Галоўная»Тэарэтычны раздзел»Тэма 6.1. Асаблівасці развіцця беларускай дзіцячай літаратуры на сучасным этапе
Галоўная»Тэарэтычны раздзел»Тэма 6.1. Асаблівасці развіцця беларускай дзіцячай літаратуры на сучасным этапе
Тэма 6.1. Асаблівасці развіцця беларускай дзіцячай літаратуры на сучасным этапе
Асноўныя паняцці і тэрміны: вэб-комікс, комікс, фэнтэзі.
Сучасная беларуская дзіцячая літаратура на мяжы XX і XXI стст. прадстаўлена разнастайнымі жанравымі формамі, шырокай тэматыка-праблемнай, вобразна-выяўленчай палітрай. Некаторыя са здабыткаў гэтай часткі сучаснага прыгожага пісьменства можна праілюстраваць наступнымі фактамі.
У другой палове 1980-2000-х гг. ствараліся такія літаратурныя формы:
азбукі (Р. Барадулін, А. Дзеружынскі, М. Танк),
казкі з філасофскім зместам і прытчавай павучальнасцю (В. Шырко, В. Жуковіч, У. Васькоў),
рымейкі народных казак (П. Васючэнка, С. Кавалёў, П. Місько),
апавяданні, нарысы, эцюды пра гістарычнае мінулае, свет прыроды, першыя жыццёвыя ўрокі для дзяцей (Э. Луканскі, Я. Пархута, С. Тарасаў, Я. Галубовіч),
аповесці пра гістарычнае мінулае, узаемаадносіны дзяцей і дарослых (К.Тарасаў, А. Федарэнка, А. Якімовіч).
Прыметнай з’явай сучаснай беларускай кніжнай прасторы стала пашырэнне твораў, якія ўзнаўляюцца пры дапамозе электронных носьбітаў інфармацыі і сеткі Інтэрнэт.
Беларуская дзіцячая літаратура ў канцы XX – пачатку XXI стст. імкнецца да асэнсавання новай рэчаіснасці, новай сістэмы маральна-этычных каштоўнасцей, шукае новыя шляхі абуджэння цікавасці да яе з боку чытачоў. Пошук новых тэм і форм іх прэзентацыі забяспечвае разнастайнасць і шматграннасць узораў сучаснага слоўнага мастацтва для дзяцей. У той жа час беларуская дзіцячая літаратура ў канцы XX ст. перажыла працэс пераасэнсавання ўласных традыцый і пошуку новага [3].
Проза. Сучасная проза для дзяцей імкнецца максімальна задаволіць патрабаванні чытачоў. Пра гэта сведчыць той факт, што актыўна ствараюцца адносна новыя для беларускай літаратуры паводле формы і зместу творы: комікс, фэнтэзі, навуковая фантастыка.
Коміксы пэўны час былі не вельмі папулярнымі, бо лічылася, што гэта прадукт, чужы для нашага грамадства. У 1990-х гг. быў выпушчаны шэраг беларускамоўных коміксаў: “Дзікае паляванне” (1991) А. Глобуса і Ул. Сцяпана, “Пра Андрэйку Добрыка і чорціка Дуроніка” (1993) Ул. Ліпскага, “Дзе жылі бурсонікі” (1994) У. Цвяткова, “Планета Мілітар” (1994) А. Каршакевіча.
Некалькі цікавых праектаў было здзейснена ў 2013 г., сярод іх – выданне комікса “Пра Кастуся” паводле п’есы У. Караткевіча, мастацкім афармленнем якога займаўся У. Дрындрожык, а таксама комікса “Дзіцячая заМова” Г. Лабадзенкі, у якім на 112 вясёлых малюнках хлопчык і дзяўчынка высвятляюць асаблівасці беларускай мовы.
У сучаснай беларускай літаратурнай прасторы ёсць таксама вэб-коміксы, напрыклад, сямейны комікс-серыял “Прыгоды Супер-Піфа”, які “раскажа пра тое, засцерагчы сябе ў інтэрнэце, як абараніць сваю асабістую інфармацыю ад цікаўных вачэй, як зберагчы свае паролі, файлы, паштовыя скрыні ад нядобразычліўцаў, як засцерагчы “онлайн-фінансы” ад зламыснікаў” [3].
