Ο Σταύρος Κρητιώτης, διαπρεπής επιστήμονας και καθηγητής πανεπιστημίου, γράφει το παράδοξο μυθιστόρημα «Το μηνολόγιο ενός απόντος», με θεματικό άξονα αλλά και μέθοδο γραφής την αντιγραφή. Το βιβλίο γρήγορα κατατάσσεται στα ευπώλητα, χάρη στους αμέτρητους τρόπους αγραμμικής ανάγνωσής του. Υπό το βάρος όμως μιας καταγγελίας για λογοκλοπή, το βιβλίο αποσύρεται από την κυκλοφορία. Παράλληλα με την καταγγελία της αντιγραφής, η φημολογία για ανάρμοστη ακαδημαϊκή δράση καο η επικείμενη απόλυση από το πανεπιστήμιο οδηγούν τον καθηγητή στην αυτοκτονία.

Ωστόσο, τα αίτια του θανάτου του συσκοτίζονται από το ενδεχόμενο να υπήρξε ο ίδιος υποκινητής της εναντίον του κατηγορίας για λογοκλοπή. Δύο κρυπτογραφήματα σφραγίζουν το μυστήριο. Η τελική όμως εκδοχή του μυθιστορήματος, που ανακαλύπτεται μετά το θάνατό του Κρητιώτη, δίνει τη λύση των κρυπτογραφημάτων, ανατρέποντας τα πάντα και οδηγώντας στη δεύτερη έκδοση που κρατάτε τώρα στα χέρια σας. Ο επιμελητής 

«…του οποίου η γνώμη παρείχε πλείονα συρτάρια αφ’ όσα εργαστήριον φαρμακοπώλου.» (Πάπισσα Ιωάννα, ε’ έκδοση, 1888, σ. 144) Η λογοτεχνία δεν είναι μόνο τέχνη της γραφής. Όπως κάθε τέχνη είναι ταυτόχρονα παιχνίδι. Λιγότερο ή περισσότερο «σοβαρό», ανάλογα με τις προθέσεις του συγγραφέα. Ο Εμμανουήλ Ροΐδης, πνευματώδης και καλλιεργημένος συγγραφέας, και μάλιστα πέρα από τον μέσο όρο των αναγνωστών της εποχής του, με χαρακτηριστική εμμονή, μεταμφιέζει το κείμενό του σε παίγνιο του λόγου. Στρεβλωμένα παραθέματα, παραποιημένες παραπομπές, αμφίσημα λάθη, αναγραμματισμοί και λογοκλοπές πλέκουν μια πυκνή διακειμενική «υπόθεση» που οικοδομεί ένα δεύτερο, πολλαπλών αναγνώσεων κείμενο. Αυτό το δεύτερο κείμενο πλουτίζει με διαφορετικό, συχνά ανέλπιστο περιεχόμενο το πρώτο και, μέσα από πολυδαίδαλες διαδρομές, θέτει εν τέλει τον (φιλ)αναγνώστη στην επίζηλη αλλά και δύσκολη θέση του συγγραφέα… Ο Σταύρος Κρητιώτης, λόγιος συγγραφέας που έχει διακριθεί για την εμμονή του στις διακειμενικές απολαύσεις, με υποδειγματικό τρόπο ανασκάπτει, καταγράφει, αξιολογεί, εκθέτει στον παρόντα τόμο όλες τις πολύπλοκες παραθεματικές τεχνικές και τα τεχνάσματα, όλα τα απόκρυφα κοιτάσματα του παιγνιώδους ροΐδειου λόγου, σαν κι εκείνα που ο ίδιος ευφυέστατα προσδιόρισε στην Πάπισσα Ιωάννα ως τα «συρτάρια της γνώμης του». 

Ποιον βόλευε τελικά ο φόνος του Βασιλέως Γεωργίου Α’ στις 5 Μαρτίου 1913 στη Θεσσαλονίκη από τον φαινομενικά ανισόρροπο Αλέξανδρο Σχινά; Τη Βουλγαρία, που επιθυμούσε την απομάκρυνση του Γεωργίου από τη Θεσσαλονίκη για να μπορέσει να τη διεκδικήσει ευκολότερα; Την Αυστρία, που θα επιθυμούσε για τον εαυτό της τη Θεσσαλονίκη; Τη Γερμανία, που ήθελε να κατέχει τον ελληνικό θρόνο ο γερμανόφιλος Κωνσταντίνος και όχι ο αγγλόφιλος Γεώργιος; Τη σύζυγο του Κωνσταντίνου Σοφία, που θα ήθελε να ελέγχει αυτή τον Κωνσταντίνο και όχι ο πεθερός της; Μήπως ήταν απλώς ένας νευρικός παροξυσμός του Σχινά; Ένας φόνος εκ παραδρομής;

