verklaringen, aanwijsbare schuldigen of zondebokken, en een voorkeur voor ‘harde maatregelen’ en ‘sterke leiders’. Autoritarisme lijkt krachtig, snel en effectief, maar het vernietigt juist wat ons samenbindt: vertrouwen, respect, persoonlijke vrijheid, ontwikkelingskansen en menselijke waardigheid.
Wie duurzame en effectieve oplossingen wil — en niet in een negatieve spiraal van wantrouwen en polarisatie wil belanden — moet de nuance en de onderbouwde dialoog blijven zoeken, binnen de kaders van rechtsstaat, open samenleving en mensenrechten.
Kiezen voor de rechtsstaat, de open samenleving en de mensenrechten is kiezen voor de bescherming van onze meest kostbare vrijheden en rechten.
Rechtsstatelijkheid begrenst de macht.
De open samenleving waarborgt vrijheid, diversiteit en pluriformiteit in zowel probleemanalyse als oplossing.
De mensenrechten beschermen de waardigheid van ieder individu.
Samen vormen rechtsstaat, open samenleving en mensenrechten het hart van een democratische en rechtvaardige samenleving.
Politiek en bestuur moeten zich ten minste een beeld vormen van de kwaliteiten en noden van de samenleving waar zij zorg voor dragen. Daarbij moeten zij luisteren naar en oog hebben voor concrete klachten en beleving van burgers. Hoe ervaren burgers vrijheid, veiligheid en de bescherming van hun persoonlijke levenssfeer? Hoe ervaren burgers hun gelijke behandeling, en eventuele discriminatie? Hoe ervaren burgers hun sociaal econimische situatie: hun recht op arbeid en eerlijke arbeidsvoorwaarden; hun recht op onderwijs; hun recht op sociale zekerheid; hun levensstandaard, gezondheidszorg en huisvesting. Hoe ervaren burgers hun recht op zelfbeschikking, ontwikkeling en een schoon en leefbaar milieu?
Op basis van dat beeld kunnen bestuur en politiek aanpakken formuleren voor verbetering en ontwikkeling --- onderbouwd met feiten, algemeen aanvaarde principes en specifieke eigen ideologische principes.
Maar aanpakken mogen geen bedreiging of aantasting vormen voor de principes, instituties, en vertegenwoordigers van de rechtsstaat, de open samenleving en mensenrechten. Aanpakken mogen wel versteviging of verbetering daarvan inhouden.
N.B.: Een partij waarvan de standpunten en het handelen laten zien dat zij:
de principes, instituties en vertegenwoordigers van de democratische rechtsstaat en de open samenleving niet respecteert, en
mensenrechten niet als leidend uitgangspunt hanteert,
wordt niet door anderen uitgesloten.
Die partij sluit zichzelf uit.
Kanttekening met betrekking tot de EU:
Om de EU als echte waardengemeenschap te versterken, moeten de principes van rechtsstaat, open samenleving en mensenrechten beter worden verankerd in handvest, verdrag en praktijk, en moet naleving beter afdwingbaar worden gemaakt. Handhaving moet bovendien niet beperkt blijven tot naleving van EU-regelgeving, maar ook nationale staatsinrichting, wetten en praktijken omvatten.
De vaststelling van schendingen en het opleggen van sancties dient zoveel mogelijk te worden gedepolitiseerd, door af te stappen van unanimiteit en te streven naar een objectieve, rechtsstatelijke toetsing.
"Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan."
Wat zou dit in de praktijk moeten beteken voor burgers en organisaties?
Artikel 1 legt niet alleen een recht, maar ook een morele norm vast: Je hebt het recht om jezelf te zijn, maar dat recht geldt voor iedereen.
Dat betekent dat jij anderen datzelfde recht moet geven, en moet zorgen dat zij ook datzelfde recht hebben. Vrijheid, gelijke behandeling en non-discriminatie vragen een actieve houding. Het vraagt van iedereen het bewust ruimte maken voor andere leefwijzen, meningen of identiteiten. Je hoeft het niet eens te zijn met de mening of levensovertuiging van iemand anders, of je daar gemakkelijk bij te voelen, maar je mag die persoon daarom niet minderwaardig behandelen of rechten ontzeggen. Dat maakt Artikel 1 niet slechts een regel, maar een 'houding': een uitnodiging en opdracht om samen een samenleving te bouwen waarin iedereen mens mag zijn.
Rechtsstaat en Rechtsstatelijkheid
De kern van rechtsstatelijkheid is dat de macht gebonden is aan het recht. Niemand — ook de overheid niet — staat boven de wet.
Belangrijke principes zijn:
Gebondenheid van de overheid aan het recht: Overheden mogen alleen handelen binnen de grenzen van de wet. Macht wordt niet willekeurig gebruikt, maar is gebonden aan regels en procedures.
Scheiding der machten (trias politica): De wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht zijn gescheiden en houden elkaar in evenwicht. Zo wordt machtsconcentratie en misbruik voorkomen.
