37 - సప్తత్రింశఃసర్గః - 48- అష్టచత్వారింశస్సర్గః 

॥సప్తత్రింశఃసర్గః॥

[37 కుమారస్వామి జన్మము]

1.37.1.అనుష్టుప్.

తప్యమానే తదా దేవే
 దేవాః సర్షిగణాః పురా ।
సేనాపతిమభీప్సన్తః
 పితామహముపాగమన్ ॥

 తాత్పర్యము :- పూర్వము పరమేశ్వరుడు తపస్సు చేసుకొనుచుండెను. అప్పుడు దేవతలు ఋషులు తమకు సేనాపతి కావలెనను కోరికతో బ్రహ్మదేవుని వద్దకు వెళ్ళిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- తప్యమానే = తపస్సు చేస్తూండగా; తదా = అప్పుడు; దేవే = పరమేశ్వరుడు; దేవాః = దేవతలు; స = కలిసి ఉన్న; ఋషి = ఋషుల; గణాః = మసూహముతో; పురా = పూర్వము; సేనాపతిమ్ = సేనాపతిని; అభీప్సన్తః = కోరికతో; పితామహమ్ = బ్రహ్మదేవుని; ఉపాగమన్ = చేరిరి.

1.37.2.అనుష్టుప్.

తతోఽ బ్రువన్ సురాః సర్వే
 భగవన్తం పితామహమ్ ।
ప్రణిపత్య శుభం వాక్యం
 సేన్ద్రాః సాగ్నిపురోగమాః ॥

 తాత్పర్యము :- ఇంద్రుని అగ్నిదేవుని ముందు నిలుపుకొని దేవతలు అందరు బ్రహ్మదేవుని వద్దకు వెళ్ళి ప్రణామములు చేసి బ్రహ్మతో మంచి మాటలతో ఇట్లనిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- తతః = తరువాత; ఆబ్రువన్ = పలికిరి; సురాః = దేవతలు; సర్వే = అందరూ; భగవన్తమ్ = భగవంతుడైన; పితామహమ్ = బ్రహ్మదేవుని గురించి; ప్రణిపత్య = ప్రణామము చేసి; శుభం = శుభకరమైన; వాక్యం = మాటలను; స ఇన్ద్రాః = ఇంద్రునితో; స = సహిత; అగ్ని = అగ్నిదేవునితో; పురోగమా = ముందుంచుకుని.

 *గమనిక :- *- ప్రణిపత్య పదం తరువాత సురా సర్వే అని కొన్ని పాఠ్యములలోను, సురా రామ అని కొన్నింటిలోను ఉంది. శుభం వాక్యం అని చతుర్వేది వారి (సా.శ. 1927) హిందీ రామాయణంలో ఉన్న పాఠ్యం గ్రహించడమైనది.

1.37.3.అనుష్టుప్.

“యో నః సేనాపతిర్దేవ
 దత్తో భగవతా పురా ।
తపః పరమమాస్థాయ
 తప్యతే స్మ సహోమయా ॥

 తాత్పర్యము :- “భగవంతుడా! ఓ బ్రహ్మదేవా! పూర్వము నువ్వు మాకు సేనాపతిగా ఇచ్చిన, ఆ పరమశివుడు ఉమాదేవితో కలసి అతి నియమముగా తపస్సు చేయుచున్నాడు.

 ప్రతిపదార్థము :- యః = ఎవరినైతే; నః = మాకు; సేనాపతిః = సేనాపతి; దేవ = దేవా; దత్తః = ఇచ్చినావో; భగవతా = భగవంతుడా; పురా = పూర్వము; తపః = తపస్సు; పరమమ్ = బహుమిక్కిలిగా; ఆస్థాయ = పాటించి; తప్యతే = తపస్సు చేయుచున్నాడు; స్మ = చూడుము ( సుమా ); సహ = కలసి; ఉమయా = ఉమతో.

1.37.4.అనుష్టుప్.

యదత్రానన్తరం కార్యం
 లోకానాం హితకామ్యయా ।
సంవిధత్స్వ విధానజ్ఞ
 త్వం హి నః పరమా గతిః" ॥

 తాత్పర్యము :- లోక హితము కొరకు ఈ విషయములో ఇప్పుడు ఏమి చేయవలెనో అది నీవే చేయుము. దీనికి తగిన పరిష్కారము నీకే తెలియును. నీవే మాకు గొప్ప దిక్కు. ”

 ప్రతిపదార్థము :- యత్ = ఏది; అత్ర = ఈ విషయంలో; అనన్తరమ్ = తరువాత; కార్యమ్ = చేయ వలసినదో; లోకానామ్ = లోకముల యొక్క; హిత = మేలు; కామ్యయా = కోరిక కొరకు; సంవిధత్స్వ = చేయుము; విధానజ్ఞ = పరిష్కారము తెలిసిన; త్వమ్ = నీవు; హి = మాత్రమే; నః = మాకు; పరమా = గొప్ప; గతిః = దిక్కు.

1.37.5.అనుష్టుప్.

దేవతానాం వచః శ్రుత్వా
 సర్వలోకపితామహః ।
సాన్త్వయన్ మధురైర్వాక్యైః
 త్రిదశానిదమబ్రవీత్ ॥

 తాత్పర్యము :- దేవతల మొఱ విని; శాంత పరచు విధముగా బ్రహ్మ వారితో అనునయంగా మధురంగా ఇట్లు పలికెను.

 ప్రతిపదార్థము :- దేవతానామ్ = దేవతలయొక్క; వచః = మాటలు; శ్రుత్వా = విని; సర్వలోక పితామహః = బ్రహ్మదేవుడు, సమస్త లోకములకు పితామహుడు; సాన్త్వయన్ = శాంత పరచు; మధురై = మధురమైన; వాక్యైః = మాటలతో; త్రిదశాన్ = దేవతలను; ఇదమ్ = ఈ; అబ్రవీత్ = పలికెను.

1.37.6.అనుష్టుప్.

శైలపుత్ర్యా యదుక్తం తత్
 న ప్రజాః సన్తు పత్నిషు ।
తస్యా వచనమక్లిష్టం
 సత్యమేతన్న సంశయః ॥

 తాత్పర్యము :- ఉమాదేవి ఎలాగైనా మీకు మీ భార్యల యందు సంతానం కలుగదు అని ఏమాత్రం క్లిష్టంకాని పదాలలో శాపం ఇచ్చెను. దానికి తిరుగులేదన్నది నిస్సందేహంగా సత్యమే.

 ప్రతిపదార్థము :- శైలపుత్ర్యా = పర్వత పుత్రి ఉమాదేవి చేత; యది = ఎలాగైనా; ఉక్తమ్ = చెప్పబడినదో; తత్ = ఆ; న = వీలుకాదు; ప్రజాసన్తు = మీరు సంతానము కనుట; పత్నిషు = భార్యల యందు; తస్యాః = ఆమె యొక్క; వచనమ్ = మాట; అక్లిష్టమ్ = వైరుధ్యము లేనిది; సత్యమ్ = సత్యము; ఏతత్ = ఈవిషయంలో; న = లేదు; సంశయః = సంశయము.

1.37.7.అనుష్టుప్.

ఇయమాకాశగా గంగా
 యస్యాం పుత్రం హుతాశనః ।
జనయిష్యతి దేవానాం
 సేనాపతిమరిన్దమమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఆకాశములో ప్రవహించు ఈ గంగామాత యందు అగ్నిదేవుడు, దేవతలకు సేనాపతియై శత్రు సంహరము చేయగల కుమారునికి పుట్టించగలడు.

 ప్రతిపదార్థము :- ఇయం = ఈ; ఆకాశగా = ఆకాశములో ప్రవహించు; గంగా = గంగ; యస్యామ్ = ఎలాంటి; పుత్రమ్ = కుమారుని; హుతాశనః = అగ్నిదేవుడు; జనయిష్యతి = పుట్టించగలడంటే; దేవానామ్ = దేవతల యొక్క; సేనాపతిమ్ = సేనాపతి; అరిన్దమమ్ = శత్రు సంహారము చేయగల.

1.37.8.అనుష్టుప్.

జ్యేష్ఠా శైలేన్ద్రదుహితా
 మానయిష్యతి తత్సుతమ్ ।
ఉమాయాస్తద్బహుమతం
 భవిష్యతి న సంశయః" ॥

 తాత్పర్యము :- హిమవంతుని పెద్ద కుమార్తె ఐన గంగ అగ్నిదేవుని వలన ఆ కుమారుని కనుటకు అంగీకరించును. ఈ ఘటన ఉమాదేవికి కూడా యిష్టమగును. ఇందులో సందేహము లేదు.”

 ప్రతిపదార్థము :- జ్యేష్ఠా = పెద్దదైన; శైలేన్ద్రదుహితా = పర్వతరాజు హిమవంతుని కూతురు, గంగ; మానయిష్యతి = అంగీకరింప గలదు; తత్ = ఆ; సుతమ్ = కుమారుని; ఉమాయాః = ఉమకు; తత్ = అది; బహుమతమ్ = చాల ఇష్టమైనది; భవిష్యతి = కా గలదు; న = లేదు; సంశయః = సందేహము.

1.37.9.అనుష్టుప్.

తచ్ఛ్రుత్వా వచనం తస్య
 కృతార్థా రఘునన్దన! ।
ప్రణిపత్య సురాః సర్వే
 పితామహమపూజయన్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ రామా! దేవతలందరూ బ్రహ్మదేవుని మాటలను విని; తమ కోరిక నెరవేరబోవుచున్నందుకు బ్రహ్మదేవునికి నమస్కరించి ఆయనను పూజించిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- తత్ = ఆ; శ్రుత్వా = విని; వచనమ్ = మాట; తస్య = అతనికి; కృతార్థా = కృతార్థులై; రఘునందన = రఘుం వంశంలో పుట్టిన వాడా, రామా; ప్రణిపత్య = నమస్కరించి; సురాః = దేవతలు; సర్వే = అందరూ; పితామహమ్ = బ్రహ్మదేవుని; ఆపూజయన్ = పూజించిరి.

1.37.10.అనుష్టుప్.

తే గత్వా పర్వతం రామ
 కైలాసం ధాతుమణ్డితమ్ ।
అగ్నిం నియోజయామాసుః
 పుత్రార్థం సర్వదైవతాః ॥

 తాత్పర్యము :- దేవతలందరు ధాతువులతో అలంకరింపబడి ఉన్న కైలాసపర్వతమునకు వెళ్ళి, కుమారుని కనవలెనని అగ్నిదేవుని ఆజ్ఞాపించిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- తే = ఆ; గత్వా = వెళ్ళి; పర్వతమ్ = పర్వతము; రామ = రామా; కైలాసమ్ = కైలాసము గూర్చి; ధాతు మణ్డితమ్ = ధాతువులతో అలంకరింపబడిన; అగ్నిమ్ = అగ్నిదేవుని; నియోజయామాసుః = ఆజ్ఞాపించిరి; పుత్రార్థం = కుమారుని కొరకు; సర్వ దేవతాః = దేవతలందరూ.

1.37.11.అనుష్టుప్.

“దేవకార్యమిదం దేవ!
 సంవిధత్స్వ హుతాశన! ।
శైలపుత్ర్యాం మహాతేజో
 గంగాయాం తేజ ఉత్సృజ" ॥

 తాత్పర్యము :- “ఓ అగ్నిదేవా! ఈ దైవకార్యము చేయుము. నీ యందున్న శివ తేజస్సును హిమవంతుని కుమార్తెయగు గంగాదేవి యందు విడువుము.”

 ప్రతిపదార్థము :- దేవకార్యమ్ = దైవకార్యము; ఇదమ్ = ఈ; దేవ = దేవా; సంవిధత్స్వ = చేయుము; హుతాశన = అగ్ని; శైలపుత్ర్యామ్ = పర్వతరాజైన హిమవంతుని కుమార్తె; మహాతేజః = గొప్ప తేజస్సు కలవాడా; గంగాయామ్ = గంగ యందు; తేజః = తేజస్సు; ఉత్సృజ = విడువుము.

1.37.12.అనుష్టుప్.

దేవతానాం ప్రతిజ్ఞాయ
 గంగామభ్యేత్య పావకః ।
“గర్భం ధారయ వై దేవి!
 దేవతానామిదం ప్రియమ్" ॥

 తాత్పర్యము :- అగ్నిదేవుడు "అట్లే చేయుదు" నని దేవతలకు మాట ఇచ్చి, గంగాదేవిని సమీపించి "శివ తేజస్సుతో నీవు గర్భము దాల్చుము. ఇది దేవతలకు ప్రియమైన కార్యము" అని పలికెను.

 ప్రతిపదార్థము :- దేవతానామ్ = దేవతలకు; ప్రతిజ్ఞాయ = ప్రమాణము చేసి; గంగామ్ = గంగను; అభ్యేత్య = చేరి; పావకః = అగ్నిదేవుడు; గర్భమ్ = గర్భమును; ధారయ వై = ధరింపుము; దేవి = దేవీ, గంగ; దేవతానామ్ = దేవతలకు; ఇదమ్ = ఇది; ప్రియమ్ = ఇష్టమైనది.

1.37.13.అనుష్టుప్.

తస్య తద్వచనం శ్రుత్వా
 దివ్యం రూపమధారయత్ ।
దృష్ట్వా తన్మహిమానం స
 సమన్తాదవకీర్యత ॥

 తాత్పర్యము :- గంగాదేవి అగ్నిదేవుని మాటను విని, దివ్యమైన రూపమును ధరించెను. ఆ మహిమాన్వితమైన రూపము చూసి అగ్నిదేవుడు ఆమె శరీరమంతటను వ్యాపించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- తస్య = ఆ యొక్క; తత్ = ఆ; వచనమ్ = మాటను; శ్రుత్వా = విని; దివ్యమ్ = దివ్యమైన; రూపమ్ = రూపమును; అధారయత్ = ధరించెను; దృష్ట్వా = చూసి; తత్ = ఆ; మహిమానమ్ = మహిమను; సః = అతడు; సమన్తాత్ = అంతటను; అవకీర్యత = వ్యాపించెను.

1.37.14.అనుష్టుప్.

సమన్తతస్తదా దేవీం
 అభ్యషించత పావకః ।
సర్వస్రోతాంసి పూర్ణాని
 గంగాయా రఘునన్దన! ॥

 తాత్పర్యము :- రామా! తరువాత అగ్నిదేవుడు తనలోనున్న శివ వీర్యమును గంగాదేవి యందు విడిచెను. దానితో గంగ సర్వావయవములు నిండిపోయెను.

 ప్రతిపదార్థము :- సమన్తతః = అంతటా; తదా = తరువాత; దేవీమ్ = దేవిని; అభ్యషించత = తడిపెను; పావకః = అగ్నిదేవుడు; సర్వ = సకల; స్రోతాంసి = అవయవములను; పూర్ణాని = నిండిపొయెను; గంగాయా = గంగ యొక్క; రఘునన్దన = రామా.

1.37.15.అనుష్టుప్.

తమువాచ తతో గంగా
 సర్వదేవపురోహితమ్ ।
“అశక్తా ధారణే దేవ
 తవ తేజః సముద్ధతమ్" ॥

 తాత్పర్యము :- తరువాత దేవతలందరికి ముందుగా ఎంచదగ్గవాడైన అగ్నిదేవునితో గంగాదేవి "ఓ అగ్నిదేవా! నా శరీరమంతటా నిండిన ఈ శివ తేజస్సును నేను భరించలేను.”

 ప్రతిపదార్థము :- తమ్ = ఆ; ఉవాచ = పలికెను; తతః = తరువాత; గంగా = గంగ; సర్వదేవపురోహితమ్ = సర్వదేవపురోహితమ్ - సమస్త దేవతలకు అగ్రస్థుడు , అగ్నిదేవుని గురించి; అశక్తా = శక్తిలేని; ధారణే = ధరించుటకు; దేవ = దేవా, అగ్ని; తవ = నీ యొక్క; తేజః = తేజస్సు; సముద్ధతమ్ = విజృంభించిన.

1.37.16.అనుష్టుప్.

దహ్యమానాగ్నినా తేన
 సమ్ప్రవ్యథితచేతనా ।
అథాబ్రవీదిదం గంగాం
 సర్వదేవహుతాశనః ॥

 తాత్పర్యము :- అలా అగ్నిచేత దహింప బడుతూ, స్పృహకోల్పోబోవుచున్న గంగాదేవితో అగ్నిదేవుడు ఇలా అనెను.

 ప్రతిపదార్థము :- దహ్యమానా = దహింపబడుతున్న; అగ్నినా = అగ్నిచేత; తేన = ఆ; సంప్రవ్యథిత చేతనా = మిక్కిలి క్షోభించబడిన చైతన్యము (స్పృహ) కలామెతో; అథ = తరువాత; అబ్రవీత్ = అనెను; ఇదమ్ = దీనిని; గంగామ్ = గంగను గురించి; సర్వదేవ హుతాశనః = అగ్ని దేవుడు {సర్వదేవ హుతాశనుడు- దేవతలు అందఱి కొఱకు యజ్ఞములలో వేయు హవిస్సును గ్రహించు వాడు, అగ్నిదేవుడు}.

1.37.17.అనుష్టుప్.

“ఇహ హైమవతే పాదే
 గర్భోఽ యం సన్నివేశ్యతామ్” ।
శ్రుత్వా త్వగ్నివచో గంగా
 తం గర్భమతిభాస్వరమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- "ఈ గర్భమును హిమవత్పర్వత పాదముల దగ్గర విడువుము" అని అనెను. అగ్నిదేవుడు సూచించినట్లు అప్పుడు గంగాదేవి, బహు మిక్కిలిగా ప్రకాశించుచున్న ఆ గర్భమును హిమవంతుని పాదముల దగ్గర దిగవిడిచెను.

 ప్రతిపదార్థము :- ఇహ = ఇక్కడ; హైమవతే = హిమవంతునికి సంబంధించిన, హిమవత్పర్వత; పాదే = పాదముల దగ్గర; గర్భః = గర్భము; అయమ్ = ఈ; సంనివేశ్యతామ్ = ఉంచబడుగాక; శ్రుత్వా = విని; అగ్ని = అగ్నిదేవుని; వచః = మాట; గంగా = గంగాదేవి; తమ్ = ఆ; గర్భమ్ = గర్భము; అతి = బహుమిక్కిలిగా; భాస్వరమ్ = గొప్పగా ప్రకాశిస్తున్నదానిని;

1.37.18.అనుష్టుప్.

ఉత్ససర్జ మహాతేజః
 స్రోతోభ్యో హి తదాఽ నఘ! ।
యదస్యా నిర్గతం తస్మాత్
 తప్తజామ్బూనదప్రభమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ గంగాదేవి పుటంపెట్టిన బంగారపు కాంతితో కూడిన శివతేజస్సును భూమిపై విడిచిపెట్టెను.

 ప్రతిపదార్థము :- ఉత్ససర్జ = విడిచెను; మహాతేజః = గొప్ప తేజస్సు కలవాడా; స్రోతోభ్యః = అవయవముల నుండి; తదా = అప్పుడు; అనఘ = పాప రహితుడ; యత్ = ఆ; అస్యాః = ఏది; నిర్గతమ్ = బయలుపడిన; తస్మాత్ = దాని నుండి; తప్తజామ్బూనాదప్రభమ్ = పుటంపెట్టిన బంగారపు కాంతితో.

1.37.19.అనుష్టుప్.

కాంచనం ధరణీం ప్రాప్తం
 హిరణ్యమమలం శుభమ్ ।
తామ్రం కార్ష్ణాయసం చైవ
 తైక్ష్ణ్యాదేవాభ్యజాయత ॥

 తాత్పర్యము :- భూమి పై పడిన ఆ శివతేజస్సు యొక్క తీక్ష్ణత వలన (పుటంపెట్టిన బంగారపు కాంతితో ) బంగారము, పరిశుద్ధమైన మంగళకరమైన వెండి, రాగి మరియు ఇనుము పుట్టెను

 ప్రతిపదార్థము :- కాంచనమ్ = బంగారము; ధరణీమ్ = భూమిని; ప్రాప్తమ్ = పొందినదో; హిరణ్యమ్ = వెండియును (ఆంధ్రశబ్ధరత్నాకరము); అమలమ్ = పరిశుద్ధమైన; శుభమ్ = మంగళకరమైన; తామ్రం = రాగి; కార్ష్ణాయసమ్ = ఇనుము; చైవ = ఇవి కూడ; తైక్ష్ణాత్ = తీక్షణత్వము నుండి; అభ్యజాయత = పుట్టెను.

1.37.20.అనుష్టుప్.

మలం తస్యాభవత్తత్ర
 త్రపు సీసకమేవ చ ।
తదేతద్ధరణీం ప్రాప్య
 నానాధాతురవర్దత ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ శివ రేతస్సులోని మలము వలన అక్కడ తగరము, సీసము, మొదలగు నానా విధములైన లోహములు పుట్టినవి.

 ప్రతిపదార్థము :- మలమ్ = అశుద్ధము; తస్య = ఆ యొక్క; ఆభవత్ = అయ్యెను; తత్ర = అక్కడ; త్రపు = తగరము; సీసకమ్ ఏవచ = సీసము; తత్ ఏతత్ = ఆ; ధరణీమ్ = భూమిని; ప్రాప్య = పొంది; నానా = వివిధములైన; ధాతుః = లోహములు; అవర్ధత = వృద్ధి చెందినవి.

1.37.21.అనుష్టుప్.