Μια συλλέκτρια χρονικών δια της υπέρθεσης των ενδεχομένων φροντίζει να αναβλύσουν με διαπλεκόμενη ανάγνωση τέσσερις επάλληλες αναδιηγήσεις των γεγονότων μέσα από τα ίδια ακριβώς κείμενα. [Αν πάρουμε το Σταύρος Κρητιώτης, πάμε πίσω κατά ένα γράμμα τα δυο πρώτα γράμματα κάθε λέξης, έτσι ώστε να πάρουμε Ρσαύρος Ιπητιώτης και κατόπιν αναγραμματίσουμε, παίρνουμε το Αρίστη Προυσσιώτη] 

Αν ο αναγνώστης διαβάσει τόσο τα κανονικά όσο και τα έντονα τυπογραφικά στοιχεία αυτού του βιβλίου, θα γνωρίσει τη ζωή μιας συγγραφέως του μέλλοντος μέσα από το περιμυθιστόρημά της, δηλαδή μέσα από την καταγραφή των προσπαθειών της να συγγράψει ένα μυθιστόρημα και να αποκτήσει υστεροφημία, παρόλο που ζει σε μια δυστοπία όπου οι άνθρωποι δεν έχουν ονόματα αλλά μόνο εφήμερους αριθμούς ιδιοπροσωπίας.

Αν όμως ο αναγνώστης διαβάσει μόνο τα έντονα τυπογραφικά στοιχεία του κειμένου, θα ξεδιπλωθεί μπροστά του το μυθιστόρημα που γράφει αυτή η συγγραφέας του μέλλοντος. Θα παρακολουθήσει τότε τη ζωή μιας συγγραφέως των καιρών μας, που προσπαθεί να γράψει ανωνύμως ένα μυθιστόρημα με τίτλο «Αγνή Ερωτοκρίτου» και ταυτόχρονα να γίνει η θρυαλλίδα για τη δημιουργία μιας ουτοπικής κοινωνίας, μιας κοινωνίας δίχως ονοματεπώνυμα.

Αυτά τα δυο πλεγμένα μυθιστορήματα στήνουν μαζί έναν βρόχο χρονικό αλλά και αφηγηματικό, έναν ουροβόρο όφι που θέτει το τέλος στην αρχή, δείχνοντας πως δεν υπάρχουν ποτέ απαντήσεις. Υπάρχουν μόνο επιλογές. [Η Αγνή Ερωτοκρίτου είναι η φράση «να έργο Κρητιώτου» αναγραμματισμένη.] 

Pieretta Sakellariou et Stavros Kritiotis, 5413359… (Roman de centons), az’ art atelier Editions, Toulouse 2016

Ένας ερευνητής ανακαλύπτει μια σειρά ιδιογράφων σημειωμάτων του Εμμανουήλ Ροΐδη, του συγγραφέα της Πάπισσας Ιωάννας. Ένα από αυτά επικρίνει μια κλεψίτυπη ανατύπωσή της· σ’ ένα άλλο, ο Ροΐδης τονίζει ότι παρά να ιδεί έναν φίλο του αχάριστο, καλύτερα να τον κλάψει πεθαμένο. Το πιο μυστηριώδες σημείωμα φαίνεται να σχολιάζει μια επικείμενη ιδιωτική εκτέλεση, υπονοώντας μάλιστα ότι ο Ροΐδης θα εμπλεκόταν κάπως σε αυτήν, χωρίς όμως να προσδιορίζεται ποιος θα ήταν το θύμα.

Η ανεύρεση ενός ακόμα σημειώματος του Ροΐδη, στο οποίο περιγράφονται οι συνθήκες του θανάτου του δημοσιογράφου και λογίου Παναγιώτη Πανά, μεταφραστή ενός ιταλικού μυθιστορήματος τιτλοφορούμενου Πάπισσα Ιωάννα, επιβεβαιώνει στο μυαλό του ερευνητή ότι στόχος όλων αυτών των σημειωμάτων πρέπει να ήταν ο Πανάς, ίσως επειδή ήταν κι εκείνος δημιουργός μιας Πάπισσας Ιωάννας. Ο ερευνητής ανακαλύπτει μάλιστα πως ο Ροΐδης είχε μαχαιρώσει με λύσσα σχεδόν κάθε σελίδα του αντιτύπου αυτής της μετάφρασης.

