Zaburzenia lękowe u dzieci – jak rozpoznawać i pomóc?

1. Czym jest lęk?

Obawa i lęk spełniają funkcję adaptacyjną, przygotowując tym samym jednostkę na możliwe niebezpieczeństwo, i w ten sposób pomagają jej uniknąć potencjalnych zagrożeń. Lęk rozumiany jest jako naturalna reakcja na spostrzegane niebezpieczeństwo, która pozwala człowiekowi przygotować się do walki lub ucieczki. Spełnia więc bardzo ważną funkcję w życiu ludzi, gdyż uruchamia odpowiednie mechanizmy przystosowawcze, które wspomagają radzenie sobie z trudną sytuacją.

Lęk pojawia się za każdym razem, gdy dziecko rozpoznaje niebezpieczeństwo. W sytuacji, w której nie ma rzeczywistego zagrożenia lub gdy reakcja dziecka jest nieadekwatna do zagrożenia i nadmierna, lęk przestaje pełnić funkcję adaptacyjną i może prowadzić do szkodliwych zmian w zachowaniu.

Zaburzenia lękowe są najczęstszym zaburzeniem psychicznym u dzieci i młodzieży. Badania w USA wskazują, że 5-20% dzieci w wieku 9-17 lat będzie zdiagnozowane jako klinicznie lękowe.

Jest wiele rodzajów zaburzeń lękowych, dotykających dzieci i młodzieży.

Niektóre z nich to:

· lęk separacyjny; lęk uogólniony;

· zaburzenie obsesyjno-kompulsywne;

· fobie;

· zespół stresu urazowego (PTSD lub Post Traumatic Stress Disorder)

2. Czym jest lęk separacyjny?

Lęk separacyjny (inne nazwy: SAD; lęk przed separacją w dzieciństwie) to nadmierne zamartwianie się lub strach przed byciem z dala od rodziny lub osób, do których dziecko jest najbardziej przywiązane. Dzieci z SAD boją się, że się zgubią lub że komuś z rodziny stanie się coś złego w czasie, gdy będą rozdzieleni. SAD nie jest tym samym, co lęk przed obcymi, który jest normalną fazą w rozwoju dzieci w wieku 7-11 miesięcy. Lęk w SAD jest znacznie intensywniej przeżywany i problem dotyka ok. 4% dzieci.

Możliwe objawy lęku:

· odmawianie spania w swoim łóżku;

· powtarzające się koszmary senne, w których oddzielenie od bliskich jest głównym tematem;

· poważny niepokój w sytuacji oddzielenia od bliskich z powodu wyjazdu samego dziecka lub członków rodziny lub w sytuacji, gdy taka rozłąka jest spodziewana;

· nadmierne zamartwianie się bezpieczeństwem członka rodziny; zamartwianie się zgubieniem się;

· odmawianie chodzenia do szkoły;

· lękliwość i niechęć do pozostawania samemu;

· częste bóle brzucha, głowy uskarżanie się na stan zdrowia;

· bóle mięśni lub napięcie mięśni;

· nadmierne zamartwianie się swoim bezpieczeństwem;

· nadmierna „przylepność”, nawet, gdy dziecko jest w domu z rodzicami;

· objawy paniki lub wybuchy złości w sytuacji separacji od bliskich

3. Czym jest lęk uogólniony?

Zespół lęku uogólnionego (GAD; lęk uogólniony) to chroniczne, nadmierne zamartwianie się i lęk, które zdają się nie mieć żadnej konkretnej przyczyny. Dzieci z lękiem uogólnionym często bardzo się martwią o to, co będzie, tym, co było, tym, czy będą akceptowane przez innych, sprawami rodziny, swoimi możliwościami i nauką w szkole.

Najbardziej powszechne objawy to:

wiele zmartwień związanych z tym, co może się zdarzyć;

· liczne zmartwienia związane z kolegami, szkołą i innymi zajęciami;

· ciągłe myśli i lęki dotyczące bezpieczeństwa własnego i bliskich;

· odmawianie chodzenia do szkoły;

· częste skarżenie się na bóle brzucha, głowy, itp.;

· bóle i napinanie mięśni;

· zaburzenia snu;

· ciągłe tulenie się do członków rodziny; uczucie ściskania w gardle;

· zmęczenie;

· trudności w koncentracji;

· irytacja;

· niemożność zrelaksowania się

4. Czym są zaburzenia obsesyjno-kompulsywne?

Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne (OCD; nerwica natręctw) to zaburzenie lękowe, w którym osoba nadmiernie zamartwia się, boi lub przejmuje nierealnym zagrożeniem i próbuje sobie radzić z uczuciem lęku poprzez wykonywanie zrytualizowanych lub wyspecjalizowanych czynności. Często powtarzające się zakłócające myśli i obrazy nazywane są obsesjami lub myślami natrętnymi, a rytualne czynności wykonywane, by się ich pozbyć lub zapobiec „katastrofie” to kompulsje lub czynności natrętne.