З канца XX ст. асаблівую папулярнасць набылі кніжкі-маляванкі, якія спрыяюць развіццю назіральнасці, фантазіі, мыслення, крэатыўных здольнасцей падрастаючага пакалення: “Як Васілёк выратаваў каралеўства: казка-размалёўка”; “Беларускія ўборы” (1994), “Ваяры Белай Русі. Першая малая энцыклапедыя-размалёўка” (2006, 2015).
У развіцці сучаснай прозы для дзяцей назіраюцца некаторыя заканамернасці. Як і раней, пераважаюць творы, прысвечаныя важнейшым маральна-этычным і бытавым праблемам, складанасцям уземаадносін паміж людзьмі:
любоў да прыроды, дабрыні. Апавяданне “Год карася” (1988) І.Навуменкі. Яно мае форму рэтраспекцый-успамінаў, апавяданні “Мікітаў сон”, “Дагары нагамі”, “Васільковы бант” Л.Арабей выяўляюцца адносіны людзей да прыроды, сяброўства паміж дзецьмі, асуджаюцца зазнайства і грубасць;
у апавяданнях “Новае сяброўства”, “Птушка Хірасімы”, “Калібры” (1989) Л.Арабей услаўляе дружбу дзяцей розных народаў і краін, выказвае спачуванне да абяздоленых і пакрыўджаных;
сучасныя праблемы пакалення next, захопленага віртуальным сяброўствам, адлюстроўваюцца ў аповесцях “Пастка на рыцара” (2002), “Усё цудоўна, або Урок бяспечнага кахання”, “Алёшкава каханне, або Віртуальнае дрэва рэальнасці”, “Першы боль, або Доказ закона прыгажосці” (2010) В.Гапеева, “Адзінокі васьмікласнік хоча пазнаёміцца” (2007) А.Бадака, “Там, дзе самота і радасці...” (2010) У.Саламахі;
праблема патрыятычнага выхавання. Нарысы “Беларусь. Гістарычнае падарожжа для дзяцей” (2000) К.Тарасава, “Вялікія і славутыя людзі зямлі Беларусі” (2002) У.Бутрамеева, апавяданні і абразкі “Фрэскі” (2004) С.Тарасава, кнігі нарысаў “Адвечны покліч Радзімы” (2004), “Славутыя родам сваім” (2006) А.Бутэвіча, кніга “Адкуль наш род” (1996) У. Арлова;
мастацка-краязнаўчыя эцюды “Зямля бацькоў нашых. Падарожжа па родным краі” (1988) Я. Пархуты, “Невялікія гісторыі для юных беларусаў” (2009) А. Бензярука, абразкі і вершы “Сядзіба, або Хата з матчынай душою” (2002) М. Маляўкі;
праблема ўзаемаадносін чалавека і прыроды. “Насякомыя: шасціногія суседзі” (2005) Л. Чумакова, “Грыбы: вялікая таямніца прыроды” (2006) Я. Шапаравай, “Сакрэты кветак для дарослых і дзетак” (2010) П. Грынчанка і А. Церашковай, “Ад студзеня да студзеня: каляндар прыроды” (2003) Я. Галубовіча, апавяданні “Госць з Чырвонай кнігі”, “Зорачка” (1997) Э. Луканскага, “Навошта ружы калючкі” (1995) Д. Слаўковіча, “Ратан” (1999) А. Федарэнкі, “Вясёлыя скокі” (2003) В. Макарэвіча, “Лясная сімфонія”, “Пчолы і трутні” (2004) В. Гурскага; [6].