నిక్షిప్తమాత్రే గర్భే తు
 తేజోభిరభిరంజితమ్ ।
సర్వం పర్వతసన్నద్ధం
 సౌవర్ణమభవద్వనమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- గంగాదేవి గర్భమును ఆ పర్వతము వద్ద విడిచి పెట్టగానే, అక్కడ ఆ పర్వతము మీద మొలకెత్తిన రెల్లుగడ్డి అంతా బంగారుమయమైనది.

 ప్రతిపదార్థము :- నిక్షిప్తమాత్రే = ఉంచబడుట వలననే; గర్భే = గర్భము; తేజోభిః = తేజస్సు వలన; అభిరంజితమ్ = రంజింపబడినదై; సర్వమ్ = మొత్తము; పర్వత = పర్వతముపై; సన్నద్ధమ్ = మొలకెత్తిన; సౌవర్ణమ్ = బంగారు మయముగా; అభవత్ = అయ్యెను; వనమ్ = శరవణము, రెల్లుగడ్డి.

1.37.22.అనుష్టుప్.

జాతరూపమితి ఖ్యాతం
 తదాప్రభృతి రాఘవ! ।
సువర్ణం పురుషవ్యాఘ్ర!
 హుతాశనసమప్రభమ్ ।
తృణవృక్షలతాగుల్మం
  సర్వం భవతి కాంచనమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- పురుష వ్యాఘ్రమా! రామా! అప్పడినుండి అగ్ని అంత కాంతి గల బంగారము జాతరూపముగా (ప్రశస్త రూపమున పుట్టినదిగా ) ప్రసిద్ధి చెందినది. గడ్డి, చెట్లు, లతలు, పొదలు అన్నియు బంగారము అయినవి.

 ప్రతిపదార్థము :- జాతరూపమ్ = బంగారము; ఇతి = అని; ఖ్యాతమ్ = ప్రసిద్ధమైనది; తదా = అప్పటి; ప్రభృతి = మొదలు, నుండి; రాఘవ = రామా; సువర్ణమ్ = బంగారము; పురుషవ్యాఘ్ర = పురుషులలో శ్రేష్ఠుడా; హుతాశన = అగ్ని; సమప్రభమ్ = సమానమైన కాంతిగలది; తృణ = గడ్డి; వృక్ష = వృక్షములు; లతా = తీగలు; గుల్మమ్ = పొదలు; సర్వం = అన్నీ; భవతి = ఐనవి; కాంచనమ్ = బంగారము.

1.37.23.అనుష్టుప్.

తం కుమారం తతో జాతం
 సేన్ద్రాః సహ మరుద్గణాః ।
క్షీరసమ్భావనార్థాయ
 కృత్తికాః సమయోజయన్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఇంకా కుమారస్వామి అలా పుట్టాడు. ఇంద్రుడు, మరుద్గణాలు కుమారస్వామికి పాలు ఇచ్చుటకు కృత్తికలను ఏర్పాటు చేసిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- తమ్ = ఆ; కుమారమ్ = కుమారస్వామి; తతః = తరువాత; జాతమ్ = పుట్టిన; స = కూడిన; ఇన్ద్రాః = ఇంద్రుడు; సహ = సహితము; మరుద్గణాః = మరుత్తులు అను దేవగణములు; క్షీరమ్ = పాలు; సంభావనార్థాయ = ఇచ్చి పోషించుటకొరకు; కృత్తికాః = కృత్తికలను; సమయోజయన్ = ఏర్పాటు చేసిరి.

 *గమనిక :- *- 1. మరుత్తులు- 49 మంది కశ్యపునకు దితి యందు పుట్టినవారు, ఇంద్రునితో స్నేహంగా ఉండే దేవగణం. 2. కృత్తికలు- ఆరుగురు, వీరు కుమారస్వామిని కుమారునిగా స్వీకరించుటచే కార్తికేయుడు, ఈ ఆరుగురు వద్ద ఆరు ముఖములతో ఒకేమారు శిశువుగా స్తన్యం తాగినవాడు కనుక షణ్ముఖుడు.

1.37.24.అనుష్టుప్.

తాః క్షీరం జాతమాత్రస్య
 కృత్వా సమయముత్తమమ్ ।
దదుః పుత్రోఽ యమస్మాకం
 సర్వాసామితి నిశ్చితాః ॥

 తాత్పర్యము :- అప్పుడే జన్మించిన బాలునకు పాలు ఇచ్చు ఉదారమైన కట్టుబాటును చేసిరి. కృత్తిక లందరు కుమారస్వామికి పాలు ఇస్తూ; "ఈ పుత్రుడు మా అందరికి కుమారుడు. ఇది నిశ్చయము" అని పలికిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- తాః = ఆ; క్షీరమ్ = పాలు; జాత మాత్రస్య = అప్పుడే జన్మించిన ఆ బాలునికి; కృత్వా = చేసి; సమయమ్ = కట్టుబాటును; ఉత్తమమ్ = గొప్పదైన; దదుః = ఇచ్చిరి; పుత్రః = పుత్రుడు; అయమ్ = ఈ; అస్మాకమ్ = మాకు; సర్వాసామ్ = అందరికీ; ఇతి = ఇది; నిశ్చితాః = నిశ్చయము.

1.37.25.అనుష్టుప్.

“తతస్తు” దేవతాః సర్వాః
 కార్తికేయ ఇతి బ్రువన్ ।
పుత్రస్త్రైలోక్యవిఖ్యాతో
 భవిష్యతి న సంశయః ॥

 తాత్పర్యము :- దేవతలంతా; ‘అవును గాక! ఇతడు కార్తికేయుడు‘ అని పలికిరి. ఠఈ కుమారుడు నిస్సందేహముగా ముల్లోకములలోను 'కార్తికేయుడు' (కృత్తికల కుమారుడు) గా ప్రసిద్ధి పొందును.”

 ప్రతిపదార్థము :- తతః = అప్పుడు; అస్తు = అటులనే గాక; దేవతాః = దేవతలు; సర్వాః = అందరు; కార్తికేయ = కృత్తికల పుత్రుడు; ఇతి = అని; బ్రువన్ = పలికిరి; పుత్రైః = పుత్రుడు; త్రైలోక్య = ముల్లోకములలోను; విఖ్యాతః = ప్రసిద్ధి; భవిష్యతి = కాగలడు; న = లేదు; సంశయః = సందేహము.

1.37.26.అనుష్టుప్.

తేషాం తద్వచనం శ్రుత్వా
 స్కన్నం గర్భపరిస్రవే ।
స్నాపయన్ పరయా లక్ష్మ్యా
 దీప్యమానం యథాఽ నలమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- అని దేవతలు పలికిరి. ఆ వచనములు విని గర్భస్రావము నుండి జారిపడిన వానికి చాలా అందముగా అగ్నివలె ప్రకాశిస్తున్న కార్తికేయునికి కృత్తికలు స్నానము చేయించిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- తేషామ్ = ఆ యొక్క; తద్వచనమ్ = ఆ మాటను; శ్రుత్వా = విని; స్కన్నమ్ = జారిపడిన; గర్భ పరిస్రవే = గర్భస్రావమునందు; స్నాపయన్ = స్నానము చేయించిరి; పరయా = గొప్ప; లక్ష్మ్యా = అందముతో; దీప్యమానమ్ = ప్రకాశిస్తున్న; యథా = వలె; అనలమ్ = అగ్ని.

1.37.27.అనుష్టుప్.

స్కన్ద ఇత్యబ్రువన్ దేవాః
 స్కన్నం గర్భపరిస్రవాత్ ।
కార్తికేయం మహాభాగం
 కాకుత్స్థ! జ్వలనోపమమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ కాకుత్స్థ రామ! దేవతలు ఇలా పలికిరి “గర్భస్రావము నుండి జారిపడిన వాడు కనుక స్కంధుడు. కృత్తికల తనయుడు, కార్తికేయుడు గొప్ప భాగ్యవంతుడు. అగ్నితో సమాన తేజశ్శాలి.

 ప్రతిపదార్థము :- స్కన్దః = స్కందుడు; ఇతి = అని; అబ్రువన్ = అనిరి; దేవాః = దేవతలు; స్కన్నమ్ = జారిపడిన; గర్భపరిస్రవాత్ = గర్భస్రావము వలన; కార్తికేయమ్ = కార్తికేయుడు; మహాభాగమ్ = గొప్ప భాగ్యవంతుడు; కాకుత్స్థ = కాకుత్స్థ వంశీయుడవైన (రామా); జ్వలన్ = అగ్నితో; ఉపమమ్ = సమానము.

1.37.28.అనుష్టుప్.

ప్రాదుర్భూతం తతః క్షీరం
 కృత్తికానామనుత్తమమ్ ।
షణ్ణాం షడాననో భూత్వా
 జగ్రాహ స్తనజం పయః ॥

 తాత్పర్యము :- కృత్తికలకు అపుడు ఉద్భవించిన పాలు మిగుల శ్రేష్ఠమైనవి. కార్తికేయుడు; ఆరుగురి కృత్తికల స్తనములలో పుట్టిన పాలు ఆరు ముఖములతో త్రాగెను.

 ప్రతిపదార్థము :- ప్రాదుర్భూతమ్ = ఉద్భవించిన; తతః = తరువాత; క్షీరమ్ = పాలు; కృత్తికానామ్ = కృత్తికలకు; అనుత్తమమ్ = చాలా ఉత్తమమైనవి; షణ్డామ్ = ఆరుగురి యొక్క; షడాననః = ఆరు ముఖములు గల వాడు; భూత్వా = అయి; జగ్రాహ = గ్రహించెను; స్తనజమ్ = స్తనములందు పుట్టిన; పయః = పాలు.

 *గమనిక :- *- ఆరు ముఖములు కలవాడు అగుటచే షణ్ముఖుడు / షడానననుడు అని కూడ ప్రసిద్ఝుడాయెను

1.37.29.అనుష్టుప్.

గృహీత్వా క్షీరమేకాహ్నా
 సుకుమారవపుస్తదా ।
అజయత్స్వేన వీర్యేణ
 దైత్యసైన్యగణాన్ విభుః ॥

 తాత్పర్యము :- అలా ఒక్క దినము మాత్రమే పాలుత్రాగి సుకుమార దేహము కలవాడయ్యెను (చక్కటి కుమారస్వామి రూపం ధరించెను). అపుడు ఆ ప్రభువు షణ్ముఖుడు తన బల పరాక్రమములతో రాక్షస సేనను జయించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- గృహీత్వా = గ్రహించి; క్షీరమ్ = పాలు; ఏక = ఒక; ఆహ్న = దినము; సుకుమారః = సుకుమార, సు (మంచి) కుమార (కుమారస్వామి అను); వపుః = దేహము కలవాడు; తదా = అప్పుడు; అజయత్ = జయించెను; స్వేన = తన యొక్క; వీర్యేణ = బల పరాక్రమముతో; దైత్యసేనాగణాన్ = రాక్షస సేనను; విభుః = ప్రభువు

1.37.30.అనుష్టుప్.

సురసేనాగణపతిమ్
 తతస్తమతులద్యుతిమ్ ।
అభ్యషించన్ సురగణాః
 సమేత్యాగ్నిపురోగమాః ॥

 తాత్పర్యము :- తరువాత, అసమాన తేజోవంతుడైన ఆతనిని దేవతల సైన్యాధిపతిగా అగ్నిదేవుని ముందు ఉంచుకుని దేవతలు అందరు కలిసి పట్టాభిషేకము చేసిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- సుర = దేవతల; సేనా = సేనలయొక్క; గణ = సమూహములకు; సుపతిమ్ = అధిపతిగా; తతః = తరువాత; తమ్ = అతనిని; అతుల = అసమానమైన; ద్యుతిమ్ = ప్రకాశము గల; అభ్యషించన్ = పట్టాభిషేకము చేసిరి; సుర = దేవతల; గణాః = సమూహములు; సమేత్ = కలసి; అగ్నిః = అగ్నిని; పురోగమాః = ముందు ఉంచుకొని.

1.37.31.అనుష్టుప్.

ఏష తే రామ గంగాయా
 విస్తరోఽ భిహితో మయా ।
కుమారసమ్భవశ్చైవ
 ధన్యః పుణ్యస్తథైవ చ ॥

 తాత్పర్యము :- రామా! గంగను గురించి కథావివరణము నీకు తెలియజేసితిని. ధన్యత్వమును కలిగించునది మఱియు పుణ్యవంతమును ఐన కుమారస్వామి సంభవ వృత్తాంతమును చెప్పితిని.

 ప్రతిపదార్థము :- ఏష = ఈ; తే = నీకు; రామ = రామా; గంగాయా = గంగయొక్క; విస్తరః = వివరణము; అభిహితః = చెప్ప బడినది; మయా = నా చేత; కుమార సంభవః = ఈ కుమారస్వామి యొక్క జననము; చై; ధన్యః = ధన్యత్వమును కలిగించునది; పుణ్యః = పుణ్యమును కలిగించునది; తథైవ = అలగే; చ.

1.37.32.అనుష్టుప్.

భక్తశ్చ యః కార్తికేయే
 కాకుత్స్థ భువి మానవః ।
ఆయుష్మాన్ పుత్రపౌత్రైశ్చ
 స్కన్దసాలోక్యతాం వ్రజేత్" ॥

 తాత్పర్యము :- కాకుత్స్థ రామ! భూలోకము నందలి కుమారస్వామి యందు భక్తి కల మానవుడు, దీర్ఘాయుష్మంతుడును, పుత్రపౌత్రాది సౌఖ్యము లనుభవించువాడును అగును. పిమ్మట కుమారస్వామితో సాలోక్య ముక్తిని పొందును.

 ప్రతిపదార్థము :- భక్తః చ = భక్తుడు; యః = ఏ; కార్తికేయే = కుమారస్వామి యందు; కాకుత్స్థ = కకుత్స్థుని వంశజుడా; భువి = భూలోకములో; మానవః = మానవుడు; ఆయుష్మాన్ = ఆయుష్యవంతుడు; పుత్రః = కొడుకులు కలవాడును; పౌత్రైః = మనుమలు కలవాడును; చ = కూడా; స్కన్ద = కుమారస్వామితో; సాలోక్యతామ్ = సాలోక్యమును స్కందునిలోకమున ఉండుట; వ్రజేత్ = పొందును

1.37.33.గద్యం.

ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
 వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాణ్డే
 సప్తత్రింశః సర్గః

 తాత్పర్యము :- ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, బాలకాండలోని [37] ముపైఏడవ సర్గ.

 ప్రతిపదార్థము :- ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాణ్డే = బాలకాండ లోని; సప్తత్రింశః [37] = ముప్పై ఏడవ; సర్గః = సర్గ.

॥అష్టత్రింస సర్గః॥

[38 - సగరునికి పుత్రప్రాప్తి]

1.38.1.అనుష్టుప్.

తాం కథాం కౌశికో రామే
 నివేద్య కుశికాత్మజః ।
పునరేవాపరం వాక్యం
 కాకుత్స్థమిదమబ్రవీత్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ కథను గాథి కుమారుడైన విశ్వామిత్రుడు శ్రీరామునికి తెలియపరచి మరల కాకుత్స్థునితో విశేషమైన ఈ మాటలను పలికెను.

 ప్రతిపదార్థము :- తాం కథామ్ = ఆ కథను; కౌశికః = విశ్వామిత్రుడు; రామే = రామునికి; నివేద్య = తెలియపరిచి; కుశికాత్మజః = కుశరాజైన గాథి కుమారుడు; పునః = మరల; యేవ =; అపారమ్ = విశేషమైన; వాక్యమ్ = మాటలను; కాకుత్స్థమ్ = కాకుత్స్థు డైన రామునితో; ఇదమ్ = ఇట్లు; అబ్రవీత్ = పలికెను.

1.38.2.అనుష్టుప్.

“అయోధ్యాధిపతిః శూరః
 పూర్వమాసీన్నరాధిపః ।
సగరో నామ ధర్మాత్మా
 ప్రజాకామః స చాప్రజః ॥

 తాత్పర్యము :- పూర్వము మహాయోధుడైన అయోధ్యకు రాజు ఉండెడివాడు. ధర్మాత్ముడైన సగరుడను పేరుగల ఆ చక్రవర్తి సంతానహీనుడై సంతాము కావలెనని కోరుచుండెను.

 ప్రతిపదార్థము :- అయోధ్యాః = అయోధ్యకు; అధిపతిః = రాజును; శూరః = మహాయోధుడును; పూర్వమ్ = గతములో; ఆసీత్ = ఉండెను; నరాః = జనులకు; అధిపః = పాలించువాడు; సగరః = సగరుడు అను; నామ = పేరుగల; ధర్మాత్మా = ధార్మికుడు; ప్రజాకామః = సంతానమును వాంఛించుచు; స = అతడు; అప్రజః = బిడ్డలు లేని వాడై.

1.38.3.అనుష్టుప్.

వైదర్భదుహితా రామ!
 కేశినీ నామ నామతః ।
జ్యేష్ఠా సగరపత్నీ సా
 ధర్మిష్ఠా సత్యవాదినీ ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ రామా! విదర్భ రాజు యొక్క కుమార్తె కేశినియను పేరుతో ప్రసిద్ధికెక్కిన ఆమె సగరుని పెద్ద భార్య. ఆమె ధర్మనిష్టాపరురాలు; సత్యసంధురాలు.

 ప్రతిపదార్థము :- వైదర్భ = విదర్భ రాజు యొక్క; దుహితా = కుమార్తె; రామ = ఓ రామా!; కేశినీ నామ = కేశిని అను పేరుతో; నామతః = ప్రసిద్ధిచెందిన; జ్యేష్టా = పెద్ద; సగర = సగరుని; పత్నీ = భార్య; సా = ఆమె; ధర్మిష్టా = ధర్మవర్తన గలది; సత్యవాదినీ = సత్యమునే పలుకునది.

1.38.4.అనుష్టుప్.

అరిష్టనేమిదుహితా
 రూపేణాప్రతిమా భువి ।
ద్వితీయా సగరస్యాసీత్
 పత్నీ సుమతిసంజ్ఞితా ॥

 తాత్పర్యము :- అరిష్టనేమి యొక్క కుమార్తె రూపలావణ్యములలో భూలోకము నందు అసమానమైనది; సుమతి అను పేరుగలామె సగరునియొక్క రెండవ భార్య.

 ప్రతిపదార్థము :- అరిష్టనేమేః = అరిష్టనేమి యొక్క; దుహితా = కుమార్తె; రూపేణ = సౌందర్యములో; అప్రతిమా = సాటిలేనిది; భువి = భూలోకమందు; ద్వితీయా = రెండవ; సగరస్య = సగరునియొక్క; ఆసీత్ = అయిఉన్నది; పత్నీ = భార్య; సుమతి = సుమతి; సంజ్ఞితా = అనుపేరు కలది.

1.38.5.అనుష్టుప్.

తాభ్యాం సహ తథా రాజా
 పత్నీభ్యాం తప్తవాంస్తపః ।
హిమవన్తం సమాసాద్య
 భృగుప్రస్రవణే గిరౌ ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ సగరమహారాజు తన భార్యలతో కూడి హిమవత్పర్వతమును చేరి భృగుప్రస్రవణమను కొండపై తపస్సు చేసెను.

 ప్రతిపదార్థము :- తాభ్యాం = తనయొక్క; సహ = కూడా; మహారాజా = సగరమహారాజు; పత్నీభ్యామ్ = భార్యలతో; తప్తవామ్ తపః = తపస్సుచేసెను; హిమవన్తమ్ = హిమవత్పర్వతమును; సమాసాద్య = చేరి; భృగుప్రస్రవణే = భృగుప్రస్రవణమను; గిరౌ = కొండయందు.

 *గమనిక :- *- భృగు- ఒక ఋషి, చదునుగా ఉన్న కొండ శిఖరము, ప్రస్రవణము- సెలయూట, కొండలలో నీరు ఊరు తావు, చెమట

1.38.6.అనుష్టుప్.

అథ వర్షశతే పూర్ణే
 తపసాఽఽ రాధితో మునిః ।
సగరాయ వరం ప్రాదాత్
 భృగుః సత్యవతాం వరః ॥

 తాత్పర్యము :- సత్యవంతులలో శ్రేష్ఠుడైన భృగు మహర్షి తపస్సుచేత సేవింపబడి నూరుసంవత్సరములు పూర్తి ఆయెను. అప్పుడు భృగుమహర్షి సగరునికి వరమును ప్రసాదించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- అథ = అప్పుడు; వర్ష = సంవత్సరములు; శతే = నూరు; పూర్ణే = నిండగ; తపసా = తపస్సుచేత; ఆరాధితః = సేవించగా; మునిః = మహర్షి; సగరాయ = సగరునికి; వరమ్ = వరమును; ప్రాదాత్ = ప్రసాదించెను; భృగుః = భృగువు ముని; సత్యవతామ్ = సత్యవంతులలో; వరః = శ్రేష్ఠుడైన.

1.38.7.అనుష్టుప్.

“అపత్యలాభః సుమహాన్
 భవిష్యతి తవానఘ! ।
కీర్తిం చాప్రతిమాం లోకే
 ప్రాప్స్యసే పురుషర్షభ! ॥

 తాత్పర్యము :- పాపములు లేనివాడా! పురుష శ్రేష్ఠుడా! సగరా! నీకు చాలా గొప్పదైన సంతానప్రాప్తి కలుగును. లోకమునందు సాటిలేని కీర్తి కూడ లభించును.