Onafhankelijke rechtspraak: Rechters staan los van de politiek en andere machtsorganen. Zij kunnen burgers beschermen tegen onrechtmatig overheidsoptreden en willekeur.
Gelijkheid voor de wet: Iedereen is gelijk voor de wet — ongeacht afkomst, positie, geloof of overtuiging. Discriminatie is verboden.
Rechtszekerheid en voorspelbaarheid: Burgers moeten weten wat hun rechten en plichten zijn. Wetten moeten duidelijk, openbaar en toepasbaar zijn, zodat mensen hun gedrag daarop kunnen afstemmen.
Bescherming van fundamentele rechten: De rechtsstaat garandeert basisrechten zoals vrijheid, privacy, eigendom, en bescherming tegen willekeurige arrestatie of bestraffing.
Toegang tot recht en effectief rechtsherstel: Burgers moeten hun recht kunnen halen via onafhankelijke rechters en eerlijke procedures.
De rechtsstaat zorgt ervoor dat macht niet willekeurig of onrechtvaardig wordt gebruikt. Niet de willekeur van mensen, maar de wet regeert — en de wet beschermt burgers tegen machtsmisbruik, onrecht en ongelijkheid.
Een Open Samenleving, wordt gekenmerkt door:
Vrijheid van meningsuiting en debat: Iedereen mag zijn of haar mening uiten, ook als die afwijkt van de meerderheid of van de overheid. Kritiek wordt niet onderdrukt, maar gezien als een bron van groei en inzicht.
Pluralisme en diversiteit: Er is ruimte voor verschillende overtuigingen, levensstijlen, culturen en religies. Verschil wordt niet gezien als bedreiging, maar als verrijking.
Transparante en verantwoordelijke overheid: Overheidsbesluiten zijn controleerbaar en worden beargumenteerd. Macht wordt niet achter gesloten deuren uitgeoefend, maar is onderworpen aan publieke verantwoording.
Onafhankelijke media en vrije informatievoorziening: Journalisten en onderzoekers kunnen vrij werken en machthebbers ter verantwoording roepen. Burgers hebben toegang tot betrouwbare informatie.
Sterke en kritische 'civil society': Burgers kunnen zich vrij organiseren in verenigingen, vakbonden, actiegroepen en NGO’s. Samen dragen zij bij aan publieke discussie en maatschappelijke verandering.
Respect voor de rechtsstaat en mensenrechten: Vrijheid geldt voor iedereen — ook voor minderheden en andersdenkenden. Wet en recht beschermen burgers tegen willekeur en discriminatie.
Bereidheid tot zelfkritiek en verandering: Een open samenleving erkent dat niemand de absolute waarheid bezit. Beleidskeuzes en overtuigingen kunnen altijd worden herzien op basis van nieuwe inzichten of ervaringen.
Een open samenleving is nooit af: ze vraagt voortdurende waakzaamheid, debat en aanpassing. Haar kracht ligt in openheid, vertrouwen en respect — niet in uniformiteit of controle
Mensenrechten
Mensenrechten vormen de universele grondrechten die ieder mens bezit, simpelweg omdat hij of zij mens is.c Ze beschermen tegen onderdrukking en garanderen een waardig bestaan. De belangrijkste (essentiële) mensenrechten, gegroepeerd naar hun kernfunctie:
Rechten ter bescherming van de persoonlijke vrijheid en waardigheid
Recht op leven – niemand mag willekeurig van het leven worden beroofd.
Verbod op marteling, slavernij en onmenselijke behandeling.
Recht op persoonlijke vrijheid en veiligheid – bescherming tegen willekeurige arrestatie of detentie.
Recht op privacy – bescherming van persoonlijke levenssfeer, communicatie en gezinsleven.
Rechten op gelijke behandeling en non-discriminatie
Gelijkheid voor de wet.
Verbod op discriminatie op grond van geslacht, ras, afkomst, geloof, seksuele oriëntatie, politieke overtuiging of andere status.
Vrijheidsrechten (klassieke rechten)
Vrijheid van meningsuiting en informatie.
Vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst.
Vrijheid van vereniging en vergadering.
Vrijheid om te kiezen voor deelname aan het openbare leven en verkiezingen (politieke rechten).
Sociaal-economische rechten (materiële bestaanszekerheid)
Recht op arbeid en eerlijke arbeidsvoorwaarden.
Recht op onderwijs.
Recht op adequate levensstandaard, waaronder voedsel, kleding, huisvesting en gezondheidszorg.
Recht op sociale zekerheid.
Collectieve en solidariteitsrechten
Recht op zelfbeschikking van volkeren.
Recht op ontwikkeling.
Recht op een schoon en leefbaar milieu.
Mensenrechten beschermen de waardigheid, vrijheid en gelijkheid van ieder individu. Ze vormen de morele en juridische basis van de rechtsstaat en de open samenleving — omdat ze garanderen dat macht niet ten koste gaat van de mens.