інтэлектуальная скіраванасць. Цыкл навукова-пазнавальных твораў “Урокі думкі” В. Віткі, апавяданні са зборніка “Азбука агранома Валошкі” (1989) З. Марозава, аповесці “Бабуля Насця, дзед Адам, Петрык і каза Рагуля” (1985) К. Каліны, “Акадэмія... на колах, альбо За вясёлкай наўздагон” (1991) М. Чарняўскага, арыгінальная кніга А. Бадака “Маленькі чалавек у вялікім свеце”(1995);
навукова-фантастычная і прыгодніцкая літаратура. Аповесць “Афганская шкатулка” (2001) А. Федарэнкі, аповесць “Гордзіеў вузел” (1987), “Эльдарада просіць дапамогі” (1989), “Сакрэт Тунгускага метэарыта” (1993), аповесць-казка “Выпрабаванне, альбо Баба Яга на ўроку заалогіі” (1989), аповесць “Прыгоды шасцікласніка Максіма” (1993), “Пакланюся Перуну, памалюся Вялесу...” (2011) А. Наварыча, “Казімір – сын Ягайлы + Насця з 8 «Б»” = (каханне)” (2011) Р. Баравіковай;
мастацкія эксперыменты ў сувязі з фальклорам і літаратурнымі традыцыямі. Апавяданні “Сама рабка, на галаве – чырвоная шапка” П. Місько, “Мужыкі і пан” А. Федарэнкі, “Заклятыя скарбы” (1992) ва ўкладанні У. Ягоўдзіка, “Белавежскія быліцы і небыліцы” (1996) М. Гайдука, “У ноч на Івана Купалу” (2005) ва ўкладанні і апрацоўцы А. Гурскага, прыём стылізацыі “Пра майстра Дзве Залачоныя Дужкі” Р. Баравіковай, “Залатое Сэрца” Ніны Мацяш, пародыі на літаратурную казку “Выпрабаванне, альбо Баба Яга на ўроку заалогіі” А. Якімовіча; [8].
апісанне сучаснага горада. Аповесць “Дахавік Казік” (2011) У. Васькова, казка “Пацучок Фэлік падарожнічае” (2013) А. Масла, казкі “Дзед Манюкін не салжэ” (1991), “Дзед Манюкін і ўнукі” (2003) В. Шырко, “Чарадзейная іскра: казкі аб правілах руху” (1986) Р. Аўраменкі, казка “Як акіян з кропелькай барукаўся” (2003) А. Бутэвіча, “Падказкі ў казках доктара Компі” (2008) В. Шчукінай, “Прыгоды Віруса Шкодзі” (2009) А. Бутэвіча, “Пра Андрэйку Добрыка і чорціка Дуроніка” (1993) У. Ліпскага, апавяданне “Каляровая затока” (2008) П. Васючэнкі, аповесць-казка “Радасці і нягоды залацістага карасіка Бубліка” (1993) А. Савіцкага, фэнтэзі “Дзве аповесці пра міжпланетнага Пажарніка” (1996) Р. Баравіковай.
Сярод праблем развіцця беларускай прозы для дзяцей трэба назваць наступныя: агульная тэндэнцыя падзення цікавасці да чытання, недахоп арыгінальных твораў, пераважная схільнасць пісьменнікаў да напісання твораў забаўляльнага і энцыклапедычнага зместу, у якіх пакідаецца па-за ўвагай эмацыйная сфера жыцця чалавека. Новы час дыктуе свае “правілы гульні” і для мастацкай літаратуры, але пры гэтым варта памятаць пра важную ролю прыгожага пісьменства ў вырашэнні адукацыйна-выхаваўчых задач [3].
Паэзія. Сучасная беларуская паэзія для дзяцей – з’ява складаная і шматгранная, цесна паяднаная з літаратурна-грамадскімі працэсамі апошніх дзесяцігоддзяў. Паэзія для дзяцей пазбавілася ідэалагічнай зададзенасці, пэўнага схематызму, узбагаціўся яе нацыянальны каларыт, пашырыліся тэматычныя і жанрава-стылёвыя абсягі, памножыліся выяўленчыя сродкі. У мастацкай прасторы паэзіі для дзяцей спалучаюцца творчыя дасягненні розных пісьменніцкіх пакаленняў.
Адной з асаблівасцей беларускай дзіцячай паэзіі на сучасным этапе з’яўляецца:
цікавасць да культуры Беларусі, традыцый нашага народа. Кнігі “Гуканне вясны”, “Свята песенькай сустракаем” В. Жуковіча, кніга “Сеў аўторак у аўто...” М. Чарняўскага;
мінуўшчыны роднага краю – яго старажытнага сцяга і герба. Кнігі “Пад вольным сцягам”, “Выява пагоні”, “Бусел над Хатынню” В. Жуковіча, “Каля помніка партызанскай славы “Прарыў”, “Перамога” А. Грачанікава, “Думай, чалавек” У. Карызны, “Дзякуй за мір, Перамога!” М. Маляўкі, “На плошчы Перамогі” М. Пазнякова, “Дзядуля” Л. Пранчака, “Скажы, зязюля...” В. Жуковіча [7].