 ప్రతిపదార్థము :- అపత్యః = సంతానము; లాభః = ప్రాప్తించుట; సు = మిక్కిలి; మహాన్ = గొప్పదైన; భవిష్యతి = కలుగగలదు; తవ = నీకు; అనఘ = పాపము లేనివాడా; కీర్తిం = యశస్సు; చ = కూడా; అప్రతిమామ్ = సాటిలేనిదై; లోకే = జగత్తునందు; ప్రాప్స్యసే = సంప్రాప్తించగలదు; పురు = పురుషలలో; ఋషభః = శ్రేష్ఠుడా.

1.38.8.అనుష్టుప్.

ఏకా జనయితా తాత!
 పుత్రం వంశకరం తవ ।
షష్టిం పుత్రసహస్రాణి
 అపరా జనయిష్యతి" ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ రాజా! నీభార్యలలో ఒకామె వంశోద్ధారకుడైన పుత్రునికి జన్మనివ్వగలదు. మరియొకామె అరువది వేల కుమారులను కనగలదు.”

 ప్రతిపదార్థము :- ఏకా = ఒకామె; జనయితా = జన్మనివ్వగలదు; తాత = నాయనా; పుత్రమ్ = కుమారుని; వంశకరమ్ = వంశము నిలుపువానికి; తవ = నీయొక్క; షష్టిం = అరువది; పుత్ర = పుత్ర; సహస్రాణి = వేలమంది; అపరాః = మరియొక భార్య; జనయిష్యతి = కనగలదు.

1.38.9.అనుష్టుప్.

భాషమాణం మహాత్మానం
 రాజపుత్ర్యౌ ప్రసాద్య తమ్ ।
ఊచతుః పరమప్రీతే
 కృతాంజలిపుటే తదా ॥

 తాత్పర్యము :- అప్పుడు ఆ విధముగా మాట్లాడుచున్న మహాత్ముడు భృగుమహర్షి అనుగ్రహము పొందిన రాజకుమార్తెలు చాలా సంతోషపడి ముకుళిత హస్తులై అతనిని గూర్చి పలికిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- భాషమాణమ్ = ఆవిధముగా మాట్లాడుచున్న; మహాత్మానమ్ = మహాత్ముడైన భృగుమహర్షి; రాజపుత్ర్యౌ = రాజకుమార్తెలు; ప్రసాద్య = అనుగ్రహమునుపొంది; తమ్ = అతనిని గురించి; ఊచతుః = పలికిరి; పరమ = మిక్కిలి; ప్రీతే = సంతసించి; కృతాంజలిపుటే = ముకుళిత హస్తులై; తదా = అప్పుడు.

1.38.10.అనుష్టుప్.

ఏకః కస్యాస్సుతో బ్రహ్మన్!
 కా బహూన్ జనయిష్యతి? ।
శ్రోతుమిచ్ఛావహే బ్రహ్మన్!
 సత్యమస్తు వచస్తవ" ॥

 తాత్పర్యము :- “ఓ బ్రాహ్మణోత్తమా! ఒక పుత్రుడు ఎవరికి? ఎవరు ఎక్కువమంది సుతులు ఎవరికి? కలిగెదరో చెప్పుము. బ్రాహ్మణశ్రేష్ఠుడా! మీ పలుకులు నిజమగుగాక!”

 ప్రతిపదార్థము :- ఏకః = ఒక్కరు (పుత్రుడు); కస్యాః = ఎవరికి; సుతః = కుమారుడు; బ్రహ్మన్ = బ్రాహ్మణోత్తమా; కా = ఎవరు; బహూన్ = ఎక్కువమందిని (కుమారులను); జనయిష్యతి = కనును; శ్రోతుమ్ = వినుటకు; ఇచ్ఛావహే = కుతూహలపడుచున్నాము; బ్రహ్మన్ = బ్రాహ్మణోత్తమా; సత్యమ్ = నిజము; అస్తు = అగుగాక; వచఃతవ = నీ పలుకులు

1.38.11.అనుష్టుప్.

తయోస్తద్వచనం శ్రుత్వా
 భృగుః పరమధార్మికః ।
ఉవాచ పరమాం వాణీం
 స్వచ్ఛన్దోఽ త్ర విధీయతామ్ ॥

 తాత్పర్యము :- వారియొక్క ఆ మాటలను విని పరమధర్మాత్ముడైన భృగుమహర్షి “ఈ విషయమును మీ ఇష్టప్రకారం మీలోమీరు నిర్ణయయించుకొను” డని చక్కటి మాటలలో చెప్పెను.

 ప్రతిపదార్థము :- తయోః = వారియొక్క; తత్ = ఆ; వచనమ్ = మాటలను; శ్రుత్వా = విని; భృగుః = భృగుమహర్షి; పరమ = మిక్కిలి; ధార్మికః = ధర్మాత్ముడు; ఉవాచ = పలికెను; పరమామ్ = ఉత్తమమైన; వాణీమ్ = వాక్కును; “స్వచ్ఛందః = మీలోమీ ఇష్ట ప్రకారం; అత్ర = ఈవిషయమును; విధీయతామ్ = నిర్ణయించుకొనుడు

1.38.12.అనుష్టుప్.

ఏకో వంశకరో వాఽ స్తు
 బహవో వా మహాబలాః ।
కీర్తిమన్తో మహోత్సాహాః
 కా వా కం వరమిచ్ఛతి?" ॥

 తాత్పర్యము :- వంశమును నిలుపు ఒక్క పుత్రుడు కావలెనా? మహాబలవంతులు; కీర్తివంతులు; అత్యుత్సాహులు అయిన ఎక్కువమంది కుమారులు కావలెనా? మీలో ఎవరు ఏ వరమును కోరెదరు?

 ప్రతిపదార్థము :- ఏకః = ఒక్కడు; వంశకరః = వంశమునిలుపువాడు; వా అస్తు = కలుగవలెనా; బహవో = ఎక్కువమంది; వా = కావలెనా; మహాబలాః = అతిబలవంతులు; కీర్తిమంతః = కీర్తినొందువారు; మహోత్సాహాః = అత్యుత్సాహులు; కా వా = మీలో ఎవరు; కమ్ = ఏ; వరమ్ = వరమును; ఇచ్ఛతి = కోరెదరు?

1.38.13.అనుష్టుప్.

మునేస్తు వచనం శ్రుత్వా
 కేశినీ రఘునన్దన! ।
పుత్రం వంశకరం రామ!
 జగ్రాహ నృపసన్నిధౌ ॥

 తాత్పర్యము :- రఘునందనా! ఓ రామా! మునియొక్క వచనములను విని సగరుని పెద్దభార్య, విదర్భదేశ రాకుమారి అయిన కేశిని వంశమును నిలుపు పుత్రుని ఆ మహారాజు సన్నిధిలో కోరెను.

 ప్రతిపదార్థము :- మునేస్తు = మునియొక్క; వచనమ్ = మాటలను; శ్రుత్వా = విని; కేశినీ = కేశిని( సగరుని పెద్దభార్య); రఘునందన = ఓ రఘువంశీయులకు ఆనందము కలిగించువాడా; పుత్రమ్ = కుమారుడు; వంశకరమ్ = వంశమును నిలుపువాడు, రాముడు; రామ = ఓ రామా; జగ్రాహ = గ్రహించెను; నృప = మహారాజు సగర; సన్నిధౌ = వద్ద.

1.38.14.అనుష్టుప్.

షష్టిం పుత్రసహస్రాణి
 సుపర్ణభగినీ తదా ।
మహోత్సాహాన్ కీర్తిమతో
 జగ్రాహ సుమతిః సుతాన్ ॥

 తాత్పర్యము :- మహోత్సాహులును యశస్వులును అగు అరువదివేలమంది పుత్రులను సగరుని భార్యయును, గరుత్మంతుని సోదరియును అగు సుమతి కోరెను.

 ప్రతిపదార్థము :- షష్టిం పుత్ర సహస్రాణి = అరువదివేల పుత్రులను; సుపర్ణ భగినీ = గరుత్మంతుని సోదరి; తదా = అప్పుడు; మహోత్సాహాన్ = అతి ఉత్సాహవంతులను; కీర్తిమతః = యశస్వులను; జగ్రాహ = గ్రహించెను; సుమతిః = సుమతి సగరుని మరొక భార్య; సుతాన్ = తన కుమారులుగా.

1.38.15.అనుష్టుప్.

ప్రదక్షిణమృషిం కృత్వా
 శిరసాభిప్రణమ్య చ ।
జగామ స్వపురం రాజా
 సభార్యో రఘునన్దన ॥

 తాత్పర్యము :- రఘునందనా! ఋషికి ప్రదక్షిణమాచరించి, శిరస్సువంచి నమస్కరించి సగరచక్రవర్తి భార్యలతో తన పట్టణమునకు వెళ్ళెను.

 ప్రతిపదార్థము :- ప్రదక్షిణమ్ = ప్రదక్షిణను; ఋషిమ్ = ఋషికి; కృత్వా = చేసి; శిరసా = శిరస్సుతో; అభిప్రణమ్య = నమస్కారముచేసియు; చ = కూడ; జగామ = వెళ్ళెను; స్వ = తన; పురం = పట్టణమునకు; రాజా = రాజు; స = కూడా ఉన్న; భార్యః = భార్యలు కలవాడై; రఘునన్దన = రఘురామా.

1.38.16.అనుష్టుప్.

అథ కాలే గతే తస్మిన్
 జ్యేష్ఠా పుత్రం వ్యజాయత ।
అసమంజ ఇతి ఖ్యాతం
 కేశినీ సగరాత్మజమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- అప్పుడు కొంత కాలము గడచిన పిమ్మట సగరుని పెద్దభార్య కేశిని అసమంజసుడు అని ప్రసిద్ధుడైన సగరుని కుమారునికి జన్మనిచ్చినది.

 ప్రతిపదార్థము :- అథ = అప్పుడు; కాలే = కాలము; గతే = గడిచెను; తస్మిన్ = అంతట; జ్యేష్టా = పెద్దామె; పుత్రమ్ = కుమారునికి; వ్యజాయత = జన్మనిచ్చెను; అసమంజ = అసమంజసుడు (ఔచిత్యము లేని వాడు, చెడ్డవాడు); ఇతి = అని; ఖ్యాతమ్ = పేరుపొందిన; కేశినీ = కేశిని; సగరః = సగరుని; ఆత్మజమ్ = కుమారుని.

1.38.17.అనుష్టుప్.

సుమతిస్తు నరవ్యాఘ్ర!
 గర్భతుమ్బం వ్యజాయత ।
షష్టిః పుత్రాః సహస్రాణి
 తుమ్బభేదాద్వినిఃసృతాః ॥

 తాత్పర్యము :- నరోత్తమా! ఓ రామా! సగరుని రెండవ భార్య ఐన సుమతి అనునామె ఆనపకాయవంటి పిండమును ప్రసవించినది. ఆ పిండము పగిలి అందుండి అరువది వేలమంది పుత్రులు బయల్పడిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- సుమతిస్తు = సుమతి అనునామె (సగరుని రెండవ భార్య); నరవ్యాఘ్ర = నరోత్తమా, రామా; గర్భః = పిండమును; తుమ్బమ్ = సొరకాయ / ఆనుగుకాయ వంటిదానిని; వ్యజాయత = ప్రసవించినది; షష్టిః = అరువది మంది; పుత్ర = పుత్రులు; సహస్రాణి = వేలమంది; తుమ్బ = సొరకాయ (వంటి పిండము) పగిలి; భేదాత్ = పగిలి; వినిఃసృతాః = బయల్పడిరి.

1.38.18.అనుష్టుప్.

ఘృతపూర్ణేషు కుమ్భేషు
 ధాత్ర్యస్తాన్ సమవర్దయన్ ।
కాలేన మహతా సర్వే
 యౌవనం ప్రతిపేదిరే ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ పిల్లలను సంరక్షకులైన తల్లులు నెయ్యినింపిన పాత్రలలో ఉంచి వృద్ధిచెందించిరి. సుదీర్ఘ కాలము తరువాత వారందరు యౌవనవంతులైరి.

 ప్రతిపదార్థము :- ఘృత = నేతితో; పూర్ణేషు = నిండిఉన్న; కుమ్భేషు = పాత్రలలో; ధాత్ర్యః = పాలిచ్చుస్త్రీలు, దాదీమాతలు; తాన్ = వారిని (పిల్లలను); సమవర్ధయన్ = వృద్ధిచెందించిరి; కాలేన = కాలములో; మహతా = సుదీర్ఘమునకు; సర్వే = వారందరు; యౌవనమ్ = యౌవనమును; ప్రతిపేదిరే = పొందిరి.

1.38.19.అనుష్టుప్.

అథ దీర్ఘేణ కాలేన
 రూపయౌవనశాలినః ।
షష్టిః పుత్రసహస్రాణి
 సగరస్యాభవంస్తదా ॥

 తాత్పర్యము :- చాలా కాలము జరిగిన పిమ్మట సగరునియొక్క అరువదివేలమంది కుమారులు మంచి రూపవంతులుగా; యౌవనవంతులుగా అయిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- అథ = పిమ్మట; దీర్ఘేణ = అధికమైన; కాలేన = కాలమునకు; రూప = మంచి రూపమును; యౌవన = యౌవనమును; శాలినః = కలవారు అయిన; షష్టిః = అరవై; పుత్ర = పుత్రులు; సహస్రాణి = వేలమంది; సగరస్య = సగరునియొక్క; అభవన్ = అయిరి; తదా = అప్పుడు.

1.38.20.అనుష్టుప్.

స చ జ్యేష్ఠో నరశ్రేష్ఠః
 సగరస్యాత్మసమ్భవః ।
బాలాన్ గృహీత్వా తు జలే
 సరయ్వా రఘునన్దన! ।
ప్రక్షిప్య ప్రహసన్నిత్యం
 మజ్జతస్తాన్ సమీక్ష్యవై॥

 తాత్పర్యము :- నరశ్రేష్ఠా! రఘునందనా! ఓ రామా! సగరుని పెద్ద కుమారుడైన అసమంజుడు అనుదినము చిన్న పిల్లలను సరయూ నదీజలములలో పడవైచి వారు మునిగిపోవుచుండ చూచి నవ్వుచు ఆనందించెడివాడు.

 ప్రతిపదార్థము :- స చ = ఆ యొక్క; జ్యేష్టః = పెద్దవాడైన; నరశ్రేష్ఠ = నరోత్తమా! ; సగరస్యాత్మసంభవః = సగరుని కుమారుడు అసమంజుడు; బాలాన్ = చిన్నపిల్లలను; గృహీత్వా = పట్టుకొని; తు = పట్టుకొని; జలే = నీటిలో; సరయ్వా = సరయూనది; రఘునన్దన = రఘునందనా; ఓ రామా! ; ప్రక్షిప్య = పడవేసి; ప్రహసత్ = నవ్వుచుండెడివాడు; నిత్యమ్ = ప్రతిదినము; మజ్జతః = మునిగిపోవుచున్న; తాన్ = వారిని; సమీక్ష్యవై = చూచి.

1.38.21.అనుష్టుప్.

ఏవం పాపసమాచారః
 సజ్జనప్రతిబాధకః ।
పౌరాణామహితే యుక్తః
 పుత్రో నిర్వాసితః పురాత్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఇట్లు పాప ప్రవృత్తి గలవాడును, మంచివారిని బాధించువాడును, పౌరులకు హానికారకమైన వాడును అయిన సగరుని కుమారుడు అసమంజసుడు పురమునుండి వెడలగొట్టబడెను.

 ప్రతిపదార్థము :- ఏవం = ఈవిధముగా; పాప = పాపపు; సమాచారః = ప్రవృత్తి గలవాడును; సజ్జనః = మంచివారిని; ప్రతిబాధకః = బాధించువాడును; పౌరాణాం = పురజనులకు; అహితే = హితముకానివాటితో, హానికరమైనవాటితో; యుక్తః = కూడియుంవాడును; పుత్రః = కుమారుడు; నిర్వాసితః = వెడలగొట్టబడెను; పురాత్ = పురమునుండి.

1.38.22.అనుష్టుప్.

తస్య పుత్రోంఽ శుమాన్నామ
 అసమంజస్య వీర్యవాన్ ।
సమ్మతః సర్వలోకస్య
 సర్వస్యాపి ప్రియంవదః ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ అసమంజుని కుమారుడు అంశుమంతుడనువాడు మిక్కిలి పరాక్రమవంతుడు. జనులు అందరికీ ఇష్టుడు. అందరితోనూ ప్రేమగా మాట్లాడుతాడు.

 ప్రతిపదార్థము :- తస్య = అతని; పుత్రః = కుమారుడు; అంశుమాన్ = అంశుమంతు డను; నామ = పేరు గలవాడు; అసమంంజస్య = అసమంజునియొక్క; వీర్యవాన్ = పరాక్రమవంతుడు; సమ్మతః = ఇష్టుడు; సర్వ = సకల; లోకస్య = జనులకు; సర్వస్య = అందరికి; అపి = కూడ; ప్రియం = ప్రేమగ; వదః = మాట్లాడువాడు.

1.38.23.అనుష్టుప్.

తతః కాలేన మహతా
 మతిః సమభిజాయత ।
సగరస్య నరశ్రేష్ఠ!
 యజేయమితి నిశ్చితా ॥

 తాత్పర్యము :- పురుషోత్తమా! ఓ రామా! అటుపిమ్మట చాలాకాలమునకు సగరునికి యాగము చేయవలెనను సంకల్పం బాగా దృఢంగా కలిగినది.

 ప్రతిపదార్థము :- తతః = అటుపిమ్మట; కాలేన = కాలమునకు; మహతా = అధికమైనది; మతిః = బుద్ధి, సంకల్పం; సమ = బాగా; అభిజాయత = కలిగినది; సగరస్య = సగరునకు; నరశ్రేష్ఠ = పురుషోత్తమా రామా; యజేయమ్ = యజ్ఞము చేయుదును; ఇతి = అని; నిశ్చితా = దృఢమైన.

1.38.24.అనుష్టుప్.

స కృత్వా నిశ్చయం రామ!
 సోపాధ్యాయగణస్తదా ।
యజ్ఞకర్మణి వేదజ్ఞో
 యష్టుం సముపచక్రమే!" ॥

 తాత్పర్యము :- శ్రీరామా! ఆ సగరుడు యజ్ఞ కార్యములు చేయుట తెలిసిన వాడగుటచే ఉపాధ్యాయులతో గురువులతో కూడి యాగము చేయుటకు నిశ్చయించి యాగము ప్రారంభము చేసెను.

 ప్రతిపదార్థము :- స = అతడు; కృత్వా = చేసి; నిశ్చయమ్ = నిర్ణయమును; రామ = శ్రీరామా; స = కూడా ఉన్న; ఉపాధ్యాయః = వేదము చెప్పువారి, గురువుల; గణః = సమూహములతో; తదా = అప్పుడు; యజ్ఞ = యజ్ఞములు యొక్క; కర్మణి = కార్యములను; వేదజ్ఞః = ఎరిగినవాడు; యష్టుమ్ = యాగముచేయుటకు; సముపచక్రమే = ప్రారంభించెను.

1.38.25.గద్యం.

ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
 వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాణ్డే
 అష్టత్రింశః సర్గః

 తాత్పర్యము :- ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, బాలకాండలోని [38] ముప్పై ఎనిమిదవ సర్గ సుసంపూర్ణము

 ప్రతిపదార్థము :- ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాణ్డే = బాలకాండ లోని; అష్టత్రింశః [38] = ముప్పై ఎనిమిదవ; సర్గః = సర్గ.

ఏకోనచత్వారింశఃసర్గః

(39 - సగరుని యజ్ఞాశ్వము వెదకుట)

1.39.1.అనుష్టుప్.

విశ్వామిత్రవచః శ్రుత్వా
 కథాన్తే రఘునన్దనః ।
ఉవాచ పరమప్రీతో
 మునిం దీప్తమివానలమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- విశ్వామిత్రుని కథనమును విని మిక్కిలి ప్రీతినొందినవాడై రఘురాముడు జ్వలించుచున్న అగ్నివలె నున్న మునితో ఈ విధముగా అడిగెను.

 ప్రతిపదార్థము :- విశ్వామిత్రః = విశ్వామిత్రుడు; వచః = చెప్పినవి; శ్రుత్వా = విని; కథ = చివరన; అన్తే = చివరన; రఘునన్దనః = రఘువంశ కుమారుడైన రాముడు; ఉవాచ = పలికెను; పరమ- మిక్కిలి; ప్రీతః = ఇష్టముతో; మునిమ్ = మునిని గురించి; దీప్తమ్ = మండుచున్న; ఇవ = వలె; అనలమ్ = అగ్ని;

1.39.2.అనుష్టుప్.

“శ్రోతుమిచ్ఛామి భద్రం తే
 విస్తరేణ కథామిమామ్ ।
పూర్వకో మే కథం బ్రహ్మన్!
 యజ్ఞం వై సముపాహరత్" ॥

 తాత్పర్యము :- "ఓ బ్రాహ్మణోత్తమా! నీకు మంగళమగుగాక! ఈ కథను సవిస్తారం వినగోరుచున్నాను. మా పూర్వీకుడైన సగరుడు ఈ యాగము నెట్లుచేసెనో ఆ కథను సవిస్తరముగా వినగోరు చున్నాను."