Najczęściej obserwowane objawy OCD to:

· bardzo silne koncentrowanie się na zarazkach, brudzie i zakażeniu;

· ciągle pojawiające się wątpliwości (np. czy na pewno drzwi są zamknięte);

· natrętne myśli dotyczące przemocy, skrzywdzenia kogoś, zabicia lub zrobienia krzywdy sobie;

· spędzanie dużej ilości czasu na dotykaniu przedmiotów, liczeniu, myśleniu o liczbach lub sekwencjach;

· nadmierne zwracanie uwagi na symetrię, porządek, dokładność;

· natrętne myśli na temat dokonywania odrażających aktów seksualnych lub zakazanych zachowań;

· niechciane myśli przeczące wierzeniom religijnym osoby;

· bardzo silna potrzeba, by wiedzieć lub pamiętać o bardzo mało istotnych strawach;

· nadmierne koncentrowanie się na szczegółach;

· nadmierne zamartwianie się, że coś strasznego się może wydarzyć;

· agresywne myśli, impulsy i zachowania.

5. Czym są fobie?

Fobia to uporczywy strach przed określonymi sytuacjami (np. zamkniętymi pomieszczeniami) czy obiektami (np. zwierzętami, widokiem krwi), który jest obiektywnie nadmierny i nieuzasadniony. U dzieci i młodzieży lęk musi być obecny, przez co najmniej sześć miesięcy, by był zdiagnozowany jako fobia (a nie jako lęk przemijający, pojawiający się w rozwoju większości dzieci)

Możliwe symptomy fobii:.

przyspieszone bicie serca

· pocenie się

· drżenie

· trudności ze złapaniem powietrza

· uczucie duszenia się

· ucisk w klatce piersiowej

· ból brzucha

· uczucie omdlewania i zawroty głowy

· lęk przed utratą kontroli lub zwariowaniem

· lęk przed śmiercią

· odrętwienie

· dreszcze lub ataki gorąca

6. Czym jest zespół stresu-pourazowego?

PTSD to upośledzający funkcjonowanie dziecka schorzenie, które często jest następstwem przerażającego, zagrażającego życiu fizycznego lub emocjonalnego wydarzenia. Osoba, która przeżyła takie zdarzenie często miewa uporczywe, przerażające myśli i wspomnienia z nim związane. PTSD u dzieci często staje się stanem chronicznym. Przykłady wydarzeń, które mogą wywołać PTSD jeżeli wystąpiły w życiu dziecka lub dziecko było ich świadkiem:

• poważne wypadki (samochodu, pociągu, samolotu)

• żywioły (powodzie, trzęsienia ziemi);

• tragedie spowodowane przez człowieka (ataki terrorystyczne)

• bycie ofiarą ataku lub przemocy fizycznej (napadu, tortur, porwania itp.)

• molestowanie lub napaść seksualna

• przemoc psychiczna

• zaniedbanie

Możliwe objawy PTSD:

zakłócenia snu

· depresja

· większa podatność bycie przestraszonym

· utrata zainteresowania tym, co wcześniej sprawiało przyjemność i radość

· irytacja

· zwiększona agresja, a nawet stosowanie przemocy

· unikanie miejsc i sytuacji, które przywołują określone wspomnienia natrętnie powracające obrazy, zapachy, dźwięki i uczucia związane z wydarzeniem; osoba zwykle na wrażenie, że traumatyczne zdarzenie dzieje się na nowo

· problemy w szkole, trudności z koncentracją

· lęk przed śmiercią w młodym wieku

· zachowywanie się w sposób właściwy dla dzieci młodszych (np. ssanie kciuka, moczenie się)

· objawy fizyczne (bóle brzucha, głowy).