тэме любві да Бацькаўшчыны прысвечаны шматлікія вершы Н. Галіноўскай, А. Грачанікава, В. Жуковіча, М. Маляўкі, У. Мазго, А. Пісьмянкова, М. Пазнякова, У. Карызны, К. Цвіркі;
пейзажная лірыка. Кніга В. Зуёнка “Па ельнічку, па бярэзнічку” (1996), зборнік М. Пазнякова “Дарынка-весялінка” (1999), кнігі У. Мазго “Таямнічая планета” (2008), “Адкрывай свой родны край” (2013), Н. Галіноўскай “Звяры ў трамваі” (2013); [4].
рэлігійная тэматыка. “Вялікдзень” А. Вольскага, “Божае бласлаўленне” Н. Галіноўскай, “Міласціна” М. Маляўкі.
тэма роднай мовы. “На мове роднай” М. Мятліцкага, “Міколкавы пытанні” М. Пазнякова, “Родная мова”, “Залацінкі”, “Мы, беларусы” В. Жуковіча, “Гавары роднай мовай сваёй” А. Дзеружынскага.
маральна-этычнай праблематыка. Вершы “Камп’ютарны вірус”, “Света з Інтэрнэта” У. Мазго, “Памочніца”, “Таня-працаўніца” М. Пазнякова, “Маленькая памочніца”, “А я дрэўца пасадзіў”, “Дзеці суп варылі…” А. Дзеружынскага, “Змайстравалі сані…” М. Чарняўскага.
Такім чынам, сучасная беларуская паэзія для дзяцей характарызуецца жанравай разнастайнасцю: вершы, вершаваныя казкі, паэмы, калыханкі, каламбуры, забаўлянкі, гульні, жарты, лічылкі, загадкі, скорагаворкі, пацешкі, перакруткі, чыстагаворкі.
Асобнае месца займае загадка. Паэтычны зборнік М. Пазнякова “Ехаў поўны воз дзівос” цікавы загадкамі-антонімамі, а таксама метаграмамі, шарадамі, анаграмамі. Дакладнасцю, паэтычнай вобразнасцю вызначаюцца і загадкі са зборніка “Дарынка-весялінка” (раздзел “Таямнічы куфэрак”). У кнігу ўключаны таксама казкі, скорагаворкі, каламбуры, смяшынкі (раздзелы “Святло дабрыні”, “Сорак ножак у сараканожак”), паэтычная азбука і лічэбнік (раздзел “Я чытаю і лічу”) [9].
Гумарам, насмешлівасцю, гарэзлівасцю адрозніваюцца загадкі У. Мацвеенкі. У зборнік “Староначкі з моўнай скарбоначкі” (2008, раздзел “Калейдаскоп загадак”) увайшлі загадкі рознага кшталту: загадкі-жарты, загадкі-шарады, загадкі-рыфмаванкі, загадкі-анаграмы, загадкі-метаграмы, загадкі-лагагрыфы, загадкі-слоўкі-двухбакоўкі, загадкі-задачкі. Загадкі-задачкі У. Мацвеенкі прадстаўлены ў калектыўным паэтычным зборніку для дзяцей малодшага ўзросту “Колькі дзе чаго” (2013):
займальныя азбукі. Р. Барадулін “Азбука. Вясёлы вулей”, А. Дзеружынскі “Жывая азбука” (1995), “Азбукі” (1997)”; [2].
вершы-пераблытанкі, неверагодзіцы, забаўлянкі, вымаўлянкі, лагагрыфы, лічылкі, скорагаворкі (хуткапрамаўлянкі), задачкі, каламбуры, калыханкі, небыліцы: кнігі А. Зэкава “На арэхавым кані” (2003), “Мянтуз сярод мядуз” (2007), “Зязюля Гулюля” (2011);
займальных прыгод, незвычайных гісторый і цікавых падарожжаў у вершаваных казках: паэма-казка “Пра Янку, Ганку і казак вязанку” У. Паўлава;
развіццю фантазіі, вобразнага ўяўлення, выхаванню ў дзяцей лепшых маральных якасцей садзейнічаюць творы “Пра кніжку, Цішку і мядзведзя Мішку” Р. Тармолы-Мірскага, “Дзядзькаў чай” Р. Яўсеева, “Казка пра Івана-ганчара і пачвару-цара” А. Грачанікава, “Вада ў ступе” У. Паўлава.