 ప్రతిపదార్థము :- శ్రోతుమ్ = వినుటకు; ఇచ్ఛామి = కోరుచున్నాను; భద్రమ్ = శుభమగు గాక; తే = నీకు; విస్తరేణ = విశదముగ; కథామ్ = కథను; ఇమామ్ = దీనిని; పూర్వకః = పూర్వీకుడు; మే = నాయొక్క; కథమ్ = ఎట్లు; బ్రహ్మన్ = ఓ బ్రాహ్మణోత్తమా; యజ్ఞమ్ = యాగమును; సముపాహరత్ = సిద్ధపరిచిరి;

1.39.3.అనుష్టుప్.

విశ్వామిత్రస్తు కాకుత్స్థమ్
 ఉవాచ ప్రహసన్నివ ।
“శ్రూయతాం విస్తరో రామ!
 సగరస్య మహాత్మనః ॥

 తాత్పర్యము :- అప్పుడు కాకుత్స్థుడైన రామునకు విశ్వామిత్రుడు దరహాసముతో “రామా! మహాత్ముడైన సగరుని గురించి సవిస్తరముగా వినెదవుగాక” అనెను.

 ప్రతిపదార్థము :- విశ్వామిత్రస్తు = విశ్వామిత్రుడు; కాకుత్స్థమ్ = కకుత్స్థవంశస్తుడైన శ్రీరామునిగూర్చి; ఉవాచ = పలికెను; ప్రహసన్ = పెద్దగా నవ్వుచు; ఇవ = చల్లగా; శ్రూయతామ్ = వినబడు గాక; విస్తరః = వివరము; రామ = రామా; సగరస్య = సగరునియొక్క; మహాత్మనః = మహాత్ముడైన;

1.39.4.అనుష్టుప్.

శంకరశ్వశురో నామ
 హిమవానచలోత్తమః ।
విన్ధ్యపర్వతమాసాద్య
 నిరీక్షేతే పరస్పరమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఈశ్వరుని మామగారైన హిమవంతుడను పర్వతరాజము, వింధ్యపర్వతము ఒకదాని నొకటి పొంది చూచుకొనుటకు అనుకూలముగా నున్నవి.

 ప్రతిపదార్థము :- శంకరః - ఈశ్వరుని; శ్వశురః- మామగారు; నామ = పేరు; హిమవాన్ = హిమవంతుడను; అచల = పర్వత; ఉత్తమః = శ్రేష్ఠుడును; వింధ్యపర్వతమ్ = వింధ్యపర్వతమును; ఆసాద్య = పొందదగినవై; నిరీక్షేతే = చూచుకొనుచున్నవి; పరస్పరమ్ = ఒకదానినొకటి.

1.39.5.అనుష్టుప్.

తయోర్మధ్యే ప్రవృత్తోఽ భూత్
 యజ్ఞః స పురుషోత్తమ! ।
స హి దేశో నరవ్యాఘ్ర!
 ప్రశస్తో యజ్ఞకర్మణి ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ పురుషోత్తమా! ఆ యాగ నిర్వహణ ఆ పర్వతముల మధ్య ప్రదేశములో జరిగినది. ఆ ప్రదేశము యజ్ఞకర్మలకు చాలా ప్రశస్తమైనది కదా!

 ప్రతిపదార్థము :- తయోః = ఆ రెండు పర్వతముల; మధ్యే = నడుమ; ప్రవృత్తః = చేయుట; అభూత్ = జరిగెను; యజ్ఞః = యజ్ఞము; స = ఆ; పురుషోత్తమ = నరశ్రేష్ఠుడా!; స = అది; హి = కదా; దేశః = ప్రదేశము; నరవ్యాఘ్ర = నరులలో బెబ్బులి వంటి శ్రేష్ఠుడా; ప్రశస్తః = ప్రశస్తమైనది; యజ్ఞకర్మణి = యజ్ఞకర్మలయందు;

1.39.6.అనుష్టుప్.

తస్యాశ్వచర్యాం కాకుత్స్థ!
 దృఢధన్వా మహారథః ।
అంశుమానకరోత్తాత
 సగరస్య మతే స్థితః ॥

 తాత్పర్యము :- నాయనా కాకుత్స్థా! దృఢమైన ధనువుగలవాడును, మహారథుడును అయిన అంశుమంతుడు సగరుని అనుజ్ఞానుసారము యాగాశ్వమును అనుసరించు బాధ్యత చేపట్టెను.

 ప్రతిపదార్థము :- తస్య = దాని; అశ్వచర్యామ్ = గుఱ్ఱమును(యాగాశ్వమును) అనుసరించుట; కాకుత్థ్స = కకుత్స్థవంశీయుడవైన రామా!; దృఢ = దృఢమైన; ధన్వా = ధనువు కలవాడును; మహారథః = మహారథుడును; ( పదకొండువేలమందిరథికులతో పోరాడగలవాడు); అంశుమాన్ = అంశుమంతుడు; అకరోత్ = చేసెను; తాత = నాయనా; సగరస్య; మతే = అనుజ్ఞయందు; స్థితః = ఉన్నవాడు;

1.39.7.అనుష్టుప్.

తస్య పర్వణి తం యజ్ఞం
 యజమానస్య వాసవః ।
రాక్షసీం తనుమాస్థాయ
 యజ్ఞీయాశ్వమపాహరత్ ॥

 తాత్పర్యము :- యజమాను డగు సగరుని యాగ ఉత్సవము నందు ఇంద్రుడు రాక్షస రూపధారియై యాగాశ్వమును అపహరించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- తస్య = సగరుని యొక్క; పర్వణి = ఉచ్సవమునందు; తమ్ = ఆ; యజ్ఞమ్ = యజ్ఞము యొక్క; యజమానస్య = యజమానుని; వాసవః = ఇంద్రుడు; రాక్షసీమ్ = రాక్షస సంబంధమైన; తనుమ్ = దేహమును; ఆస్థాయ = గ్రహించి; యజ్ఞీయాశ్వమ్ = యాగాశ్వమును; అపాహరత్ = అపహరించెను;

1.39.8. అనుష్టుప్.

హ్రియమాణే తు కాకుత్స్థ!
 తస్మిన్నశ్వే మహాత్మనః ।
ఉపాధ్యాయగణాస్సర్వే
 యజమానమథాబ్రువన్ ॥

 తాత్పర్యము :- రామా! ఆ మహాత్ముడి యాగాశ్వము అపహరించబడు చుండగా ఋత్విక్కుల గణముల వారందరు యజమానుడైన సగరునితో ఇట్లు

 ప్రతిపదార్థము :- హ్రియమాణే = అపహరించుచుండగా; తు; కాకుత్స్థః = రామా; తస్మిన్ = ఆ గుఱ్ఱము; అశ్వే = గుఱ్ఱము; మహాత్మనః = మహాత్ములైన; ఉపాధ్యాయ = ఋత్విక్కుల; గణాః = సమూహములు; సర్వే = అందరు; యజమానమ్ = యజమానుడగు సగరుని గూర్చి; అథా = అప్పుడు; అబ్రువన్ = పలికిరి;

1.39.9.అనుష్టుప్.

“అయం పర్వణి వేగేన
 యజ్ఞీయాశ్వోఽ పనీయతే ।
హర్తారం జహి కాకుత్స్థ
 హయశ్చైవోపనీయతామ్ ॥

 తాత్పర్యము :- “ఓ సగరచక్రవర్తీ! ఈ ఉత్సవసంద్రభంలో యాగాశ్వము అపహరించి తీసుకుని పోవుచున్నారు. వానిని సంహరించి అశ్వమును తెప్పింతువు గాక.

 ప్రతిపదార్థము :- అయమ్ = ఈ; పర్వణి = ఉత్సవమునందు (యాగ పర్వము); వేగేన = వేగముచేత; యజ్ఞియాశ్వః = యాగాశ్వము; అపనీయతే = అపహరింపబడుచున్నది; హర్తారమ్ = అపహరించు వానిని; జహి = చంపుము; కాకుత్స్థ = కకుత్స్థ వంశీయుడవైన సగర చక్రవర్తీ; హయః = అశ్వము; చ; ఉపనీయతామ్ = తిరిగి తీసుకొని రాబడును గాక.

1.39.10.అనుష్టుప్.

యజ్ఞచ్ఛిద్రం భవత్యేతత్
 సర్వేషామశివాయ నః ।
తత్తథా క్రియతాం రాజన్
 యథాఽ చ్ఛిద్రః క్రతుర్భవేత్ఠ ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ సగరచక్రవర్తీ!యాగములో ఈ అపహరణ యజ్ఞాపరాథము అందరకు అమంగళకరమైనది. అందువలన రాజా! యాగ నిర్వహణ దోషరహితమగునట్లు తగిన చర్యలు తీసుకొనుడు."

 ప్రతిపదార్థము :- యజ్ఞత్ = యజ్ఞసంబంధమైన; ఛిద్రమ్ = అపరాధము; భవతి = అగును; ఏతత్ = దానివలన; సర్వేషామ్ = అందరికిని; అశివాయ = అమంగళము; నః = అగును; తత్ = అందువలన; తథా = ఆ విధముగ; క్రియతాం = చేయబడునుగాక; రాజన్ = రాజా; యథా = ఎట్లు; అచ్ఛిద్రః = అపరాధరహితము; క్రతుః = యాగ కార్యములు; భవేత్ = అగును.

1.39.11.అనుష్టుప్.

ఉపాధ్యాయవచః శ్రుత్వా
 తస్మిన్ సదసి పార్థివః ।
షష్టిం పుత్రసహస్రాణి
 వాక్యమేతదువాచ హ ॥

 తాత్పర్యము :- యజ్ఞ సదస్సులో యాజ్ఞికుల మాటలు విని సగరమహారాజు తన అరువది వేలమంది కుమారులకు ఇట్లు ఆజ్ఞాపించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- ఉపాధ్యాయ = ఋత్విక్కుల; వచః = సూచనలను; శ్రుత్వా = విని; తస్మిన్ = ఆ; సదసి = సదస్సులో, సభలో; పార్థివః = రాజు; షష్టిమ్ = అరువదివేల; పుత్రః = పుత్రులు; సహస్రాణి = వేలమందికి; వాక్యమ్ = ఆజ్ఞ; ఏతత్ = ఈ; ఉవాచః = పలికెను;

1.39.12.అనుష్టుప్.

"గతిం పుత్రా న పశ్యామి
 రక్షసాం పురుషర్షభాః ।
మన్త్రపూతైర్మహాభాగైః
 ఆస్థితో హి మహాక్రతుః ॥

 తాత్పర్యము :- "పురుషశ్రేష్ఠులైన కుమారులారా! ఈ యజ్ఞ ప్రదేశము మంత్రములచే పునీతులైన మహానుభావులచే అధిష్టింపబడి యున్నందున రాక్షసులు రాలేరని తలచెదను.

 ప్రతిపదార్థము :- గతిమ్ = ఇక్కడకు ప్రవేశించుటను; పుత్రాః = పుత్రులారా; న పశ్యామి = చూడను; రక్షసామ్ = రాక్షసులకు; పురుషర్షభాః = పురుష శ్రేష్ఠులారా; మన్త్రపూతైః = మన్త్రములచే పునీతులైన; మహాభాగైః = మహానుభావులచే; అస్థితః = అధిష్టింపబడినది; హి = ఏలననగా; మహక్రతుః = మహాయాగము;

1.39.13.అనుష్టుప్.

తద్గచ్ఛత విచిన్వధ్వం
 పుత్రకా! భద్రమస్తు వః ।
సముద్రమాలినీం సర్వాం
 పృథివీమనుగచ్ఛత ॥

 తాత్పర్యము :- అందువలన పుత్రులారా! అశ్వమును, చోరుని కనుగొనుటకు చతుస్సాగర పర్యంతమైన సమస్త భూమండలమును వెదకుడు. మీకు శుభమగుగాక!

 ప్రతిపదార్థము :- తత్ = అందువలన; గచ్ఛత = వెళ్ళవచ్చును; విచిన్వ = వెదకుడు; అధ్వమ్ = మార్గములను; పుత్రకాః = పుత్రులారా; భద్రమ్ = శుభము; అస్తు = అగుగాక; వః = మీకు; సముద్ర = సాగరము; మాలినీమ్ = మేఖలముగా గల; సర్వామ్ = సమస్త; పృధివీమ్ = భూమిని; అనుగచ్ఛత = అనుసరించుడు ( వెదకుడు);

1.39.14.అనుష్టుప్.

ఏకైకం యోజనం పుత్రా!
 విస్తారమభిగచ్ఛత ।
యావత్తురగసన్దర్శః
 తావత్ ఖనత మేదినీమ్ ।

 తాత్పర్యము :-   మార్గమాణా మమాజ్ఞయా ॥

 ప్రతిపదార్థము :- తం చైవ హయహర్తారం

1.39.15.అనుష్టుప్.

దీక్షితః పౌత్రసహితః
 సోపాధ్యాయగణో హ్యహమ్ ।
ఇహ స్థాస్యామి భద్రం వో
 యావత్తురగదర్శనమ్" ॥

 తాత్పర్యము :- దీక్ష చేపట్టిన నేను మనుమడు అంశుమంతునితో, ఋత్విజు లతో ఇక్కడే అశ్వము కనబడువరకు ఉండగలను. మీకు శుభమగుగాక!

 ప్రతిపదార్థము :- దీక్షితః = దీక్షవహించిన వాడను; పౌత్రః = మనుమడు; సహితః = తో కలిసి; స = కూడి; ఉపాధ్యాయ = ఋత్విక్కుల; గణః = సమూహములతో; అహమ్ = నేను; ఇహ = ఇక్కడే; స్థాస్యామి = ఉండగలను; భద్రమ్ = శుభము; వః = మీకు; యావత్ = వరకు; తురగః = అశ్వము; దర్శనమ్ = కనబడు.

1.39.16.అనుష్టుప్.

తే సర్వే హృష్టమనసో
 రాజ పుత్రా మహాబలాః ।
జగ్ముర్మహీతలం రామ
 పితుర్వచనయంత్రితాః ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ మహా బలవంతులైన రాకుమారులు సంతోషమానసులై తండ్రి సగరుని ఆజ్ఞాబద్దులై భూమండలము అంతా వెతుకుటకు బయలుదేరిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- తే = వారు; సర్వే = అందరును; హృష్టః = సంతోషము నొందిన; మనసః = మనసు కలవారై; రాజపుత్రా = రాజకుమారులు; మహా = మిక్కిలి; బలాః = బలశాలులు; జగ్ముః = వెళ్ళిరి; మహీతలమ్ = భూమండలము; రామ = రామా!; పితుః = తండ్రియొక్క; వచన = ఆజ్ఞచే; యంత్రితా = బద్దులై.

1.39.17.అనుష్టుప్.

యోజనాయామవిస్తారమ్
 ఏకైకో ధరణీతలమ్ ।
బిభిదుః పురుషవ్యాఘ్ర!
 వజ్రస్పర్శసమైర్నఖైః ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ నరశార్దూలా! (రామా) ఒక్కొక్క చదరపుయోజనము స్థలమును తీసుకుని నేలను వజ్రమువంటి తమ గట్టి గోళ్ళతో బ్రద్దలు కొట్టిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- యోజన = ఒక యోజనము యొక్క; ఆయామ = పొడవు; విస్తారమ్ = వెడల్పులు గల; ఏక ఏకః = ఒక్కొక్క; ధరణీతలమ్ = భూ ప్రదేశమును; బిభిదుః = బ్రద్దలు కొట్టిరి; పురుషవ్యాఘ్ర = నరశార్దూలా; వజ్ర = వజ్రము యొక్క; స్పర్శ = తాకుడుతో; సమైః = సమానమైన; నఖైః = గోళ్ళతో;

 *గమనిక :- *- యోజన ఆయామ విస్తారమ్- ఒక చదరపు యోజనము

1.39.18.అనుష్టుప్.

శూలైరశనికల్పైశ్చ
 హలైశ్చాపి సుదారుణైః ।
భిద్యమానా వసుమతీ
 ననాద రఘునన్దన! ॥

 తాత్పర్యము :- రఘురామా! వజ్రాయుధముతో సమానమైన శూలముల తోడను, మహాభయంకరమైన నాగళ్ళ తోడను త్రవ్వుచుండగా భూమి దద్దరిల్లినది.

 ప్రతిపదార్థము :- శూలైః = శూలములతోడను; అశని = వజ్రాయుధముతో; కల్పైః = సమమైనట్టి వగు; చ; హలైః = నాగళ్ళతోడను; చ; అపి = కూడ; సుదారుణైః = మహా భయంకరమైన; భిద్యమానా = భేదింపబడుచున్న; వసుమతీ = భూమి; ననాద = ధ్వనించెను; రఘునన్దన = రఘువంశ కుమారుడవైన రామా!;

1.39.19.అనుష్టుప్.

నాగానాం వధ్యమానానాం
 అసురాణాం చ రాఘవ! ।
రాక్షసానాం చ దుర్దర్షః
 సత్త్వానాం నినదోఽ భవత్ ॥

 తాత్పర్యము :- రఘువంశ సంభవా! భూమిని త్రవ్వుచున్నప్పుడు నలగకొట్ట బడుతున్న నాగుల, అసురుల, రాక్షసుల, ఇతర ప్రాణుల దుర్భరమైన ఆర్త ధ్వనులు వినవచ్చెను.

 ప్రతిపదార్థము :- నాగానాం = సర్పములయొక్క; మథ్యమానానామ్ = నలగగొట్ట బడుచున్న; అసురాణామ్ = దైత్యులయొక్కయు; చ; రాఘవ! = రామా!; రాక్షసానాం = రాక్షసులయొక్కయు; చ; దుర్ధర్షః = సహింపరాని; సత్వానామ్ = ఇతర ప్రాణులయొక్కయు; నినదః = అరుపులు; అభవత్ = ఏర్పడెను;

1.39.20.అనుష్టుప్.

యోజనానాం సహస్రాణి
 షష్టిం తు రఘునన్దన! ।
బిభిదుర్ధరణీం వీరా!
 రసాతలమనుత్తమమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- రఘునందనా రామా! ఆ వీరులు అరవై వేల యోజనముల భూమిని రసాతలము వరకు త్రవ్విరి.

 ప్రతిపదార్థము :- యోజనానామ్ = యోజనములు; సహస్రాణి = వేలు; షష్టిమ్ తు = అరువది; తు; రఘునందన = రామా; బిభిదుః = త్రవ్విరి; ధరణీమ్ = భూమిని; వీరాః = వీరులు; రసాతలమ్ = రసాతలము వరకు ( పాతాళలోకము ); అనుత్తమమ్ = గొప్పదైన;

1.39.21.అనుష్టుప్.

ఏవం పర్వతసమ్బాధం
 జమ్బూద్వీపం నృపాత్మజాః ।
ఖనన్తో నృపశార్దూల!
 సర్వతః పరిచక్రముః ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ రామచంద్రా! ఈ విధముగా పర్వతములతో ఇరుకైన జంబూద్వీపమును రాజకుమారులు త్రవ్వుచు భూమి యంతట సంచరించిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- ఏవమ్ = ఈ విధముగా; పర్వత = పర్వతములచే; సమ్బాధమ్ = ఇరుకైన; జంబూద్వీపమ్ = జంబూద్వీపమును; నృపాత్మజాః = రాజకుమారులు; ఖనన్తః = త్రవ్వుచున్న వారై; నృపశార్దూల = రాజశ్రేష్ఠుడా!; సర్వతః = అంతట; పరిచక్రముః = సంచరించిరి.

1.39.22.అనుష్టుప్.

తతో దేవాః సగన్ధర్వాః
 సాసురాస్సహపన్నగాః ।
సమ్భ్రాన్తమనసః సర్వే
 పితామహముపాగమన్ ॥

 తాత్పర్యము :- అప్పుడు దేవతలు కలత చెందిన మనసులు కలవారై గంధర్వులతో, అసురులతో, నాగులతో కలసి బ్రహ్మదేవుని వద్దకు వెళ్ళిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- తతః = తరువాత; దేవాః = దేవతలు; స = సహితముగ; గంధర్వాః = గంధర్వులతో; స = సహితముగ; అసురాః = అసురులతో; సహ = సహితముగ; పన్నగాః = నాగులతో; సమ్భ్రాన్త = కలత చెందిన; మనసః = మనస్కులై; సర్వే = అందరూ; పితామహమ్ = బ్రహ్మదేవుని; ఉపాగమన్ = చేరిరి.

1.39.23.అనుష్టుప్.

తే ప్రసాద్య మహాత్మానం
 విషణ్ణవదనాస్తదా ।
ఊచుః పరమసన్త్రస్తాః
 పితామహమిదం వచః ॥

 తాత్పర్యము :- అప్పుడు విపరీతమైన భయముతో విషణ్ణ వదనులైన దేవతలు మహాత్ముడైన బ్రహ్మదేవుని ప్రసన్నుని చేసికొని ఇట్లనిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- తే = ఆ దేవతలు; ప్రసాద్య = ప్రసన్నుని చేసికొని; మహాత్మానమ్ = మహాత్ముని; విషణ్ణః = దిగులు పడిన; వదనాః = ముఖములు కలవారును; తదా = అప్పుడు; ఊచుః = పలికిరి; పరమ = మిక్కిలి; సన్త్రస్తాః = భయపడినవారును; పితామహమ్ = బ్రహ్మదేవుని; ఇదమ్ = ఈ; వచః = వాక్యమును.

1.39.24.అనుష్టుప్.

“భగవన్! పృథివీ సర్వా
 ఖన్యతే సగరాత్మజైః ।
బహవశ్చ మహాత్మానో
 హన్యన్తే తలవాసినః ॥

 తాత్పర్యము :- "ఓ బ్రహ్మదేవా! సగరపుత్రులచే భూమి యంతయు త్రవ్వ బడుచున్నది. రసాతలములో నివసించు మహాత్ములు చాలామంది చంపబడుచున్నారు.