7. Leczenie dzieci z zaburzeniami lękowymi

Leczeniem dzieci z zaburzeniami lękowymi zajmują się psychiatrzy dziecięcy a także lekarze w trakcie specjalizacji z psychiatrii, pracujący w różnego typu placówkach psychiatrii dziecięcej. Psychiatra stawia diagnozę, czyli ocenia czy i ewentualnie z jakim rodzajem zaburzenia lękowego mamy do czynienia w przypadku danego dziecka. Decyduje, czy wskazane jest leczenie farmakologiczne, a także konsultuje decyzję rozpoczęcia takiego leczenia z rodzicami dziecka. Proponuje konsultację, najczęściej u psychologa klinicznego, w razie potrzeby zaś podejmuje współpracę z innymi specjalistami ― na przykład psychologami z poradni psychologiczno-pedagogicznych, nauczycielami czy pedagogami szkolnymi. Lekarz może zaproponować także leczenie psychoterapeutyczne, jeżeli zdobył w tym zakresie odpowiednią wiedzę.

8. Jak pracować z dziećmi z zaburzeniami lękowymi? Wskazówki dla nauczycieli

· Należy rozmawiać z dziećmi o tym, że lęk jest emocją powszechnie przeżywaną, która pomaga ocenić sytuację i podjąć korzystne działania. Wyjaśniamy, że pełni on funkcję adaptacyjną, tzn. przygotowuje dziecko na niebezpieczeństwo i pomaga mu uniknąć potencjalnych zagrożeń.

· W rozmowach z dziećmi korzystne jest posługiwanie się przykładami sytuacji z ich życia. Konkretne przykłady pomagają dziecku lepiej zrozumieć przekazywane informacje.

· Należy pamiętać o tym, że dzieci z zaburzeniami lękowymi wypracowały sobie sposób zmniejszania lęku poprzez unikanie sytuacji, które sprawiają, że te objawy lęku pojawiają się lub nasilają. Takie unikające zachowania wzmacniają przekonania dziecka na temat grożącego mu niebezpieczeństwa i własnej niezaradności w pokonywaniu lęków, wpływa-ją też negatywnie na samoocenę. Jeżeli chcemy po-móc dziecku w zmianie tych lękowych myśli, zachęcajmy je do konfrontacji z sytuacjami, których z powodu lęku unika.

· Dzieci z zaburzeniami lękowymi często są nie tylko nadmiernie lękliwe i ostrożne, ale również ― z powodu rozmaitych obaw ― bywają mało samodzielne w podejmowaniu decyzji, jak się zachować w trudnej dla nich sytuacji. Ucząc dzieci technik rozwiązywania problemów, promujemy ich większą niezależność, wzmacniając równocześnie stosowanie prawidłowych strategii radzenia sobie.

· W przypadku objawów lęku separacyjnego niezwykle ważne jest, żeby nie tworzyć wokół zostawania dziecka w przedszkolu lub w szkole zbyt dużego zamieszania i napięcia. Pierwsze rozstania dziecka z rodzicem mają prawo być trudne, nauczyciel może spodziewać się, że zarówno dziecko, jak i rodzice, będą przeżywać je w bardzo emocjonalny sposób. Jeżeli w ciągu dwóch do trzech tygodni sytuacja nie zmienia się i dziecko nadal cierpi przy rozstaniu, a w ciągu dnia jest apatyczne, nie bawi się z innymi dziećmi, zaczęło się moczyć albo jego funkcjonowanie ― według relacji rodziców ― również w domu zmieniło się znacznie, niewątpliwie warto zaproponować rodzicom skorzystanie z pomocy specjalisty.

· Dziecko z fobią społeczną będzie unikało kontaktów z rówieśnikami, izolowało się, rezygnowało z odpowiedzi ustnych na forum klasy. W tym przypadku warto, żeby nauczyciel aranżował czasem sytuację, w której dziecko będzie miało okazję pokazać swoje umiejętności i talenty rówieśnikom, a równocześnie będzie mierzyło się z trudną dla niego sytuacją.

· Dziecko po przebytej traumie będzie wymagało szczególnej pomocy ze strony pedagogów i opiekunów. Gdy nie rozmawiamy z dzieckiem na temat traumatycznego wydarzenia, to modelujemy ten właśnie sposób radzenia sobie z nim. Dziecko również zaczyna unikać tematu, czuje się samotne i zdezorientowane, być może winne, że dodaje trosk dorosłym. Warto więc rozmawiać z dzieckiem o tym, czego doświadczyło, słuchać uważnie co mówi i raczej towarzyszyć mu i dawać wsparcie, niż ingerować w wypowiedź, dopytywać nadmiernie lub samemu na siłę wracać do wydarzeń.