Сучасная беларуская дзіцячая паэзія далучае падрастаючае пакаленне да агульначалавечых каштоўнасцей, да духоўных скарбаў народа, абуджае патрыятычныя пачуцці, заклікае любіць свой край, берагчы яго непаўторную прыроду, паважаць чалавека працы, спрыяючы тым самым гарманічнаму выхаванню асобы.
Паэзія для дзяцей вызначаецца багаццем тэматыкі, праблематыкі, жанравай разнастайнасцю. Асноўнымі тэндэнцыямі яе развіцця з’яўляюцца тэматычнае абнаўленне, жанравае і зместавае ўзбагачэнне, адыход ад схематызму, выкарыстанне фальклорных набыткаў, накіраванасць на выхаванне ў кантэксце нацыянальных і агульначалавечых каштоўнасцей [3].
Драматургія. Драматургічнае мастацтва для дзяцей на сучасным этапе вызначаецца тымі тэндэнцыямі, якія характарызуюць развіццё драматургіі наогул: імкненне да эксперыментаў са зместам і формай:
выкарыстанне тэхналогій гіпер- і інтэртэкстуальнасці. П’есы “Хохлік” (1992), “Піліпка і Ведзьма” (1993) С. Кавалёва, “Янук, рыцар Мятлушкі” (1995) Л. Рублеўскай, “Новы калабок” (1999) П. Васючэнкі; [5].
матывы рыцарскіх падарожжаў і прыгод. “Філасофскі камень” (1994) У. Сіўчыкава, “Прыгоды Міхея і Марціна” У. Граўцова, “Маленькі збраяносец” (1999) П. Васючэнкі, “Драўляны рыцар” (1987) С.Кавалёва;
актуалізацыя фантастычных сюжэтаў. П’есы “Навагодні дэтэктыў” (1999) Пятра Васючэнкі, “Рамантычнае падарожжа на той свет” (1994) Г. Багданавай, “У чорным-чорным горадзе” (1990) М. Клімковіча і М. Шайбака, “Звар’яцелы Альберт, альбо Прароцтвы шляхціца Завальні” (1994) С. Кавалёва, рымейк “Новы калабок” (1999) П. Васючэнкі, “Дзівосныя авантуры паноў Кубліцкага ды Заблоцкага” (1990) П. Васючэнкі і С. Кавалёва, “Чарадзейныя суніцы” (1993) А. Якімовіча, п’еса “Пра тое, як Янка Белую краіну ад Цмока вызваліў” (1993) В. Маслюка;
экалагічнае мысленне і выхаванне. П’есы “Кветкі пад ліўнем” (1993) Ігара Сідарука, “Каляровая затока” (1999) Пятра Васючэнкі, “Калі дракон прачнуўся” (1993) Міколы Арахоўскага;
фэнтэзі і навуковай фангастыкі. П’есы “Канікулы на астэроідзе” (1994) З. Дудзюк, “Драўляны рыцар” С.Кавалёва, “Рамантычнае падарожжа на той свет” Г. Багданавай;
рэалістычныя п’есы “Рэпетыцыя” Андрэя Федарэнкі, “2x2 = ?” П. Васілеўскага, драма Г. Багданавай “Рамантычнае падарожжа на той свет” [1].
Спраўджванню такога спадзявання спрыяе сучасная беларуская драматургія для дзяцей, якая мае вялікі духоўны патэнцыял для выхавання маральна ўзвышанай асобы.
Гласарый
Вэб-комікс – апублікаваны ў камп’ютарнай сетцы. Вэб-коміксы выдаюцца выключна анлайн, хоць некаторыя друкуюцца, але маюць сеткавы архіў для камерцыйнага або мастацкага выкарыстання.
Комікс – сумежныя малюнкі і іншыя выявы ў сэнсавай паслядоўнасці, апавяданні ў малюнках.