 ప్రతిపదార్థము :- భగవన్ = ఓ బ్రహ్మదేవా; పృథివీ = భూమండలము; సర్వా = మొత్తము; ఖన్యతే = త్రవ్వబడుచున్నది; సగరాత్మజైః = సగరపుత్రులచే; బహవః = చాలమంది; చ; మహాత్మానః = మహాత్ములు; హన్యన్తే = చంపబడుచున్నారు; తల = పాతాళలోకములో; వాసినః = నివసించువారు.

1.39.25.అనుష్టుప్.

అయం యజ్ఞహరోఽ స్మాకం
 అనేనాశ్వోఽ పనీయతే ।
ఇతి తే సర్వభూతాని
 నిఘ్నన్తి సగరాత్మజాః" ॥

 తాత్పర్యము :- వీడే మన యాగమును ధ్వంసము చేసినవాడు. వీడే మన యాగాశ్వమును అపహరించినవాడు అని సగరపుత్రులు సమస్త ప్రాణులను వధించుచున్నారు."

 ప్రతిపదార్థము :- అయమ్ = వీడు; యజ్ఞ = యాగమును; హరః = ధ్వంసము చేసినవాడు; అస్మాకమ్ = మన; అనేన = వీని వలన; అశ్వః = గుఱ్ఱము; అపనీయతే = అపహరింపబడినది; ఇతి = అనుచు; తే = వారు; సర్వ = సమస్తమైన; భూతాని = సప్రాణులను; నిఘ్నన్తి = వధించు చున్నారు; సగరాత్మజాః = సగర పుత్రులు;

1.39.26.గద్యం.

ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
 వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాణ్డే
 ఏకోనచత్వారింశః సర్గః

 తాత్పర్యము :- ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచిత తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, బాలకాండలోని ముప్పైతొమ్మిదవ [39] సర్గ సంపూర్ణము.

 ప్రతిపదార్థము :- ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాణ్డే = బాలకాండ లోని; ఏకోనచత్వారింశః [39] = ముప్పైతొమ్మిదవ; సర్గః = సర్గ.

॥చత్వారంశఃసర్గః॥ 

[40 సగరపుత్రుల దహనం]

1.40.1.అనుష్టుప్

దేవతానాం వచః శ్రుత్వా
 భగవాన్ వై పితామహః ।
ప్రత్యువాచ సుసన్త్రస్తాన్
 కృతాన్తబలమోహితాన్ ॥

 తాత్పర్యము :- వారి విన్నపాలు విని, బ్రహ్మదేవుడు ఆ విపత్తువలన మిక్కిలి కలతచెంది, బాగా బెదిరిపోయిన ఆ దేవతలతో ఇట్లనెను.

 ప్రతిపదార్థము :- దేవతానాం = దేవతల యొక్క; వచః = మాటలను; శ్రుత్వా = విని; భగవాన్ = భగవంతుడు; వై = ఐన; పితామహః = బ్రహ్మదేవుడు; ప్రత్యువాచ = బదులు పలికెను; సు = మిక్కిలి; సన్త్రస్తాన్ = సంత్రస్తులైన, బెదిరిపోయిన; కృతాన్తః = దూర్త, అశనిపాత, విపత్తు చేత; బల = మిక్కిలి; మోహితాన్ = కలత చెందినవారి గుఱించి.

1.40.2.అనుష్టుప్

"యస్యేయం వసుధా కృత్స్నా
 వాసుదేవస్య ధీమతః ।
కాపిలం రూపమాస్థాయ
 ధారయత్యనిశం ధరామ్ ॥

 తాత్పర్యము :- “ఈ భూమండలమంతయు ఏ వాసుదేవునకు చెందినదో ఆ వాసుదేవుడు, కపిల మహర్షిగా అవతరించి ఈ భూమిని నిత్యము స్థిరుడై ధరించుచున్నాడు.

 ప్రతిపదార్థము :- యస్య = ఏదైతే; ఇయం = ఈ; వసుధా = భూమి; కృత్స్నా = సమస్తమైన; వాసుదేవస్య = వాసుదేవునికి చెందిన; ధీమతః = ధీమంతుడైన; కాపిలం = కపిలుని; రూపమ్ = రూపమును; ఆస్థాయ = స్థిరముగా నుండువాడై; ధారయతి = ధరించుచున్నాడు; అనిశం = నిత్యము; ధరామ్ = భూమిని.

1.40.3.అనుష్టుప్

తస్య కోపాగ్నినా దగ్ధా
 భవిష్యన్తి నృపాత్మజాః ।
పృథివ్యాశ్చాపి నిర్భేదో
 దృష్ట ఏవ సనాతనః ॥

 తాత్పర్యము :- భూమి సగర కుమారులచే త్రవ్వబడుననియు, కపిల మహర్షి క్రోధాగ్నిచే సగర రాకు మారులు భస్మము అగుదురనియు పూర్వమే వాసుదేవునిచే నిర్ణయింపబడినది.

 ప్రతిపదార్థము :- తస్య = అతని యొక్క; కోపాగ్నినా = కోపాగ్ని వలన; దగ్ధా = దహింపబడినవారు; భవిష్యన్తి = కాగలరు; నృపాత్మజాః = రాకుమారులు; పృథివ్యాః = భూమియొక్క; చ; అపి = కూడ; నిర్భేదః = తవ్వకము; దృష్ట = చూడబడెను; ఏవ = నిశ్చయముగ; సనాతనః = పూర్వమే.

1.40.4.అనుష్టుప్

సగరస్య చ పుత్రాణామ్
 వినాశోఽదీర్ఘజీవినామ్" ।
పితామహవచః శ్రుత్వా
 త్రయస్త్రింశదరిన్దమ ॥

 తాత్పర్యము :- శత్రువులను సంహరించు ఓ రామా ! అష్టవసువులు; ఏకాదశ రుద్రులు; ద్వాదశాదిత్యులు; అశ్వినీద్వయము కలిసిన మొత్తము ముప్పది ముగ్గురు దేవతలు "సగర పుత్రులు అల్పాయుష్కులై నశించెదరు" అని బ్రహ్మదేవుడు పలుకగా విని.

 ప్రతిపదార్థము :- సగరస్య = సగరుని; చ; పుత్రాణాం = పుత్రులు; వినాశః = నశించెదరు; అదీర్ఘ జీవినామ్ = అల్పాయుష్కులు; పితామహ = బ్రహ్మదేవుని; వచః = అభయపు మాటలు; శ్రుత్వా = విని; త్రయస్త్రింశత్ = ముప్పది ముగ్గురు, దేవతలు; అరిం = శత్రువులను; దమ = సంహరించువాడా.

 *గమనిక :- *- త్రయస్త్రింశద్దేవతలు- అష్టవసువులు (8 మంది), ఏకాదశ రుద్రులు (11 మంది), ద్వాదశాదిత్యులు (12 మంది), అశ్వినీద్వయము (2 ద్దరు) కలిసిన మొత్తము ముప్పది ముగ్గురు దేవతలు.

1.40.5.అనుష్టుప్

దేవాః పరమసంహృష్టాః
 పునర్జగ్ముర్యథాగతమ్ ।
సగరస్య చ పుత్రాణామ్
 ప్రాదురాసీన్మహాత్మనామ్ ॥

 తాత్పర్యము :- బ్రహ్మదేవుని మాటలకు దేవతలు చాల సంతోషించి వచ్చిన త్రోవలో వెళ్ళిపోయిరి. మహాత్ములైన సగర కుమారుల గునపముమొనల నుండి, పుట్టి.

 ప్రతిపదార్థము :- దేవాః = దేవతలు; పరమ సంహృష్టాః = చాలా సంతోషించి; పునః జగ్ముః = మరలి వెళ్ళిరి; యథా గతమ్ = వచ్చిన విధముగా; సగరస్య = సగరుని; చ; పుత్రాణామ్ = కుమారులకు; ప్రాదుః = గునపము మొన నుండి; ఆసీత్ = కలిగినది (వినిపించెను) మహాత్మానామ్ = మహాత్ములైన.

1.40.6.అనుష్టుప్

పృథివ్యాం భిద్యమానాయామ్
 నిర్ఘాతసమనిఃస్వనః ।
తతో భిత్త్వా మహీం సర్వే
 కృత్వా చాపి ప్రదక్షిణమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- సగరకుమారులకు ఆ ధ్వని పిడుగుపాటు వలె వినిపించెను. అంతట వారు భూమిని త్రవ్వి జల్లెడపట్టినట్లు వెతుకుతు ఒక పర్యాయము భూప్రదక్షిణము చేసిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- పృథివ్యాం = భూమి; భిధ్యమానాయాం = త్రవ్వబడుచుండగా; నిర్ఘాత = పిడుగు పాటు; సమ = వంటి; నిస్వనః = ధ్వని; తతః = తరువాత; భిత్త్వా = త్రవ్వి, విభాగముచేయుట; మహీం = భూమిని; సర్వే = అందరును; కృత్వా = చేసి; అభిప్రదక్షిణమ్ = ప్రదక్షిణము.

1.40.7.అనుష్టుప్

సహితాః సగరాః సర్వే
 పితరం వాక్యమబ్రువన్।
"పరిక్రాన్తా మహీ సర్వా
 సత్త్వవన్తశ్చ సూదితాః ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ సగర కుమారులందరు కలసి వెళ్ళి తమ తండ్రితో "భూమండల మంతయు తిరిగితిమి. బలాఢ్యులైన వీరిని పరిమార్చితిమి.

 ప్రతిపదార్థము :- సహితాః = కలసి; సగరాః = సగర కుమారులు; సర్వే = అందరును; పితరం = తండ్రిని గుఱించి; వాక్యమ్ = మాటను; అబ్రువన్ = పలికిరి; పరిక్రాన్తా = చుట్టబడినది; మహీ = భూ మండలము; సర్వా = అంతయు; సత్త్వవన్తః = బలాఢ్యులైనవారు; చ = ఇంకా; సూదితాః = చంపబడినారు.

1.40.8.అనుష్టుప్

దేవదానవరక్షాంసి
 పిశాచోరగకిన్నరాః ।
న చ పశ్యామహేఽశ్వం తం
 అశ్వహర్తారమేవ చ ॥

 తాత్పర్యము :- దేవతలను, దానవులను, రాక్షసులను, పిశాచములను, సర్పములను, కిన్నరులను పరిమార్చినాము. అశ్వము గాని, అశ్వమును దొంగిలించిన వారు గాని కనుగొనలేకపోతిమి.

 ప్రతిపదార్థము :- దేవః = దేవతలు; దానవః = దానవులు; రక్షాంసి = రాక్షసులు; పిశాచః = పిశాచములు; ఉరగః = సర్పములు; కిన్నరాః = కిన్నరులు; న = లేదు; చ = కూడ; పశ్యామహే = చూడగలుగుట; అశ్వం = గుఱ్ఱము; అశ్వ = గుఱ్ఱమును; హర్తారమ్ = దొంగిలించిన వానిని; ఏవ = అయినను; చ = కూడ; .

1.40.9.అనుష్టుప్

కిం కరిష్యామ భద్రం తే
 బుద్ధిరత్ర విచార్యతామ్" ।
తేషాం తద్వచనం శ్రుత్వా
 పుత్రాణాం రాజసత్తమః! ॥

 తాత్పర్యము :- ఈ విషయమున బుద్ధిపూర్వకముగా ఆలోచన చేసి ఇపుడేమి చేయ వలయునో తెలియజేయుము. నీకు క్షేమమగుగాక” అనిరి. ఆ సగర మహారాజు పుత్రుల ఆ మాటలను వినినవాడై. . .

 ప్రతిపదార్థము :- కిం = ఏమి; కరిష్యామ = చేయుదము; భద్రం = క్షేమ మగు గాక; తే = నీకు; బుద్ధిః = తెలివితో; అత్ర = ఈ విషయమున; విచార్యతామ్ = ఆలోచన చేయవలెను; తేషాం = వారి; తద్వచనం = ఆ మాటను; శ్రుత్వా = విని; పుత్రాణాం = పుత్రుల యొక్క; రాజసత్తమః = రాజశ్రేష్ఠుడైన.

1.40.10.అనుష్టుప్

సమన్యురబ్రవీద్వాక్యమ్
 సగరో రఘునన్దన! ।
"భూయః ఖనత భద్రం వో
 నిర్భిద్య వసుధాతలమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- రామా! సగరుడు పుత్రుల మాటలు విని; కోపోద్రిక్తుడై; "భూమండలము మొత్తం తిరిగి త్రవ్వి సకలం విడదీసి వెదకుడు. మీకు శుభమగుగాక.

 ప్రతిపదార్థము :- సమన్యుః = కోపోద్రిక్తుడై; అబ్రవీత్ = పలికెను; వాక్యం = మాటను; సగరః = సగరుడు; రఘునన్దన = రామా; భూయః = మరల; ఖనత = త్రవ్విపోసి వెదకుడు; భద్రం = శుభమగుగాక; వః = మీకు; నిర్భిద్య = భేదించి, విడదీసి; వసుధాతలమ్ = భూతలమును.

1.40.11.అనుష్టుప్

అశ్వహర్తారమాసాద్య
 కృతార్థాశ్చ నివర్తథ" ।
పితుర్వచనమాసాద్య
 సగరస్య మహాత్మనః ॥

 తాత్పర్యము :- “ తప్పక గుఱ్ఱము దొంగిలించిన వానిని పట్టుకొని కార్యమును సాధించిన వారై మాత్రమే తిరిగి రండు" అనెను. మహాత్ముడైన సగరుని మాటను వారు విని.

 ప్రతిపదార్థము :- అశ్వహర్తారమ్ = గుఱ్ఱము దొంగిలించిన వానిని; ఆసాద్య = పట్టుకొని; కృతార్థాః = కార్యమును సాధించిన వారై; చ = తప్పక; నివర్తథ = తిరిగి రండు; పితుర్వచనమ్ = తండ్రి మాటను; ఆసాద్య = గైకొని; సగరస్య = సగరుని యొక్క; మహాత్మనః = మహాత్ముడైన.

1.40.12.అనుష్టుప్

షష్టిః పుత్రసహస్రాణి
 రసాతలమభిద్రవన్ ।
ఖన్యమానే తతస్తస్మిన్
 దదృశుః పర్వతోపమమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ అరువదివేల మంది సగరకుమారులు వేగముగా పాతాళమునకు త్రవ్వుచూ పోయిరి. అక్కడ వారు పర్వతమంత పెద్ద దానిని చూసిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- షష్టిః = అరవై; పుత్ర = పుత్రులు; సహస్రాణి = వేల మంది; రసాతలమ్ = పాతాళము గూర్చి; అభిద్రవన్ = వేగముగ వెళ్ళి; ఖన్యమానే = త్రవ్వబడుచుండగా; తతః = తరువాత; తస్మిన్ = ఆ ప్రదేశము; దదృశుః = చూసిరి; పర్వతోపమమ్ = పర్వతము వలె యున్న.

1.40.13.అనుష్టుప్

దిశాగజం విరూపాక్షమ్
 ధారయన్తం మహీతలమ్ ।
సపర్వతవనాం కృత్స్నామ్
 పృథివీం రఘునన్దన ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ రామా ! అది నాలుగు దిక్కులలో ఒక దిక్కున పర్వతములతోను వనములతోను నిండియున్న భూమిని మ్రోయు చున్న విరూపాక్ష అను పేరు గల ఏనుగు.

 ప్రతిపదార్థము :- దిశాగజం = దిగ్గజమును; విరూపాక్షం = విరూపాక్షము అను పేరు గలది; ధారయన్తం = ధరించుచున్నది; మహీతలమ్ = ధరణీతలమును; స = కలిగి యున్న; పర్వతః = పర్వతములు; వనాం = వనములు కల దానిని; కృత్స్నాం = సమస్తమైన; పృథివీం = భూమిని; రఘునన్దన = రామా.

 *గమనిక :- *- వాల్మీకం 1.40.13. అనుష్టుప్. నుండి 1.40.22.అనుష్టుప్ వరకు శ్లోకములు ప్రకారం దిగ్గజములు- నాలుగుదిక్కుల నుండి భూమిని మ్రోయు ఏనుగులు ఉంటాయి. వాటి పేర్లు తూర్పు దిగ్గజము విరూపాక్షము, దక్షిణ మహాపద్మము, పడమర సౌమననము, ఉత్తర భద్రము. పాఠ్యంతరము- పోతన తెలుగు భాగవతములోని 5.2-73-వ, బ్రహ్మచేతఁ జతుర్దిశల యందు ఋషభ పుష్కరచూడ వామ నాపరాజిత సంజ్ఞలుగల దిగ్గజంబులు నాలుగును లోకరక్షణార్థంబు నిర్మితంబై యుండు;

1.40.14.అనుష్టుప్

శిరసా ధారయామాస
 విరూపాక్షో మహాగజః ।
యదా పర్వణి కాకుత్స్థ!
 విశ్రమార్థం మహాగజః ॥

 తాత్పర్యము :- రామా! “విరూపాక్షము” అను ఆ పెద్ద ఏనుగు తన శిరస్సుతో ఒక దిక్కున భూమిని మ్రోయుచుండెను. పర్వకాలములందు విశ్రాంతి కొరకై తన తలను విదుల్చుకొనును.

 ప్రతిపదార్థము :- శిరసా = శిరస్సుతో; ధారయామాస = ధరించెను; విరూపాక్షః = విరూపాక్షము; మహా = మిక్కిలి పెద్ద; గజః = ఏనుగు; యదా = ఎప్పుడు; పర్వణి = పర్వకాలము నందు; కాకుత్స్థ = రామా; విశ్రమార్థం = అలసట తీర్చుకొనుటకై; మహాగజః = పెద్ద ఏనుగు.

1.40.15.అనుష్టుప్

ఖేదాచ్చాలయతే శీర్షమ్
 భూమికమ్పస్తదా భవేత్ ।
తం తే ప్రదక్షిణం కృత్వా
 దిశాపాలం మహాగజమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- అలసట తీర్చుకొనుటకొఱకు దిగ్గజము తన తలను విదుల్చునప్పుడు భూకంపము సంభవించును. వారు ఆ దిగ్గజమునకు ప్రదక్షిణము చేసిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- ఖేదాత్ = అలసట వలన; చాలయతే = విదుల్చునో; శీర్షమ్ = శిరస్సును; భూమికమ్పః = భూకంపము; తదా = అప్పుడు; భవేత్ = అగును; తం = ఆ; తే = వారు; ప్రదక్షిణం = ప్రదక్షిణము; కృత్వా = చేసి; దిశాః = ఆ దిక్కును; పాలం = పాలించు; మహా = మిక్కిలి పెద్ద; గజః = ఏనుగు; .

1.40.16.అనుష్టుప్

మానయన్తో హి తే రామ!
 జగ్ముర్భిత్త్వా రసాతలమ్ ।
తతః పూర్వాం దిశం భిత్త్వా
 దక్షిణాం బిభిదుః పునః ॥

 తాత్పర్యము :- రామా! వారు ఆ దిగ్గజమును పూజించి, భూమిని త్రవ్వి పాతాళమునకు వెళ్ళిరి. ముందుగా తూర్పు దిక్కును త్రవ్వి తరువాత దక్షిణ దిక్కులో భూమిని త్రవ్విరి.

 ప్రతిపదార్థము :- మానయన్తః = పూజించుచు; తే = వారు; రామ = రామా; జగ్ముః = వెళ్ళిరి; భిత్వా = త్రవ్వుచు; రసాతలమ్ = పాతాళముగూర్చి; తతః = తరువాత; పూర్వాం దిశం = తూర్పు దిక్కును; భిత్వా = త్రవ్వి; దక్షిణాం = దక్షిణ దిక్కును; బిభిదుః = త్రవ్విరి; పునః = మరల.

1.40.17.అనుష్టుప్

దక్షిణస్యామపి దిశి
 దదృశుస్తే మహాగజమ్ ।
మహాపద్మం మహాత్మానమ్
 సుమహత్పర్వతోపమమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- దక్షిణ దిక్కునందు కూడ వారు పెద్ద పర్వతమును బోలు అత్యుత్తమైన “మహాపద్మము” అను పేరు గల మహా గజమును చూసిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- దక్షిణస్యామ్ = దక్షిణవైపు; అపి = కూడ; దిశి = దిశ యందు; దదృశుః = చూసిరి; తే = వారు; మహా = మిక్కిలి పెద్ద; గజః = ఏనుగు; మహాపద్మం = మహాపద్మము అను పేరు గలదానిని; మహాత్మానమ్ = ఇత్తమమైనది; సు = మిక్కిలి; మహత్ = పెద్ద; పర్వతః = పర్వతములతో; ఉపమమ్ = సరిపోల్చదగ్గది.

1.40.18.అనుష్టుప్

శిరసా ధారయన్తం తే
 విస్మయం జగ్మురుత్తమమ్ ।
తతః ప్రదక్షిణం కృత్వా
 సగరస్య మహాత్మనః ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ దిగ్గజము కూడ తన శిరస్సుపై భూమిని మ్రోయుచుండుట చూసి; సగర కుమారులు చాలా ఆశ్చర్యము నొంది, దానికి ప్రదక్షిణము చేసిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- శిరసా = శిరస్సున; ధారయన్తం = ధరించుచున్నది; తే = వారు; విస్మయం = ఆశ్చర్యమును; జగ్ముః = పొందిరి; ఉత్తమమ్ = గొప్ప; తతః = తరువాత; ప్రదక్షిణం = ప్రదక్షిణము; కృత్వా = చేసి; సగరస్య = సగరుని యొక్క; మహాత్మనః = మహాత్ముడైన.