· Ważne jest również, aby zachęcać dziecko do stopniowego powrotu do rutyny wcześniejszych zajęć, trybu życia, zainteresowań, kontaktów z rówieśnikami. Wówczas będzie mu łatwiej powrócić do równowagi i budować życie po przeżytej traumie.

9. Jak rozmawiać z dziećmi z zaburzeniami lękowymi? Wskazówki dla rodziców

· Ważne jest, aby dziecko miało świadomość, że doświadczanie lęku jest normalnym zjawiskiem. W rozmowie warto wyjaśnić, że lęk pełni adaptacyjną funkcję czyli przygotowuje na niebezpieczeństwo i pomaga uniknąć możliwych zagrożeń. Dobrze jest posługiwać się konkretnymi sytuacjami z życia dziecka, co pomoże mu lepiej zrozumieć przekazywane informacje.

· Należy zwracać uwagę na zniekształcenia poznawcze, które często stosowane są podczas oceny różnych wydarzeń interpretowanych pod wpływem lęku np. nadmierne uogólnianie („jestem do niczego”) lub przewidywanie porażki „na pewno nie zdam tego egzaminu”). Negatywne myślenie wpływa na niską samoocenę dziecka oraz poczucie wartości, a także utrudnia mobilizację do działania.

· Dzieci z zaburzeniami lękowymi w celu zmniejszenia odczuwania napięcia unikają sytuacji, które wywołują lub nasilają lęk, co wzmacnia przekonanie o braku samoskuteczności. Pomocnym rozwiązaniem jest stosowanie ekspozycji czyli systematyczne konfrontowanie z sytuacjami, których dziecko dotąd unikało z powodu lęku. Ważne jest, aby ekspozycje stosować metodą małych kroków. Na początku zaczynamy od sytuacji w ocenie dziecka łatwiejszych do pokonania, a kończymy na trudniejszych. Każde przełamanie lęku, nawet najdrobniejszy sukces, może odbudować wiarę dziecka we własne możliwości.

· Dzieci doświadczające nadmiernego lęku często pod wpływem emocji podejmują działania intuicyjnie oraz impulsywnie. Wiedza na temat strategii radzenia sobie z problemami daje możliwość zastosowania w praktyce konstruktywnych sposobów działania.

· Warto wprowadzić w życie trening rozwiązywania problemów, który składa się z następujących kroków:-określenie na czym polega problem-znalezienie wielu możliwych rozwiązań-wybranie dwóch lub trzech optymalnych strategii zdaniem dziecka -ocena zysków i strat każdego rozwiązania-wybór i zaplanowanie działania-ocena efektów. Pomocne w tym względnie mogą okazać się także bajki terapeutyczne. Dziecko identyfikując się z głównym bohaterem łatwiej odnajduje się w doświadczanej przez siebie sytuacji oraz uczy się nowych strategii rozwiązań.

· Zaburzeniom lękowym mogą towarzyszyć objawy somatyczne tj. silne bóle głowy lub brzucha. Dobrym sposobem na złagodzenie silnego napięcia i wyciszenie dziecka jest trening relaksacyjny. Jego zaletą jest większa samoświadomość. Dziecku łatwiej będzie zauważyć, w jaki sposób reaguje jego ciało w sytuacji lęku. Może też wcześniej rozpoznać symptomy zbliżającego się napadu lęku oraz odpowiednio zareagować, aby mu zapobiec.

· Aby wzmocnić pozytywne działanie dziecka należy chwalić za każdym razem, gdy zrobi krok naprzód w pokonaniu swojego lęku, np. kiedy weźmie w czymś udział, mimo że czuje się niepewnie. Warto przypominać dziecku sytuacje, do których początkowo podchodził z obawą, a potem potrafiło się w nich odnaleźć. Im częściej będzie słyszało informacje: dasz radę..., wierzę w ciebie..., poradzisz sobie...tym bardziej prawdopodobne będzie utrzymanie motywacji do pokonywania trudności, co pozytywnie wpłynie na poczucie własnej wartości.

Źródła:

I. Derezińska, M. Gajdzik, Dziecko z zaburzeniami lękowymi w szkole i przedszkolu, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2010. http://www.bc.ore.edu.pl/Content/198/07ore_leki.pdf

https://rodziceidzieci.com/zaburzenia-lekowe-fobie-proste-lek-separacyjny-lek-spoleczny-zaburzenie-obsesyjno-komplusyjne-ptsd

http://www.ppp1.wroc.pl/Jak_wspomoc_dzieci%20_z_zaburzeniami_lekowymi.pdf