Фэнтэзі – жанр фантастычнай літаратуры, кіно, мультыплікацыі, камп’ютарных гульняў, адзення, жывапісу, музыкі, хатніх і гарадскіх дызайнаў, заснаваны на выкарыстанні, сінтэзе і сучаснай інтэрпрэтацыі міфалагічных, казачных матываў, архаічных стыляў і светапоглядаў і фальклору.
Пытанні
Якія асноўныя жанрава-тэматычныя тэндэнцыі можна вылучыць у развіцці сучаснай беларускай прозы для дзяцей?
Разгледзьце коміксы Г. Лабадзенкі “Дзіцячая заМова”. Складзіце слоўнік, размяжуйце словы-назоўнікі і словы-дзеясловы на асобныя групы. Гл. Дапаможны
Якія тэмы і праблемы хвалююць сучасных дзіцячых пісьменнікаў?
Чым вызначаюцца сучасныя літаратурныя казкі?
Уявіце сабе, што вы складальнік чытанкі-хрэстаматыі для дзяцей малодшага ўзросту. Якія творы вы б уключылі ў сваё выданне? Напішыце прадмову да такой хрэстаматыі, патлумачыўшы выбар тых або іншых твораў.
Якія тэмы і праблемы хвалююць беларускую дзіцячую паэзію на сучасным этапе?
Адзначце асаблівасці раскрыцця тэмы “чалавек і прырода” ў сучаснай паэзіі для дзяцей.
Акрэсліце жанравую разнастайнасць лірыкі для дзяцей.
Напішыце літаратурны твор для дзяцей у адным з жанраў дзіцячай паэзіі: верш, загадка, забаўлянка, казка. Растлумачце яго выхаваўчую, пазнавальную каштоўнасць. Укажыце, для якой узроставай групы ён падыходзіць. Дайце рэкамендацыі, на якіх занятках можа выкарыстоўвацца твор.
Якія праблемы грамадскага, псіхалагічнага, эстэтычнага зместу прадстаўлены ў сучаснай беларускай драматургіі для дзяцей?
Назавіце драматургічныя казкі, у аснову якіх пакладзены матывы прыгодаў і падарожжаў.
Вылучыце асноўныя тэндэнцыі сучаснай беларускай драматургіі для дзяцей.
Якія асноўныя тэмы закранаюцца ў рэалістычных драматургічных творах для дзяцей?
Уявіце, што вы рэжысёр тэатра. Якую б сучасную п’есу для дзяцей вы паставілі? Чаму? Складзіце “рэжысёрскія рэмаркі” (пісьмовыя тлумачэнні па тэксце п’есы, дзе ў сціслай форме вызначаюцца настрой дзеючых асоб, інтанацыя рэплік, перамена пачуццяў, падтэкст і інш.) да аднаго акта выбранага вамі твора.
Літаратура
Багданава, Г. Рамантычнае падарожжа на той свет / Г. Багданава // Тэатральная Беларусь. 1994. № 6. С. 17.
Барадулін, Р. Азбука – вясёлы вулей / Р. Барадулін ; маст. М.Р. Казлоў. Мінск, 1994.
Беларуская дзіцячая літаратура : вучэбны дапаможнік / А. М. Макарэвіч [і інш.]; пад агульн. рэд. А. М. Макарэвіча. – Мінск : РІПА, 2016.
Беларуская дзіцячая літаратура : хрэстаматыя : вучэб. дапаможнік / склад. : М.Б. Яфімава, М.В. Ляшук. Мінск, 1996.
Васючэнка, П.В. Маленькі збраяносец : зб. П’ес для драм. і лял. тэатр. калектываў / П.В. Васючэнка. Мінск, 1999.
Галубовіч, Я. Ад студзеня да студзеня : каляндар прыроды / Я. Галубовіч. Мінск, 2003. С. 6.
Жуковіч, В. Гуканне вясны : вершы, казкі, загадкі / В. Жуковіч ; маст. А.І. Аблажэй. Мінск, 1992.
Масла, А.С. Пацучок Фэлік падарожнічае : казка / А.С. Масла. Мінск, 2013. С. 5.
Пазнякоў, М. Дарынка-весялінка : вершы, казкі, загадкі... / М. Пазнякоў ; маст. рэд. Ю.Ц. Цярэшчанка. Мінск, 1999.