1.40.19.అనుష్టుప్

షష్టిః పుత్రసహస్రాణి
 పశ్చిమాం బిభిదుర్దిశమ్ ।
పశ్చిమాయామపి దిశి
 మహాన్తమచలోపమమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- సగరుని అరువది వేల మంది కుమారులు; పశ్చిమ దిక్కున భూమిని నిశితంగా వెదకి. ఆ దిశ యందు కూడ వారు గొప్ప పర్వతము వంటి ఒక దానిని చూసిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- షష్టిః = అరువది; పుత్ర = పుత్రులు; సహస్రాణి = వేల మంది; పశ్చిమాం = పడమర; బిభిదుః = త్రవ్వి నిశితంగా వెదకిరి; దిశమ్ = దిక్కును; పశ్చిమాయాం = పశ్చిమవైపు; అపి = కూడ; దిశి = దిక్కున; మహాన్తమ్ = గొప్పదైన; అచలః = పర్వతముతో; ఉపమమ్ = పోల్చదగ్గది.

1.40.20.అనుష్టుప్

దిశాగజం సౌమనసమ్
 దదృశుస్తే మహాబలాః! ।
తం తే ప్రదక్షిణం కృత్వా
 పృష్ట్వా చాపి నిరామయమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- పశ్చిమమున “సౌమనసము” అను పేరు గల పెద్ద పర్వతము వంటి మహాగజమును చూసిరి. దానికి కూడ ప్రదక్షిణముచేసి దాని కుశలప్రశ్నలు వేసిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- దిశాగజం = దిగ్గజమును; సౌమనసమ్ = సౌమనసు అను పేరు గల; దదృశుః = చూసిరి; తే = వారు; మహా = గొప్ప; బలాః = బలమైన; తం = దానిని; తే = వారు; ప్రదక్షిణం కృత్వా = ప్రదక్షిణము; కృత్వా = చేసి; పృష్ట్వా = అడిగి; నిరామయమ్ = కుశలము

1.40.21.అనుష్టుప్

ఖనన్తః సముపక్రాన్తా
 దిశం హైమవతీం తతః ।
ఉత్తరస్యాం రఘుశ్రేష్ఠ!
 దదృశుర్హిమపాణ్డరమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- రామా! అక్కడనుండి వారు హిమవత్పర్వతము వైపునకు ఉత్తర దిశగా వెళ్ళిరి. అక్కడ మంచువలె తెల్లనైన ఒక దానిని చూసిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- ఖనన్తః = వెదకుచు, త్రవ్వుచు; సముపక్రాన్తా = వెళ్ళిరి; దిశం = దిక్కుగూర్చి; హైమవతీం = హిమవత్పర్వతము వైపునకు; తతః = తరువాత; ఉత్తరస్యాం = ఉత్తర దిక్కునందు; రఘుశ్రేష్ఠ = రామా; దదృశుః = చూసిరి; హిమ = మంచు వలె; పాణ్డురమ్ = తెల్లగా.

1.40.22.అనుష్టుప్

భద్రం భద్రేణ వపుషా
 ధారయన్తం మహీమిమామ్ ।
సమాలభ్య తతః సర్వే
 కృత్వా చైనం ప్రదక్షిణమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ చక్కని రూపుతోనున్న శుభప్రదమైన ”భద్రము” అను పేరు గల దిగ్గజమును తాకి ప్రదక్షిణము చేసిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- భద్రం = భద్రమను పేరు గల; భద్రేణ = శుభప్రదమైన; వపుషా = చక్కని రూపము కలిగి యున్న; ధారయన్తం = ధరించుచున్నది; మహీమ్ = భూమిని; ఇమామ్ = ఈ; సమాలభ్య = ముట్టుకొని; తతః = తరువాత; సర్వే = సమస్తమైన; కృత్వా = చేసి; ఏనం = దీనిని; ప్రదక్షిణమ్ = ప్రదక్షిణము.

1.40.23.అనుష్టుప్

షష్టిః పుత్రసహస్రాణి
 బిభిదుర్వసుధాతలమ్ ।
తతః ప్రాగుత్తరాం గత్వా
 సాగరాః ప్రథితాం దిశమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- తరువాత సగరుని అరువది వేల మంది కుమారులు భూమిని దీర్ఘంగా వెదకుచు త్రవ్వుచు, ప్రసిద్ధమైన ఈశాన్యంవైపు దిక్కునకు వెళ్ళిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- షష్టిః = అరువది; పుత్రః = పుత్రులు; సహస్రాణి = వేల మంది; బిభిదుః = సూక్ష్మగా వెదకుటకు త్రవ్విరి; వసుధాతలమ్ = భూమిని; తతః = తరువాత; ప్రాక్ +ఉత్తరాం = ఈశాన్య వైపు; గత్వా = వెళ్ళి; సాగరాః = సగరుని కుమారులు; ప్రథితాం = ప్రసిద్ధమైన; దిశమ్ = దిక్కును గూర్చి.

1.40.24.అనుష్టుప్

రోషాదభ్యఖనన్ సర్వే
 పృథివీం సగరాత్మజాః ।
తే తు సర్వే మహాత్మానో
 భీమవేగా మహాబలాః ॥

 తాత్పర్యము :- మహాత్ములు; గొప్ప బలాఢ్యులు ఐన సగర కుమారు లందరు కృతకృత్యులు కాలేకపోతున్న కినుకతో, మహా వేగముగా భూమిని త్రవ్వసాగిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- రోషాత్ = కినుకతో; అభ్య ఖనన్ = త్రవ్విరి; సర్వే పృథివీం = భూమి నంతటిని; సగరాత్మజాః = సగరుని కుమారులు; తే = వారు; తు; సర్వే = అందరును; మహాత్మనః = మహాత్ములైన; భీమ = భయంకరమైన; వేగాః = వేగము గల వారు; మహా = గొప్ప; బలాః = బలాఢ్యులు.

1.40.25.అనుష్టుప్

దదృశుః కపిలం తత్ర
 వాసుదేవం సనాతనమ్ ।
హయం చ తస్య దేవస్య
 చరన్తమవిదూరతః ॥

 తాత్పర్యము :- అక్కడ కపిలుని అవతారములో నున్న వాసుదేవుని, మఱియు ఆ సమీపమున తిరుగుచున్న గుఱ్ఱమును చూసిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- దదృశుః = చూసిరి; కపిలం = కపిలావతారములో నున్న; తత్ర = అక్కడ; వాసుదేవం = వాసుదేవుని; సనాతనమ్ = పురాణపురుషుడైన; హయం = గుఱ్ఱమును; చ = కూడ; తస్య = ఆ; దేవస్య = దేవునకు; చరన్తమ్ = తిరుగుచున్న; అవిదూరతః = దగ్గరలో.

1.40.26.అనుష్టుప్

ప్రహర్షమతులం ప్రాప్తాః
 సర్వే తే రఘునన్దన! ।
తే తం హయహరం జ్ఞాత్వా
 క్రోధపర్యాకులేక్షణాః ॥

 తాత్పర్యము :- శ్రేష్ఠమైన ఆ గుఱ్ఱమును చూసి వారు సాటిలేని ఆనందము పొందిరి. ఓ రామా ! ఆ గుఱ్ఱమును గుర్తించిన పిదప వారి కన్నులు క్రోధముతో కలత చెందినవి..

 ప్రతిపదార్థము :- ప్రహర్షమ్ = సంతోషమును; అతులం = సాటిలేని; ప్రాప్తాః = పొందిరి; సర్వే = అందరును; తే = వారు; రఘునన్దన = రామా; తే = ఆ; తం = వారు; హయవరం = శ్రేష్ఠాశ్వమును; జ్ఞాత్వా = గుర్తించి; క్రోధః = క్రోధముచే; పరి = మిక్కిలి; వ్యాకులః = కలత చెందిన; ఈక్షణాః = కన్నులు కలవారై.

1.40.27.అనుష్టుప్

ఖనిత్రలాంగలధరా
 నానావృక్షశిలాధరాః ।
అభ్యధావన్త సఙ్క్రుద్ధాః
 తిష్ఠ తిష్ఠేతి చాబ్రువన్ ॥

 తాత్పర్యము :- వారందరు గునపములు, నాగళ్ళు, చెట్లు, రాళ్ళు ధరించి, ఆ కపిలమహామునిపై "ఆగుము ఆగుము" అనుచు మీదకు దూకిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- ఖనిత్రః = గునపములను; లాంగలః = నాగళ్ళను; ధరాః = ధరించిన వారై; నానా = అనేకమైన; వృక్షః = చెట్లను; శిలాః = రాళ్ళను; ధరాః = పట్టినవారై; అభ్యదావన్త = అతని మీదకు పరుగుపెట్టిరి; సంకృద్ధాః = కోపోద్రిక్తులై; తిష్ఠ తిష్ఠ = ఆగుము ఆగుము; ఇతి = అని; చ = కూడ; ఆబ్రువన్ = పలికిరి కూడ.

1.40.28.అనుష్టుప్

"అస్మాకం త్వం హి తురగమ్
 యజ్ఞీయం హృతవానసి ।
దుర్మేధస్త్వం హి సమ్ప్రాప్తాన్
 విద్ధి నః సగరాత్మజాన్" ॥

 తాత్పర్యము :- దుష్టబుద్ధీ! నీవు మా యజ్ఞాశ్వమును దొంగిలించినావు. ఇచట దొరికిపోతివి. మమ్ము సగరకుమారులుగా తెలుసుకొనుము.

 ప్రతిపదార్థము :- అస్మాకం = మా యొక్క; త్వం = నీవు; హి = మాత్రమే కదా; తురగం = గుఱ్ఱమును; యజ్ఞీయం = యజ్ఞమునకు సంబంధించిన; హృతవాన్ = దొంగిలించిన; అసి = అల్పుడవు; దుర్మేధః = దుష్ట బుద్ది గల; త్వం = నీవు; సంప్రాప్తాన్ = ఇక్కడ దొరికిపోతివి; విద్ధి = తెలుసుకొనుము; నః = మమ్ములను; సగరాత్మజాన్ = సగరుని కుమారులుగా.

1.40.29.అనుష్టుప్

శ్రుత్వా తు వచనం తేషామ్
 కపిలో రఘునన్దన! ।
రోషేణ మహతాఽఽవిష్టో
 హుంకారమకరోత్తదా ॥

 తాత్పర్యము :- రామా! కపిల మహాముని వారి మాటలు విని, మిక్కిలి కోపోద్రిక్తుడై హుంకరించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- శ్రుత్వా = విని; వచనం = మాటను; తేషాం = వారి యొక్క; కపిలః = కపిల మహాముని; రఘునన్దన = రామా; రోషేణ = కోపముతో; మహతా = గొప్ప; ఆవిష్టః = కూడిన; హుంకారమ్ = హుంకారమును; అకరోత్ = చేసెను; తదా = అప్పుడు.

1.40.30.అనుష్టుప్

తతస్తేనాప్రమేయేన
 కపిలేన మహాత్మనా ।
భస్మరాశీకృతాః సర్వే
 కాకుత్స్థ! సగరాత్మజాః" ॥

 తాత్పర్యము :- రామా! అపరిమిత ప్రభావము గల ఆ కపిల మహాముని హుంకరించిన వెనువెంటనే సగరకుమారులందరు కాలి భస్మరాశులుగా అయిపోయిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- తతః = తరువాత; తేన = ఆ; అప్రమేయేన = అపరిమితుడైన; కపిలేన = కపిల మహాముని చేత; మహాత్మనా = మహాత్ముడైన; భస్మరాశీః = బూడిదకుప్పలుగా; కృతాః = చేయబడినారు; సర్వే = అందరు; కాకుత్స్థ = రామా; సగరాత్మజాః = సగరుని కుమారులు.

1.40.31-గద్య.

ఇత్యార్షే ఆదికావ్యే
 వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాణ్డే
 చత్వారింశః సర్గః॥

 తాత్పర్యము :- ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, బాలకాండలోని [40] నలభైయ వ సర్గ.

 ప్రతిపదార్థము :- ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాణ్డే = బాలకాండ లోని; చత్వారింశః [40] = నలభైయవ; సర్గః = సర్గ-

।।ఏకచత్వారింశస్సర్గః।।

[41 అంశుమంతుడు యజ్ఞాశ్వము తెచ్చుట]

1.41.1.అనుష్టుప్.

పుత్రాంశ్చిరగతాన్ జ్ఞాత్వా
 సగరో రఘునన్దన! ।
నప్తారమబ్రవీద్రాజా
 దీప్యమానం స్వతేజసా ॥

 తాత్పర్యము :- రఘునందనా; ఓ రామా ! తన కుమారులు వెళ్లి చాలా కాలమైనదని గుర్తించిన సగర చక్రవర్తి; దీపమువలె తేజస్సుతో ప్రకాశించుచున్న మనుమడు అంశుమంతునితో ఇట్లు పలికెను.

 ప్రతిపదార్థము :- పుత్రాన్ = పుత్రులను; చిరగతాన్ = చాలా కాలము క్రితము వెళ్లినవారినిగా; జ్ఞాత్వా = తెలుసుకొని; సగరః = సగరుడు; రఘునన్దన = రఘువంశజుడవైన ఓ రామా; నప్తారమ్ = పౌత్రుని (తన మనుమడిని) తో; అబ్రవీత్ = పలికెను; రాజా = రాజు దీప్యమానమ్ = దీపములా ప్రకాశించుచున్న; స్వ = సొంత; తేజసా = తేజస్సుతో.

1.41.2.అనుష్టుప్.

“శూరశ్చ కృతవిద్యశ్చ
 పూర్వైస్తుల్యోఽ సి తేజసా ।
పితౄణాం గతిమన్విచ్ఛ
 యేన చాశ్వోఽ పవాహితః ॥

 తాత్పర్యము :- నీవు శూరుడవు; వివిధ విద్యలను అభ్యసించినవాడవు; మీ పూర్వికులతో సమానమైన తేజస్సుగల వాడివి. నీ పిన తండ్రుల జాడను, అశ్వము దొంగిలించిన వానిని తెలుసుకొని రమ్ము.

 ప్రతిపదార్థము :- శూరః = శూరుడవును; చ = ఇంకను; కృత = నేర్చిన; విద్య = విద్యలు కలవాడవును; చ; పూర్వైః = మీ పూర్వీకులతో; తుల్యః = సమానుడవుగా; ఆసి = అయి ఉన్నావు; తేజసా = తేజస్సుచేత; పిత్రూణామ్ = తండ్రులు; గతిమ్ = త్రోవను; అన్విచ్ఛ = వెదుకుము; యేన = ఎవరైతే; చ; అశ్వ = అశ్వమును; అపవాహితః = దొంగిలించిరో

1.41.3.అనుష్టుప్.

అన్తర్భౌమాని సత్త్వాని
 వీర్యవన్తి మహాన్తి చ ।
తేషాం త్వం ప్రతిఘాతార్థం
 సాసిం గృహ్ణీష్వ కార్ముకమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- భూమి ఉపరితలమే కాదు, క్రింద లోతుల్లో కూడ చాల పరాక్రముగల గొప్ప ప్రాణులు ఉంటాయి. వాటి సంహారమునకై, అస్త్రములతో కూడిన ధనస్సును గ్రహింపుము.

 ప్రతిపదార్థము :- అన్తరౌః = లోపల, క్రింద; భూమాని = భూమికి; సత్త్వాని = ప్రాణులు; వీర్యవన్తి = పరాక్రమము కలవి; మహాన్తి = చాలా గొప్పవి; చ = కూడ; తేషాం = వాటియొక్క; త్వం = నీవు; ప్రతిఘాత = సంహారము; అర్థం = కొఱకు; స = కలిగి ఉన్న; అస్త్రం = అస్త్రములను; గృహ్ణీష్వ = గ్రహింపుము; కార్ముకమ్ = ధనస్సును

1.41.4.అనుష్టుప్.

అభివాద్యాభివాద్యాంస్త్వం
 హత్వా విఘ్నకరానపి ।
సిద్ధార్థః స్సన్నివర్తస్వ
 మమ యజ్ఞస్య పారగః" ॥

 తాత్పర్యము :- నీవు నమస్కరింప తగిన వారికి నమస్కరించుము. విఘ్నము కలిగించు వారిని సంహరించుము. చేపట్టినపని నెరవేర్చినవాడవై వెనుకకు తిరిగి రమ్ము. నా యజ్ఞము సమాప్తి కానిమ్ము.”

 ప్రతిపదార్థము :- అభివాద్యా = నమస్కరింప తగినవారిని; అభివాద్యామ్ = నమస్కరించి; త్వమ్ = నీవు; హత్వా = చంపి; విఘ్నః = విఘ్నములు; కరాన్ = కలుగ చేయువారు; అపి = ఐతే; సిద్ధార్థః = కృతార్థుడవై; సన్నివర్తస్వ = వెనుకకు తిరిగి రమ్ము; మమ = నాయొక్క; యజ్ఞస్య = యజ్ఞమును; పారగః = - పూర్తి అగునట్లు

1.41.5.అనుష్టుప్.

ఏవముక్తోంఽశుమాన్ సమ్యక్
 సగరేణ మహాత్మనా ।
ధనురాదాయ ఖడ్గం చ
 జగా మలఘువిక్రమః ॥

 తాత్పర్యము :- మహాత్ముడైన సగర చక్రవర్తి చెప్పిన విధముగా, అంశుమంతుడు చక్కగా ధనుస్సు ఖడ్గము మొదలగు అస్త్రశస్త్రములను తీసుకుని బహు శీఘ్రముగా బయలుదేరెను.

 ప్రతిపదార్థము :- ఏవమ్ = ఈ విధముగా; ఉక్తా = పలుకబడినవాడై; అంశుమాన్ = అంశుమంతుడు; సమ్యక్ = బాగుగా; సగరేణ = సగరునిచేత; మహాత్మనా = మహాత్ముడైన; ధను: = ధనస్సును; ఆదాయ = ధరించి; ఖడ్గం = ఖడ్గమును; చ = కూడ; జగామ = వెళ్ళెను; అలఘు = అధికమైన; విక్రమః = అడుగులు (వేగము) కలవాడై.

1.41.6.అనుష్టుప్.

స ఖాతం పితృభిర్మార్గం
 అన్తర్భౌమం మహాత్మభిః ।
ప్రాపద్యత నరశ్రేష్ఠః!
 తేన రాజ్ఞాఽ భిచోదితః ॥

 తాత్పర్యము :- సగరుని ఆజ్ఞచే ప్రేరేపింపబడినవాడై మానవులలో శ్రేష్ఠుడైన అంశుమంతుడు తండ్రులచే భూమి క్రిందకు తవ్వబడిన మార్గమును అనుసరించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- సః - అతను; ఖాతమ్ = తవ్వబడిన; పితృభి: = తండ్రులచేత; మార్గమ్ = మార్గమును; అన్తర్ = లోపల; భూమమ్ = భూమికి; మహాత్మభిః = మహాత్ములైన; ప్రాపద్యత = పొందెను; నరశ్రేష్ఠ = మానవులలో శ్రేష్ఠుడైన; రాజ్ఞా = రాజుచేత; అభిచోదిత: = ప్రేరేపింపబడినవాడై.

1.41.7.అనుష్టుప్.

దైత్యదానవరక్షోభిః
 పిశాచపతగోరగైః ।
పూజ్యమానం మహాతేజా
 దిశాగజమపశ్యత ॥

 తాత్పర్యము :- దేవ దానవ రాక్షస పిశాచ పక్షి మరియు సర్ప గణములచే పూజించబడుచున్న దిగ్గజమును మహాతేజశ్శాలి అయిన అంశుమంతుడు చూచెను.

 ప్రతిపదార్థము :- దైత్యః = దైత్యులచేత; దానవః = దానవులచేత; రక్షోభిః = రాక్షసులచేత; పిశాచః = పిశాచములచేత; పతగః = పక్షులచేత; ఉరగైః = సర్పములచేత; పూజ్యమానం = పూజించబడుచున్న; మహాతేజా = గొప్ప తేజస్సుగలవాడు, అంశుమంతుడు; దిశాగజమ్ = దిగ్గజమును; అపశ్యత = చూచెను

1.41.8.అనుష్టుప్.

స తం ప్రదక్షిణం కృత్వా
 పృష్ట్వా చైవ నిరామయమ్ ।
పితౄన్ స పరిపప్రచ్ఛ
 వాజిహర్తారమేవ చ ॥

 తాత్పర్యము :- అతడు ఆ దిగ్గజమునకు ప్రదక్షిణ నమస్కారము చేసి, కుశలములు, తన తండ్రుల గురించి మఱియు అశ్వమును అపహరించిన వానిని గురించి విచారించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- సః = అతడు; తం = దానికి; ప్రదక్షిణం = ప్రదక్షిణము; కృత్వా = చేసి; పృష్ట్వా = విచారించి; చ; అపి = కూడ; నిరామయమ్ = కుశలములు; పితఽన్ = తండ్రులగురించి; సః = అతడు; పరిపప్రచ్ఛ = ప్రశ్నించెను; వాజి = అశ్వమును; హర్తారమ్ = అపహరించినవాని; ఏవ = గురించి; చ = కూడ.

1.41.9.అనుష్టుప్.

