1925–2025: Het is 100 Jaar Geleden 

Het Radiofabriekske van Tongeren: Een Verhaal van Passie, Crisis en Pioniersgeest

In het pittoreske Tongeren, tussen de schaduwen van twee wereldoorlogen, bloeide een opmerkelijke onderneming op: de Radio & Broadcasting Company, beter bekend als R.B.C. Een verhaal dat even complex als fascinerend is, vol dromen, tegenslagen en een ongekende pioniersgeest.

Het begon allemaal in 1913, toen priester Emile Paul Hubert Delvoie in Tongeren de Vrije Ambachtsschool stichtte. Jaren later, in 1925, legde zijn familie, samen met ondernemers Jules Hamal en Charles Nagant uit Luik, de kiem voor R.B.C. aan de Quai Saint-Léonard in Luik. Het was een coöperatieve maatschappij met een helder doel: de exploitatie van elektrische, radio-elektrische en mechanische industrieën, inclusief de fabricage van radio's. Alle ingrediënten waren aanwezig: de ambachtsschool van pater Delvoie voor de productie, de burgerlijk mijningenieur Antoine Marie Armand Emile Delvoie voor het ontwerp, en kapitaal van de familie Delvoie zelf.

De jaren verstreken en R.B.C. groeide. In 1928 kreeg het bedrijf zelfs een vergunning voor een katholieke Vlaamse radiozender in Tongeren. Een krachtig middel voor de katholieken om de bevolking te bereiken en weerwerk te bieden tegen het opkomende socialisme. Een jaar later, in 1929, stichtte ingenieur Delvoie, samen met staatsminister Aloïs van de Vyvere en enkele Luikse ondernemers, een heuse radiofabriek aan de Henisweg 31 in Tongeren. Het kreeg de naam Radio Broadcasting Company, maar in Tongeren noemden ze het liefkozend "Het Radio Fabriekske". Deze fabriek was voor die tijd hypermodern, met een geavanceerd laboratorium en drie burgerlijk ingenieurs elektronica in dienst, die de beste en meest gevoelige ontvangers moesten ontwikkelen en productiefouten opsporen.

De zaken gingen zo voorspoedig dat in 1929 een nieuwe naamloze vennootschap werd opgericht met een indrukwekkend kapitaal van 1.500.000 frank. De gewone man wilde immers ook een radio! Nieuwe investeerders kwamen aan boord, waaronder notaris Aloïs Torfs, en de maatschappelijke zetel verhuisde naar de Henisweg (nu Radiostraat) 34 in Tongeren.

Helaas sloeg de Grote Depressie keihard toe. Vanaf 1930 begon het te rommelen. Bestuurders namen ontslag, de verliezen stapelden zich op. R.B.C., in tegenstelling tot andere fabrikanten, zette vol in op radiodistributie en verkreeg in 1932 zelfs een ministerieel besluit voor de exploitatie van een radiodistributienetwerk, waarschijnlijk in de regio Tongeren.

Het Radio Fabriekske was echter meer dan alleen een fabriek. In 1932 installeerden ze een middengolfzender. Dagelijks werd er tussen 10:00-12:00 en 14:00-16:00 uur uitgezonden. Een Nederlander uit de Driekruisenstraat sjouwde elke dag zijn platen – voornamelijk Vlaamse – naar de studio. Maar de "wildgroei" aan privézenders stuitte op weerstand. Toen de deken van Tongeren in 1932 aan Emile Delvoie vroeg om de Kroningsfeesten via de radio aan te kondigen, leidde dit tot klachten van Radio Cointe. Het ministerie greep in en nam de zender in beslag. Een bitter einde aan een lokaal radioavontuur! Het was opmerkelijk dat ze in 1932 überhaupt een voorlopige vergunning kregen, gezien de strenge restricties na 1931.

In een poging om de crisis te overleven, volgde een reeks naamswijzigingen en dochterondernemingen, allemaal met de vertrouwde initialen R.B.C. In 1933 werd de Radio Belgian Corporation opgericht, gefinancierd door R.B.C. Leuven. Televisie verscheen zelfs al in de statuten! De fabriek in Tongeren bleef de werkplaats, terwijl de maatschappelijke zetel naar Leuven verhuisde.

De complexiteit nam toe met de oprichting van Radio-belge de Construction in 1934 in Brussel, een andere zusteronderneming die de knowhow en het fabrieksmerk R.B.C. van Tongeren overnam. 

En dan was er nog Royal Record. Dit merk, al vóór 1937 in gebruik door de handelaars Beaupain en Goffin (waarschijnlijk via RBC Brussel), werd later ingebracht in de nieuwe maatschappij Radio-Transactions, die samen met R.B.C. Tongeren werd opgericht. Zo ontstond een web van bedrijven en merken, allemaal verbonden met het kleine Tongerse fabriekske.

Tijdens de oorlog, in mei 1940, werkten er nog zo'n 40 mensen bij R.B.C., maar de productie stopte. Uiteindelijk werd de oorspronkelijke coöperatieve maatschappij R.B.C. pas in 1967 ontbonden, wat het lange en turbulente bestaan van deze Tongerse radiopionier markeert.

Het verhaal van R.B.C. en Royal Record is een prachtig voorbeeld van Belgische vindingrijkheid en ondernemerschap in een tijdperk van grote veranderingen. Een eerbetoon aan de mannen en vrouwen die met passie en doorzettingsvermogen de radio naar de huiskamers brachten, zelfs in tijden van economische crisis.

Ik ben geboren in 1953 en mijn ouders woonden toen op 500 meter van "het radiofabriekske"  in Tongeren. Jammer genoeg lag de fabriek toen al stil, maar het heeft altijd een bijzondere aantrekkingskracht op mij uitgeoefend. Een radio van de Tongerse fabriek had ik nog nooit gezien en evenmin wist ik hoe de merknaam was totdat ik beginjaren '90 een advertentie zag in het clubblad van de VLHR (thans Retro Radio), daarin werd een radio te koop aangeboden van het merk "RBC" en die  zou in Tongeren gemaakt geweest zijn. Die radio heb ik toen gekocht (klik hier om de radio te zien) en daardoor werd mijn nieuwsgierigheid naar RBC alleen maar groter. 

Tijdens de expo in 1934 werden voor het eerst RBC-ROYAL Record radio's gepresenteerd. Het aanbod van modellen is onder andere de Vedette, Standard en de Grand Luxe.