Ο θάνατος του Πανά ήταν παράξενος. Αρχικά είχαν γράψει ότι αυτοκτόνησε· έπειτα όμως έγραψαν ότι έπαθε αποπληξία ενώ ετοιμαζόταν ν’ αυτοκτονήσει! Ο ερευνητής διερωτάται λοιπόν μήπως ο Ροΐδης ήταν τελικά αυτουργός στην «αυτοκτονία» αυτή. Είναι όμως τούτο δυνατόν; Δολοφόνος ο κύριος Ροΐδης; 

Ήταν μια καθαρή απουσία φωτός. Μια σκοτεινιά που προχωρούσε μέσα στον φωτεινότατο διάδρομο της Υψηλής Πύλης. Όταν τη ρώτησε τι έκανε εκεί, του είπε ότι ήταν Κύπρια δεκαεπτά ετών, ορφανή χρωστούσε δεκαεπτά λίρες, αλλά δεν μπορούσε να τις πληρώσει, οπότε τη ρίξανε στη φυλακή. Για ν’ απαλλαγεί, έπρεπε να εξισλαμισθεί.

Εκείνος, ο μεσίτης Νικόλαος Ψάλτης, προσφέρθηκε να πληρώσει το χρέος της, όμως οι αρχές δεν του την παρέδωσαν. Ενημέρωσε λοιπόν τις εφημερίδες, που προέβαλαν το θέμα με πάταγο μεγάλο. Όμως τα πράγματα δεν ήταν τελικά όπως τα είχε πει εκείνη – ήθελε ν’ αλλαξοπιστήσει, δεν την πίεζαν. Αποτέλεσμα ήταν να κατηγορηθεί ο Ψάλτης για δυσφήμηση!

Τα ξέρω όλα αυτά επειδή τα γράφει στο ημερολόγιό του το 1877. Ποια είμαι εγώ; Α, η πιο ασυνήθιστη αφηγήτρια: μια ασύχναστη φράση, που την αναφέρει όμως διαρκώς ο Ψάλτης! Έκπληκτη από τις συχνές του προσπελάσεις, ιχνηλατώ σαν μηχανή αναζήτησης στον απέραντο ωκεανό των φράσεων για να δω γιατί μ’ αναφέρει, γιατί μ’ εμπλέκει σ’ αυτή την υπόθεση, τι έχει γραφεί για εκείνον, ποια είναι η δική του ιστορία.

Τα αποτελέσματα των αναζητήσεών μου αφορούν, δυστυχώς, πολλούς Νικόλαους Ψάλτες. Οι ταυτωνυμίες και οι απορρέουσες στρεβλές ερμηνείες καθιστούν την αδιάκοπη αναδιάρθρωση των γεγονότων αλλά και των κενών τους κράμα ψεύδους κι αλήθειας. Θα μπορέσω να βρω την αλήθεια; Και ποια, τέλος πάντων, σπάνια φράση είμαι εγώ; 

Με κατάλληλους χειρισμούς, καταφέρνει ο Καινός να τον διορίσει ο δικτάτορας πρύτανη του παραμεθόριου πανεπιστημίου της χώρας και να επιτρέψει πρυτανικές εκλογές, στις οποίες ο Καινός θριαμβεύει, ποζάροντας ως ο δημοκράτης υποψήφιος. Κυβερνά κατόπιν το πανεπιστήμιο χειραγωγώντας και εκφοβίζοντας τους πάντες, έτσι ώστε  έξι χρόνια αργότερα όλοι να τον θεωρούν αναπόφευκτο διάδοχο του δικτάτορα.

Για ν’ αποφύγει τα απρόοπτα, προσπαθεί να εξαφανίσει τα αντίτυπα ενός ξεχασμένου παλιού του μυθιστορήματος, του οποίου η πλοκή προοικονομούσε την τωρινή του δράση. Προσέλκυσε όμως έτσι την προσοχή ενός δημοσιογράφου, που χρησιμοποιώντας τις ενδείξεις του μυθιστορήματος επιβεβαιώνει ότι ο Καινός ήταν όντως παλιότερα πράκτορας ξένης δύναμης. Όταν κυκλοφόρησαν αυτές οι αποκαλύψεις, η καλή φήμη του Καινού καταβαραθρώθηκε και τον συνέλαβαν. Ακριβώς όπως προέβλεπε και η πλοκή του μυθιστορήματός του.

Μόνο που, εν αντιθέσει με το μυθιστόρημά του εκείνο, εδώ υπήρχε κι ένας σωσίας. Κι ένας εκδότης-φάντασμα, στα χέρια του οποίου είχε πέσει η αφήγηση του Καινού προς κάποιον μελλοντικό βιογράφο, και ο οποίος αγνόησε τις οδηγίες του Καινού να διαγραφούν τα μέρη της αφήγησης που δεν έπρεπε να γνωρίζει το ευρύ κοινό.