దిశాగజస్తు తచ్ఛ్రుత్వా
 ప్రత్యాహాంశుమతో వచః ।
“ఆసమంజ కృతార్థస్త్వం
 సహాశ్వః శీఘ్రమేష్యసి" ॥

 తాత్పర్యము :- అంశుమంతుని పలుకులు విని దిగ్గజము -”అసమంజుని పుత్రుడా! అంశుమంతుడా ! నీవు శీఘ్రమే అశ్వము సాధించుటతో సహా కార్యసాధకుడవు కాగలవు” అని పలికెను.

 ప్రతిపదార్థము :- దిశాగజః = దిగ్గజము; తు = ఆ; తత్ = ఆ; శ్రుత్వా = విని; ప్రత్యాహ- ప్రతి+ ఉవాచ = తిరిగి బదులు చెప్పెను; అంశుమత; = అంశుమంతునితో; వచః = పలుకులకు; ఆసమంజ = అసమంజుని పుత్రుడా; కృతార్థః = కృతార్థుడవై; త్వం = నీవు; సహ = సహా; అశ్వః = అశ్వముతో; శీఘ్రమ్ = త్వరగా; ఏష్యసి = కాగలవు (ఆంధ్రవాచస్పతము).

1.41.10.అనుష్టుప్.

తస్య తద్వచనం శ్రుత్వా
 సర్వానేవ దిశాగజాన్ ।
యథాక్రమం యథాన్యాయం
 ప్రష్టుం సముపచక్రమే ॥

 తాత్పర్యము :- అంశుమంతుడు ఆ దిగ్గజము మాట విని, మిగిలిన దిగ్గజములను ఒక్కొక్క దానిని న్యాయానుసారముగా ప్రశ్నించుట ప్రారంభించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- తస్య = దానియొక్క; తత్ = ఆ; వచనం = పలుకును; శ్రుత్వా = విని; సర్వానేవ = సమస్తమైన; దిశాగజాన్ = దిగ్గజములను; యథాక్రమం = క్రమానుసారముగా; యథాన్యాయం = న్యాయానుసారముగా; ప్రష్టుం = అడుగుటకు; సముపచక్రమే = ఉపక్రమించెను

1.41.11.అనుష్టుప్.

తైశ్చ సర్వైర్దిశాపాలైః
 వాక్యజ్ఞైర్వాక్యకోవిదైః ।
పూజితః "సహయశ్చైవ
 గన్తాఽసీత్యభిచోదితః" ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ దిగ్గజములన్నియు మాటల సారమును గ్రహింపగలిగి, మాట్లాడుట యందు బాగా నేర్పుకలవి. ఆ దిగ్గజములు అతనిని ఆదరించి; “అశ్వముతో తిరిగి వెళ్ళెదవు” అని ఆశీర్వదించి ప్రోత్సహించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- తైః = ఆ; చ; సర్వైః = సమస్తమైన; దిశాపాలైః = దిగ్గజముల చేత; వాక్యః = మాట్లాడు విధము; జ్ఞః = ఎరిగిన; వాక్యః = మాట్లాడు టందు; కోవిదైః = నేర్పుకలవి; పూజితః = పూజింపబడినవాడై; సహ = సహితముగ; హయః = అశ్వముతో; గన్తాఽసీ = వెళ్లగలవు; ఇతి = అని; అభిచోదితః = ప్రేరేపింపబడెను, ప్రోత్సాహింపబడెను.

1.41.12.అనుష్టుప్.

తేషాం తద్వచనం శ్రుత్వా
 జగామలఘువిక్రమః ।
భస్మరాశీకృతా యత్ర
 పితరస్తస్య సాగరాః ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ దిగ్గజములయొక్కఆశీస్సులు గ్రహించి ఎక్కడైతే తన పినతండ్రులైన సగరకుమారులు బూడిదకుప్పలై పడిఉన్నారో అచ్చటకు వేగముగా వెళ్లెను.

 ప్రతిపదార్థము :- తేషాం = వాటియొక్క; తత్ = ఆ; వచనం = ఆశీస్సులను; శ్రుత్వా = విని; జగామ = వెళ్ళెను; లఘువిక్రమః = శీఘ్రమైన గమనము కలవాడై; భస్మరాశీకృతా = బూడిదకుప్పలు చెయ్యబడిన; యత్ర = ఎక్కడ; పితరః = తండ్రులు యొక్క; తస్య = తన; సాగరాః = సగరకుమారులు.

1.41.13.అనుష్టుప్.

స దుఃఖవశమాపన్నః
 స్త్వసమంజసుతస్తదా ।
చుక్రోశ పరమార్తస్తు
 వధాత్తేషాం సుదుఃఖితః ॥

 తాత్పర్యము :- అప్పుడా అసమంజసుని కొడుకు అంశుమంతుడు దుఃఖపరవశుడై, తన పినతండ్రుల మరణమునకు మిక్కిలి దుఃఖముతో బాధపడుచు ఏడ్చెను.

 ప్రతిపదార్థము :- సః = ఆ; దుఃఖ = దుఃఖమునకు; వశమ్ = లోనగుట; ఆపన్నః = పొందినవాడై; తు; అసమంజసుత = అసమంజసుని కుమారుడు, అంశుమంతుడు; తదా = అప్పుడు; చుక్రోశ = ఏడ్చెను; పరమార్తః = చాలా పీడితుడై; వధాత్ = వధ వలన; తేషాం = వారియొక్క; సుదుఃఖితః = చాల దుఃఖితుడై.

1.41.14.అనుష్టుప్.

యజ్ఞీయం చ హయం తత్ర
 చరన్తమవిదూరతః ।
దదర్శ పురుషవ్యాఘ్రో
 దుఃఖశోకసమన్వితః ॥

 తాత్పర్యము :- దుఃఖముతో ఏడ్చుచుచున్న ఆ అంశుమంతుడు అచట దగ్గరలోనే మేయుచు తిరుగుచున్న యాగాశ్వమును చూచెను.

 ప్రతిపదార్థము :- యజ్ఞీయం = యజ్ఞము యొక్క; చ; హయం = అశ్వమును; తత్ర = అక్కడ; చరన్తమ్ = తిరుగుచున్న; అవిదూరతః = సమీపమునందు; దదర్శ = చూచెను; పురుష = పురుషులలో; వ్యాఘ్రః = శ్రేష్ఠుడు; దుఃఖః = దుఃఖముతో; శోకః = ఏడుపుతో; సమన్వితః = కూడిన.

1.41.15.అనుష్టుప్.

స తేషాం రాజపుత్రాణాం
 కర్తుకామో జలక్రియామ్ ।
సలిలార్థీ మహాతేజా
 న చాపశ్యజ్జలాశయమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ అంశుమంతుడు సగరపుత్రులకు జలతర్పణము ఇవ్వవలెనని తలచెను. కాని జలము కొఱకు అన్వేషించగా అక్కడ జలాశయములు ఏవియు కనబడలేదు.

 ప్రతిపదార్థము :- సః = అతడు; తేషాం = ఆ; రాజపుత్రాణాం = రాకుమారులకు; కర్తుః = చేయవలెనని; కామః = కోరిక గలవాడై; జలక్రియామ్ = జలతర్పణములు; సలిలాః = ఉదకమును; అర్థీ = కోరుచు; మహా = గొప్ప; తేజాః = తేజస్సు గలవాడు; న = లేదు; చ; అపశ్యత్ = కనబడుట; జలాశయమ్ = చెరువును.

1.41.16.అనుష్టుప్.

విసార్య నిపుణాం దృష్టిం
 తతోఽ పశ్యత్ ఖగాధిపమ్ ।
పితౄణాం మాతులం రామ!
 సుపర్ణమనిలోపమమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- పిమ్మట అతడు తన ప్రయత్న పూర్వక చూపుతో పరికించి చూడగా, పినతండ్రుల మేనమామయు వాయుసమానుడును పక్షిరాజును అగు గరుత్మంతుడిని చూచెను.

 ప్రతిపదార్థము :- విసార్య = ప్రసరించి; నిపుణాం = సమర్థమైన, నైపుణ్యమైన; దృష్టిం = దృష్టిని; తతః = పిమ్మట; అపశ్యత్ = చూచెను; ఖగాధిపమ్ = గరుత్మంతుని; పితఽణాం = పినతండ్రులయొక్క; మాతులం = మేనమామను; రామ = రామా; సుపర్ణమ్ = గరుత్మంతుడు; అనిలః = వాయుదేవునితో; ఉపమమ్ = సమానుడు.

 *గమనిక :- *- 1. నీటి జాడ వెతుకు వాడు ముందు నేలపై చూస్తాడు. కనబడకపోతే, నీరున్న చోట పక్షులు ఉంటాయి కనుక, నీటి జాడకై పక్షుల కోసం పైకి చూస్తాడు. గరుత్మంతుడు ఎంతో ఎత్తులో అమిత వేగంతో ఎగురుతుంటాడు. ఎంతో దీర్ఘంగా చూస్తేనే గరుత్మండు కనబడతాడు. అందుకని చూడడంలోని సమర్థత అంతటితో అంశుమంతుడు చూసాడు అన్నమాట. సగరుని పెద్ద భార్య “కేశిని” యందు కలిగిన పెద్ద కొడుకు “అసమంజసుడు”, మఱియు రెండవ భార్య “అరిష్టనేమి” అను పేరుగల “కశ్యపుని” కూతురును, అలా “గరుత్మంతుని” సోదరియును ఐన “సుమతి” యందు అరవైవేలమంది పుత్రులు. కనుక వీరికి గరుత్మంతుడు మేనమామ. అసమంజసునికి ఈ అరవైవేలమంది సవితి సోదరులు. అసమంజసుని కొడుకు అంశుమంతునికి చిన్నాన్నలు. 2. ఖగాధిపతి- ఖగాః (పక్షులకు) అధిపతి (ప్రభువు), గరుత్మంతుడు. 3. సుపర్ణుడు- మంచి రెక్కలు గలవాడు, గరుత్మంతుడు.

1.41.17.అనుష్టుప్.

స చైవమబ్రవీద్వాక్యం
 వైనతేయో మహాబలః ।
మా శుచః పురుషవ్యాఘ్ర!
 వధోఽ యం లోకసమ్మతః ॥

 తాత్పర్యము :- ఆ గరుత్మంతుడు అతనితో ఇట్లు పలికెను; “ ఓ మహాబలుడా! దుఃఖింపకుము. మీ పినతండ్రుల మరణము లోకులందరు హర్షించెదరు.

 ప్రతిపదార్థము :- స = ఆ; ఏవమ్ = అతని గూర్చి; అబ్రవీత్ = పలికెను; వాక్యమ్ = వాక్యమును; వైనతేయః = గరుత్మంతుడు; మహా = మిక్కిలి; బలః = బలశాలి; మా = వద్దు; శుచః = దుఃఖము; పురుషవ్యాఘ్ర = పురుషశ్రేష్ఠుడా; వధః = ఆ సంహరించబడుట; లోక = లోకులకు; సమ్మతః = ఇష్టమైనదే.

1.41.18.అనుష్టుప్.

కపిలేనాప్రమేయేన
 దగ్ధా హీమే మహాబలాః ।
సలిలం నార్హసి ప్రాజ్ఞ
 దాతుమేషాం హి లౌకికమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- మహాబలవంతులైన మీ పినతండ్రులు అమిత ప్రభావశాలి యైన కపిల మహర్షి చేత కాల్చబడితిరి కదా. ఓ బుద్ధిమంతుడా! వారికి సాధారణమైన జలములు ఇచ్చుట సరికాదు.

 ప్రతిపదార్థము :- కపిలేన = కపిలుని చేత; అప్రమేయేన = అమితమైన ప్రభావము గల; దగ్ధాహి = కాల్చబడినారుకదా; ఇమే = ఈ; మహా = గొప్ప; బలాః = బలశాలి; సలిలం = జలమును; న = కాదు; అర్హసి = తగినది; ప్రాజ్ఞ = ఓ బుద్ధిమంతుడా; దాతుమ్ = ఇచ్చుటకు; ఏషామ్ = వీరికి; హి; లౌకికమ్ = సాధారణమైన.

 *గమనిక :- *- వి. చండాలాదుదకాత్సర్వాద్వైద్యుతాద్బ్రాహ్మణదపి । దంష్ట్రిభృశ్చ పశపభయ్శ్త మరణం పాపకర్మాణమ్ । ఉదకం ఏణ దానం చ ఓతేభ్యో యద్విధీయతే । నోపతిష్ఠతి తత్సర్వమనురిక్షే వినశ్యతి ॥ భావము. పాపాత్ములకు చండాలుడు, ఉదకము, పిడుగు, బ్రాహ్మణుడు, కోరలు గల జంతువులు, పశువులు, నీటివలన మరణము కలుగును. వారికి చేసిన జలతర్పణలు పిండప్రదానాలు వారికి చెందవు. ఆకాశములో నశించును. అని ధర్మశాస్త్రము. సగరులు బ్రాహ్మణుని వలన మరణం పొందారు కనుక సాధారణ జలతర్పణ చాలదు, గంగనుతేవలె. గోవిందరాజులు- పుల్లెల రామాయణము.

1.41.19.అనుష్టుప్.

గంగా హిమవతో జ్యేష్ఠా
 దుహితా పురుషర్షభ! ।
తస్యాం కురు మహాబాహో
 పితౄణాం తు జలక్రియామ్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ పురుషశ్రేష్ఠా! హిమవంతునియొక్క పెద్ద కుమార్తె గంగ. ఆ గంగాజలంతో నీ పినతండ్రులకు జలతర్పణము చేయుము.

 ప్రతిపదార్థము :- గంగా = గంగ; హిమవతః = హిమవంతునియొక్క; జ్యేష్ఠా = పెద్ద; దుహితా = కుమార్తె; పురుషర్షభ = పురుషులలో శ్రేష్ఠుడా; తస్యాం = దానియందు, గంగ యందు; కురు = చేయుము; మహా = గొప్ప; బాహో = భుజబలం కలవాడు; పితఽణాం = పినతండ్రులకు; తు; జలక్రియామ్ = జలతర్పణమును

1.41.20.అనుష్టుప్.

భస్మరాశీకృతానేతాన్
 ప్లావయేల్లోకపావనీ ।
తయా క్లిన్నమిదం భస్మ
 గంగయా లోకకాన్తయా ॥

 తాత్పర్యము :- లోకములను పవిత్రము చేయు ఆ గంగ భస్మరాశులుగా ఉన్న వీరిపై ప్రవహింపజేయుము. అందరికీ ఇష్టురాలైన గంగచే అలా తడపబడిన ఈ భస్మము.

 ప్రతిపదార్థము :- భస్మ = బూడిద; రాశీ = కుప్పలు; కృతాన్ = చెయ్యబడిన; ఏతాన్ = వీరిపై; ప్లావయేత్ = ప్రవహింప చేయుము; లోకపావనీ = గంగను; తయా = ఆ; క్లిన్నమ్ = తడపబడిన; ఇదమ్ = ఈ; భస్మ = బూడిద; గఙ్గయా = గంగచే; లోక = లోకామునకు; కాన్తయా = ఇష్టురాలు.

 *గమనిక :- *- లోకపావని- లోకములను పవిత్రము చేయునది, గంగానది.

1.41.21.అనుష్టుప్.

షష్టిం పుత్రసహస్రాణి
 స్వర్గలోకం నయిష్యతి ।
గచ్ఛ చాశ్వం మహాభాగ!
 తం గృహ్య పురుషర్షభ! ॥

 తాత్పర్యము :- ఈ అరవైవేలమంది సగరపుత్రులను స్వర్గోలోకము పొందించ గలదు. ఓ మహాబలవంతుడా ! పురుషులలో శ్రేష్ఠుడా! ఈ అశ్వమును తీసుకొని వెళ్లుము.

 ప్రతిపదార్థము :- షష్టిం పుత్రసహస్రాణి = అరవైవేలమంది పుత్రులను; స్వర్గలోకం = స్వర్గలోకమునకు; చ; నయిష్యతి = పొందించగలదు; గచ్ఛ = వెళ్లుము; చ; మహాభాగ = మహాత్ముడా; తం = నీవు; గృహ్య = తీసుకుని; పురుషర్షభ = శ్రేష్ఠుడా.

1.41.22.అనుష్టుప్.

యజ్ఞం పైతామహం వీర!
 సంవర్తయితుమర్హసి" ।
సుపర్ణవచనం శ్రుత్వా
 సోంఽ శుమానతివీర్యవాన్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ మహావీర! గుఱ్ఱమును తీసుకొని మీ పితామహులు, సగరుని యజ్ఞమును పూర్తి చేయించుము” అని గరుత్మంతుడు అంశుమంతునికి చెప్పెను. గరుత్మంతుని ఆ ఉపదేశము ఆలకించిన మహావీరుడైన అంశుమంతుడు.

 ప్రతిపదార్థము :- యజ్ఞం = యజ్ఞమును; పైతామహం = మీ పితామహుని, సగరుని సంబంధమైన; వీర = వీరుడా; సంవర్తయితుమ్ = జరిపించుటకు; అర్హసి = తగియున్నావు; సుపర్ణ = గరుత్మంతుని; వచనం = ఉపదేశము; శ్రుత్వా = విని; సః = ఆ; అంశుమాన్ = అంశుమంతుడు; అతివీర్యవాన్ = మహా వీరుడు.

1.41.23.అనుష్టుప్.

త్వరితం హయమాదాయ
 పునరాయాన్మహాయశాః ।
తతో రాజానమాసాద్య
 దీక్షితం రఘునన్దన!" ॥

 తాత్పర్యము :- రామా! మహాయశశ్శాలి అంశుమంతుడు అతిశీఘ్రముగా అశ్వమును తీసుకొని వచ్చి అయోధ్యలో దీక్షవహించి ఉన్న సగరచక్రవర్తి దగ్గరకు వచ్చెను.

 ప్రతిపదార్థము :- త్వరితం = శీఘ్రముగా; హయమ్ = గుఱ్ఱమును; ఆదాయ = గ్రహించి, తీసుకుని; పునః = తిరిగి; ఆయత్ = వచ్చెను. మహాయశాః = గొప్ప కీర్తిగల; తతః = పిమ్మట; రాజానమ్ = రాజును; అసాధ్య = పొంది; దీక్షితం = దీక్షవహించి ఉన్న; రఘునన్దన! = ఓ రామా!

1.41.24.అనుష్టుప్.

న్యవేదయద్యథావృత్తం
 సుపర్ణవచనం తథా ।
తచ్ఛ్రుత్వా ఘోరసంకాశం
 వాక్యమంశుమతో నృపః ॥

 తాత్పర్యము :- అంశుమంతుడు గరుత్మంతుడు చెప్పిన విషయములను సగరమహారాజునకు జరిగినది జరిగినట్లు నివేదించెను. అంశుమంతుడు చెప్పిన ఘోరమైన వార్త సగరచక్రవర్తి వినెను.

 ప్రతిపదార్థము :- న్యవేదయత్ = నివేదించెను, తెలిపెను; యథా = ఎట్లు; ఆవృత్తం = జరిగినదో; సుపర్ణ = గరుత్మంతుని; వచనం = ఉపదేశమును; తథా = అట్లు; తత్ = దానిని; శ్రుత్వా = విని; ఘోరసంకాశం = ఘోరమైన, సమీపించిన ఘోరం వంటి; వాక్యమ్ = వార్తను; అంశుమంతః = అంశుమంతునియొక్క; నృపః = రాజు.

1.41.25.అనుష్టుప్.

యజ్ఞం నిర్వర్తయామాస
 యథాకల్పం యథావిధి ।
స్వపురం చాగమచ్ఛ్రీమాన్
 ఇష్టయజ్ఞో మహీపతిః ॥

 తాత్పర్యము :- సగరచక్రవర్తి యజ్ఞమును శాస్త్రప్రకారము, చెయ్యవలసిన పద్దతిలో పూర్తి చేసి, నగరములో ప్రవేశించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- యజ్ఞం = యజ్ఞమును; నివర్తయామాస = జరిపించెను; యథాకల్పం = పద్ధతికారముగా; యథావిధి = శాస్త్రప్రకారముగా; స్వపురం చ = తన పురమును; ఆగమత్ = చేరెను; శ్రీమాన్ = శ్రీమంతుడైన; ఇష్టయజ్ఞః = యజింవడిన యాగము కలవాడై; మహీపతిః = రాజు.

1.41.26.అనుష్టుప్.

గంగాయాశ్చాగమే రాజా
 నిశ్చయం నాధ్యగచ్ఛత ।
అకృత్వా నిశ్చయం రాజా
 కాలేన మహతా మహాన్।
త్రింశద్వర్షసహస్రాణి
 రాజ్యం కృత్వా దివం గతః ॥

 తాత్పర్యము :- గంగను తీసుకొనివచ్చే ఉపాయమేదియు అతడు కనుగొనలేకపోయెను. మహనీయుడైన ఆ రాజు చాలాకాలమునకు కూడా గంగను తీసుకువచ్చే ఉపాయము కనుగొనలేక, ముప్పదివేల సంవత్సరములు రాజ్యము చేసి స్వర్గలోకమునకు వెళ్లెను.

 ప్రతిపదార్థము :- గంగయాః = గంగయొక్క; ఆగమే = రాక విషయములో; రాజా = రాజు; నిశ్చయమ్ = నిర్ణయమునకు; న అధిగచ్ఛత = పొందలేదు; అకృత్వా = చేయకయే; నిశ్చయం = నిశ్చయమును; రాజా = రాజు; మహతా కాలేన = చాలా కాలముచేత; మహాన్ = గొప్పవాడైన; త్రింశత్ = ముప్పది; వర్షసహస్రాణి = వేల సంవత్సరములు; రాజ్యం = రాజ్యము; కృత్వా = చేసి; దివమ్ = స్వర్గమును గూర్చి; గతః = వెళ్ళెను.

1.41.27.గద్యం.

ఇతి ఆర్షసంప్రదాయే ఆదికావ్యే
 వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే
బాలకాణ్డే
 ఏకచత్వారింశః సర్గః

 తాత్పర్యము :- ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, బాలకాండలోని లోని [21] నలభైఒకటవ సర్గ సుసంపూర్ణము

 ప్రతిపదార్థము :- ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే సంప్రదాయే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి కొఱకైన; రామాయణే = రామాయణములోని; బాలకాణ్డే = బాలకాండ లోని; ఏకిచత్వారింశ [41] = నలభై ఒకటవ; సర్గః = సర్గ.

 ద్విచత్వారింశఃసర్గః

(42 - భగీరథ యత్నము)

1.42.1.అనుష్టుప్.

కాలధర్మం గతే రామ!
 సగరే ప్రకృతీజనాః ।
రాజానం రోచయామాసుః
 అంశుమన్తం సుధార్మికమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ రామా! సగరుడు కాలగర్భములో కలసిపోగా, మంత్రివర్యులు, ప్రజలు చాలా ధర్మాత్ముడైన అంశుమంతుని రాజుగా చేయుటకు అంగీకరించిరి.

 ప్రతిపదార్థము :- కాలధర్మమ్ = మరణించి, చచ్చి, ఆంధ్రశబ్ధరత్నాకరము; గతే = పోగా; రామ = ఓ రామా; సగరే = సగరుడు; ప్రకృతీః = మంత్రులు; జనాః = ప్రజలు; రాజానమ్ = రాజుగా; రోచయామాసుః = అంగీకరించిరి; అంశుమంతమ్ = అంశుమంతుని; సుధార్మికమ్ = మిక్కిలి ధర్మాత్ముడైన

1.42.2.అనుష్టుప్.

స రాజా సుమహానసీత్
 అంశుమాన్ రఘునన్దన! ।
తస్య పుత్రో మహానాసీత్
 దిలీప ఇతి విశ్రుతః ॥

 తాత్పర్యము :- అంశుమంతుడు చాలా గొప్ప ప్రభువై ప్రజలను పరిపాలించెను. అతనికి దిలీపుడు అని పేరుపొందిన మహనీయుడైన కుమారుడు జన్మించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- స = ఆ; రాజా = రాజు; సుమహాన్ = చాలా గొప్పవాడు; ఆసీత్ = అయెను; అంశుమాన్ = అంశుమంతుడు; రఘునందన = రామా; తస్య = అతనికి; పుత్రః = కుమారుడు; మహాన్ = మహనీయుడు; ఆసీత్ = కలిగెను; దిలీప = దిలీపుడు; ఇతి = అని; విశ్రుతః = ప్రసిద్ధుడైన

1.42.3.అనుష్టుప్.

తస్మిన్ రాజ్యం సమావేశ్య
 దిలీపే రఘునన్దన ।
హిమవచ్ఛిఖరే పుణ్యే
 తపస్తేపే సుదారుణమ్ ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ రాఘవా! అంశుమంతుడు దిలీపునిపై రాజ్యభారమును నిలిపి పుణ్య హిమవత్పర్వత శిఖర ప్రదేశములో చాలా తీవ్రమైన తపస్సు చేసెను.

 ప్రతిపదార్థము :- తస్మిన్ = ఆ; రాజ్యమ్ = రాజ్యమును; సమావేశ్య = నిలిపి; దిలీపే = దిలీపునిపై; రఘునందన = ఓ రామా!; హిమవత్ = హిమాలయ పర్వత; శిఖరే = శిఖరమునందు; పుణ్యే = పుణ్యమైన; తపః = తపస్సు; తేపే = ఒనరించెను; సుదారుణమ్ = చాలా భయంకరమైన

1.42.4.అనుష్టుప్.

ద్వాత్రింశచ్చ సహస్రాణి
 వర్షాణి సుమహాయశాః ।
తపోవనం గతో రామ!
 స్వర్గం లేభే తపోధనః ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ రామా! ఆ గొప్పకీర్తిశాలి అంశుమంతుడు ముప్పదిరెండువేల సంవత్సరములు తపోవనములో ఉండి తపసంపన్నుడై స్వర్గలోకమునకు వెళ్ళెను.

 ప్రతిపదార్థము :- ద్వా త్రింశత్ = ముప్పదిరెండు; చ; సహస్రాణి = వేల; వర్షాణి = సంవత్సరములు; సు = మిక్కిలి; మహా = గొప్ప; యశాః = కీర్తివంతుడు; తపోవనమ్ = తపోవనమును; గతః = పొందినవాడై; రామ = ఓ రామా; స్వర్గం = సురలోకమును; లేభే = పొందెను; తపోధనః = తపము సొమ్ముగా కలవాడు

1.42.5.అనుష్టుప్.

దిలీపస్తు మహాతేజాః
 శ్రుత్వా పైతామహం వధమ్ ।
దుఃఖోపహతయా బుద్ధ్యా
 నిశ్చయం నాధ్యగచ్ఛత ॥

 తాత్పర్యము :- మహాతేజోవంతుడైన దిలీపుడు తన పితామహుల మరణ వృత్తాంతము విని శోకచిత్తుడై గంగను తెచ్చి వారికి స్వర్గప్రాప్తి కలిగించుటకై ఒక నిర్ణయమునకు రాలేకపోయెను.

 ప్రతిపదార్థము :- దిలీపః = దిలీపుడు; అస్తు = అయితే; మహా = గొప్ప; తేజః = తేజస్సు కల; శ్రుత్వా = విని; పైతామహమ్ = పితామహుల యొక్క; వధమ్ = మరణమును; దుఃఖ = శోకముతో; ఉపహతాయ = పీడించబడిన; బుద్ధ్యా = చిత్తముతో; నిశ్చయమ్ = నిర్ణయమును; న = లేదు; అధ్యగచ్ఛత = చేరగలుగుట

1.42.6.అనుష్టుప్.

‘కథం గంగావతరణమ్?
 కథం తేషాం జలక్రియా? ।
తారయేయం కథం చైనాన్?’
 ఇతి చిన్తాపరోఽ భవత్ ॥

 తాత్పర్యము :- దిలీపుడు ‘ఎటుల గంగను క్రిందికి తేవల? ఎటుల వీరికి జలతర్పణలు చేయవలె? ఎటుల వీరిని తరింపచేయవలె?’ అని చింతాపరుడై ఉండెను.

 ప్రతిపదార్థము :- కథమ్ = ఎట్లు; గంగ = గంగానదిని; అవతరణమ్ = క్రిందకు దించుట; కథమ్ = ఎట్లు; తేషామ్ = వారి; జలక్రియా = జలతర్పణము చేయుట; తారయేయమ్ = తరింపచేయుదును; కథమ్ చ = ఎట్లు; చ; ఏతాన్ = వీరిని; ఇతి = ఇట్లు; చింతాపరః = విచారముతో నిండినవాడు; అభవత్ = అయ్యెను.

1.42.7.అనుష్టుప్.

తస్య చిన్తయతో నిత్యం
 ధర్మేణ విదితాత్మనః ।
పుత్రో భగీరథో నామ
 జజ్ఞే పరమధార్మికః ॥

 తాత్పర్యము :- గంగను క్రిందకు తెచ్చు ధర్మమునకై నిత్యమూ యోచించు ఆ జ్ఞాని దిలీపునకు ధర్మబుద్ధితో మసలే సుతుడు భగీరథుడు అనే పేరుతో జన్మించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- తస్య = అతనికి; చింతయతః = విచారముతో ఉన్న; నిత్యమ్ = ఎల్లవేళల; ధర్మేణ = ధర్మముతో; విదిత ఆత్మనః = తెలిసిన చిత్తము కలవాడు; పుత్రః = కుమారుడు; భగీరథః నామ = భగీరథుడు అను పేరుతో; జజ్ఞే = పుట్టెను; పరమ ధార్మికః = చాలా ధర్మయుక్తముగా మసలేవాడు

 *గమనిక :- *- భగీరథుడు- భగము అనగా శ్రీ, ఇచ్చ, జ్ఞానము, వైరాగ్యము, కీర్తి, మహాత్మ్యము, ఐశ్వర్యము, యత్నము, ధర్మము, మోక్షము. రథము దేహమునకు ప్రతీక. రథి/ రథుడు దేహమునందుండు జీవి, సారథి బుద్ధి. భగము లక్షణముగా కలిగిన దేహము కలవాడు భదీరథుడు.

1.42.8.అనుష్టుప్.

దిలీపస్తు మహాతేజా
 యజ్ఞైర్బహుభిరిష్టవాన్ ।
త్రింశద్వర్షసహస్రాణి
 రాజా రాజ్యమకారయత్ ॥

 తాత్పర్యము :- గొప్ప తేజస్సు కల దిలీపుడు అనేక యజ్ఞములను ప్రీతిపూర్వకముగా చేసి ముప్పదివేల సంవత్సరములు రాజ్యపాలన చేసెను.

 ప్రతిపదార్థము :- దిలీపస్తు = దిలీపుడు; మహాతేజా = గొప్ప తేజస్సు కలవాడు; యజ్ఞైః = యజ్ఞములలో; బహుభిః = అనేకమైన; ఇష్టవాన్ = ప్రీతి కలవాడు; త్రింశత్ వర్ష సహస్రాణి = ముప్పదివేల సంవత్సరాలు; రాజా = రాజు; రాజ్యమ్ = రాజ్యమును; అశాసయత్ = శాసించెను.

1.42.9.అనుష్టుప్.

అగత్వా నిశ్చయం రాజా!
 తేషాముద్ధరణం ప్రతి ।
వ్యాధినా నరశార్దూల!
 కాలధర్మముపేయివాన్ ॥

 తాత్పర్యము :- పురుషపుంగవుడా! ఓ రామా! దిలీపమహారాజు తన పితామహులైన సగరపుత్రులకు ఊర్ధ్వలోకములు కలిగించు మార్గము నిర్ణయించలేక ఆ మనోవ్యథతో మరణించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- అగత్వా = చేరలేక; నిశ్చయమ్ = నిర్ణయమును; రాజా = రాజు; తేషామ్ = వారిని; ఉద్ధరణమ్ ప్రతి = ఉద్ధరించుట కొఱకు; వ్యాధినా = రోగముతో; నరశార్దూల = పురుషశ్రేష్ఠుడా; కాలధర్మమ్ = మరణమును; ఉపేయివాన్ = పొందెను

1.42.10.అనుష్టుప్.

ఇన్ద్రలోకం గతో రాజా
 స్వార్జితేనైవ కర్మణా ।
రాజ్యే భగీరథం పుత్రం
 అభిషిచ్య నరర్షభః ॥

 తాత్పర్యము :- నరులలో ఉత్తముడైన దిలీపుడు భగీరథునికి రాజ్యాభిషేకము చేసి తన కర్మలచే సంపాదించిన ఫలముల వలన స్వర్గమునకు వెళ్ళెను.

 ప్రతిపదార్థము :- ఇంద్రలోకమ్ = స్వర్గలోకము గూర్చి; గతః = వెళ్ళెను; రాజా = రాజు; స్వార్జితేన = తను సంపాదించినది; ఏవ = అటువంటి; కర్మణా = కర్మచేత; రాజ్యే = రాజ్యమునందు; భగీరథమ్ = భగీరథుని; పుత్రమ్ = కొడుకును; అభిషిచ్య = అభిషేకించి; నరర్షభః ( నర+ ఋషభః ) = నరులలో శ్రేష్ఠుడు

1.42.11.అనుష్టుప్.

భగీరథస్తు రాజర్షిః
 ధార్మికో రఘునన్దన! ।
అనపత్యో మహాతేజాః
 ప్రజాకామః స చాప్రజః ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ రామా! భగీరథుడు రాజర్షి, చాలా తేజశ్శాలి, ధర్మమూర్తి . అతనికి సంతానము కావలెనని కోరిక ఉన్నా సంతానము కలుగలేదు.

 ప్రతిపదార్థము :- భగీరథః = భగీరథుడును; తు; రాజర్షి = రాజ్యమేలుతూ ఋషిగా నుండువాడు; ధార్మికః = ధర్మమును అనుసరించువాడు; రఘునందన = రామా!; అనపత్యః = సంతానము లేనివాడు; మహాతేజాః = మిక్కిలి తేజోవంతుడు; ప్రజాకామః = సంతానము కోరినవాడు; సః = అతడు; చ; అప్రజాః = సంతానములేనివాడు

1.42.12.అనుష్టుప్.

మన్త్రిష్వాధాయ తద్రాజ్యం
 గంగావతరణే రతః ।
స తపో దీర్ఘమాతిష్ఠత్
 గోకర్ణే రఘునన్దన! ॥

 తాత్పర్యము :- ఓ రామా! ఆ భగీరథ మహారాజు తన రాజ్యపరిపాలనను మంత్రులకు అప్పగించి, గంగను భువికి దింపుటలో అభిలాష కలవాడై గోకర్ణము అను క్షేత్రములో దీర్ఘతపస్సు ఒనరించెను.

 ప్రతిపదార్థము :- మంత్రిషు = మంత్రులలో; ఆధాయ = పెట్టి; తత్ = ఆ; రాజ్యమ్ = రాజ్యమును; గంగావతరణే = గంగను దించుటలో; రతః = అభిలాష కలవాడై; స = అతడు; తపః = తపమును; దీర్ఘమ్ = దీర్ఘమైనది; ఆతిష్ఠత్ = చేసెను; గోకర్ణే = గోకర్ణములో; రఘునందన = ఓ రామా!

1.42.13.అనుష్టుప్.

ఊర్ధ్వబాహుః పంచతపా
 మాసాహారో జితేన్ద్రియః ।
తస్య వర్షసహస్రాణి
 ఘోరే తపసి తిష్ఠతః ॥

 తాత్పర్యము :- చేతులు పైకి చాచి, పంచాగ్నుల మధ్య, నెలకొక పర్యాయమే భుజించుచు, ఇంద్రియములను జయించినవాడై, వేయి సంవత్సరములు తీవ్రమైన తపస్సులో నిమగ్నుడయ్యెను.

 ప్రతిపదార్థము :- ఊర్ధ్వబాహుః = చేతులు పైకి చాచి; పంచతపా = ఐదు అగ్నుల మధ్య; మాసాహారః = నెలకొకసారి ఆహారము తీసుకొనుచు; జితేంద్రియః = జయించబడిన ఇంద్రియములు కలవాడై; తస్య = అతను; వర్ష సహస్రాణి = వేయి సంవత్సరములు; ఘోరే = భయంకరమైన; తపసి = తపస్సులో; తిష్ఠతః = ఉండెను.

1.42.14.అనుష్టుప్.

అతీతాని మహాబాహో
 తస్య రాజ్ఞో మహాత్మనః ।
సుప్రీతో భగవాన్ బ్రహ్మా
 ప్రజానాం పతిరీశ్వరః ॥

 తాత్పర్యము :- గొప్ప బాహువులు కల ఓ రామా! భగీరథుడు తపము చేయుచుండ వేల సంవత్సరములు కడచిపోయినవి. ప్రజాపతియు, ప్రభువును, సర్వాంతర్యామియును అగు బ్రహ్మదేవుడు ఆ రాజు యెడ సంతసించినవాడై

 ప్రతిపదార్థము :- అతీతాని = కడచిపోయెను; మహాబాహః = గొప్ప భుజములు కలవాడా!; తస్య = ఆ; రాజ్ఞః = రాజునకు; మహాత్మనః = మహాత్మునకు; సుప్రీతః = చాలా సంతసించిన; భగవాన్ = భగవంతుడైన; బ్రహ్మా = బ్రహ్మదేవుడు; ప్రజానామ్ = ప్రజలకు; పతిః = ప్రభువు; ఈశ్వరః = సర్వత్రా వ్యాపించినవాడు

1.42.15.అనుష్టుప్.

తతస్సురగుణైస్సార్థ
 ముపాగమ్య పితామహః ।
భగీరథం మహాత్మానం
 తప్యమానమథాబ్రవీత్ ॥

 తాత్పర్యము :- పిదప బ్రహ్మ సకల దేవతలతో కలసి వచ్చి తపము చేయుచున్న మహాత్ముడైన భగీరథునితో ఇట్లు పలికెను.

 ప్రతిపదార్థము :- తతః = పిమ్మట; సుర = దేవతా; గణైః = గణముల; సార్థమ్ = సమూహముతో; ఉపాగమ్య = ఎదుటకువచ్చి; పితామహః = బ్రహ్మదేవుడు; భగీరథమ్ = భగీరథుని గూర్చి; మహాత్మానమ్ = మహాత్మునిని; తప్యమానమ్ = తపము ఒనరించుచున్నవానిని; అథా = ఇట్లు; అబ్రవీత్ = పలికెను

1.42.16.అనుష్టుప్.

“భగీరథ మహాభాగ!
 ప్రీతస్తేఽ హం జనేశ్వర! ।
తపసా చ సుతప్తేన
 వరం వరయ సువ్రత!" ॥

 తాత్పర్యము :- "గొప్ప అజృష్టవంతుడవైన భగీరథ మహారాజా! నీ గొప్ప తపస్సునకు సంతోషించితిని. ఓ సువ్రతుడా! వరము కోరుకొనుము, ఇచ్చెదను."

 ప్రతిపదార్థము :- భగీరథ = ఓ భగీరథా! ఓ రాజా!; మహాభాగ = గొప్ప అజృష్టవంతుడ వైన; ప్రీతః = సంతసించితిని; తే = నీ యొక్క; అహమ్ = నేను; జనేశ్వర = రాజా; తపసా చ = తపస్సు చేత; సుతప్తేన = బాగా ఆచరించిన తపముచేత; వరమ్ = వరమును; వరయ = కోరుకొనుము; సువ్రత = మంచివ్రతము కలవాడా

1.42.17.అనుష్టుప్.

తమువాచ మహాతేజాః
 సర్వలోకపితామహమ్ ।
భగీరథో మహాభాగః
 కృతాంజలిరుపస్థితః ॥

 తాత్పర్యము :- గొప్ప తేజస్సు గలవాడును, మహా భాగ్యవంతుడును అగు భగీరథుడు సకల జగత్తునకు పితామహుడైన బ్రహ్మను సమీపించి చేతులు రెండు జోడించి నమస్కరించి అతనితో ఇట్లు పలికెను..

 ప్రతిపదార్థము :- తమ్ = ఆ; ఉవాచ = పలికెను; మహాతేజాః = గొప్ప తేజస్సు కలిగిన; సర్వలోక పితామహమ్ = సకల జగత్తునకు పితామహుడైన; భగీరథః = భగీరథుడు; మహాభాగః = గొప్ప భాగ్యవంతుడు; కృతాంజలిః = చేతులు రెండు జోడించినవాడై; ఉపస్థితః = చేరువకు వెళ్ళి

1.42.18.అనుష్టుప్.

“యది మే భగవన్! ప్రీతో
 యద్యస్తి తపసః ఫలమ్ ।
సగరస్యాత్మజాస్సర్వే
 మత్తస్సలిలమాప్నుయుః ॥

 తాత్పర్యము :- "భగవంతుడా! నాపై నీకు అనుగ్రహము కలిగినయెడల, నా తపస్సునకు సత్ఫలము ఉన్నయెడల సగరుని కుమారు లందఱికి నా నుండి ఉదకములు ప్రాప్తించుగాక!

 ప్రతిపదార్థము :- యది = అయితే; మే = నాకు; భగవన్ = భగవంతుడా; ప్రీతః = సంతసించిన; యద్యస్తి = ఉన్నట్లయితే; తపసః = తపస్సునకు; ఫలమ్ = ఫలము; సగరస్య = సగరుని యొక్క; ఆత్మజాః = కుమారులు; సర్వే = అందఱును; మత్తః = నా నుండి; సలిలమ్ = నీటిని; ఆప్నుయుః = పొందెదరు గాక

1.42.19.అనుష్టుప్.

గంగాయాస్సలిలక్లిన్నే
 భస్మన్యేషాం మహాత్మనామ్ ।
స్వర్గం గచ్ఛేయురత్యన్తం
 సర్వే మే ప్రపితామహాః ॥

 తాత్పర్యము :- గంగాజలములచే వారి భస్మము తడుపబడి మహాత్ములైన నా ముత్తాతలు స్వర్గలోకమునకు శాశ్వత నివాసమునకై వెళ్ళెదరు గాక!

 ప్రతిపదార్థము :- గంగాయాః = గంగానది యొక్క; సలిలః = జలములచే; క్లిన్నే = తడుపబడుచుండ; భస్మని = బూడిద; ఏషామ్ = ఈ; మహాత్మనామ్ = మహాత్ముల యొక్క; స్వర్గమ్ = సురలోకము గురించి; గచ్ఛేయుః = వెళ్ళెదరు గాక; అత్యంతమ్ = శాశ్వతముగా; సర్వే = అందఱు; మే = నా యొక్క; ప్రపితామహాః = ముత్తాతలు

1.42.20.అనుష్టుప్.

దేయా చ సన్తతిర్దేవ
 నావసీదేత్కులం చ నః ।
ఇక్ష్వాకూణాం కులే దేవ
 ఏష మేఽ స్తు వరః పరః" ॥