Тэма 5.1. Агульная характарыстыка беларускай дзіцячай літаратуры ў 70-80 гадоў

Перыяд 1970-1980-х гг. у жыцці грамадства быў дастаткова цікавым і шмат у чым супярэчлівым. Дзяржаўная ідэалогія была накіравана на выхаванне падрастаючага пакалення, таму ў полі зроку аказвалася дзіцячая літаратура, перш за ўсё выдавецтвы і іх аўтары. У гэты перыяд літаратура ўнутрана заставалася разняволенай. Не былі выключэннем і творы для дзяцей. Настрой узнёсласці пераважаў ва ўсім. Працягваліся тэматычныя распрацоўкі папярэдняга часу, творы прысвячаліся такім грандыёзным будоўлям, як БАМ, правядзенню Алімпіяды-80 і інш. Несумненна, што ў гэты час асноўным фактарам выхавання падрастаючага пакалення заставалася кніга [1].

Паколькі ў дзяржаўнай прапагандзе асабліва падкрэслівалася міралюбнасць савецкай знешняй палітыкі, важнай з’яўлялася тэма міру, дружбы народаў, калектывізму і ўзаемадапамогі, захавання гэтых дасягненняў савецкага жыцця.

Інтэрнацыянальнае заўсёды вырастае з нацыянальнага: чым большае ў чалавеку адчуванне нацыянальнай годнасці, тым з большай пашанай ён будзе адносіцца да іншых народаў. У вершах “Імяніны”, “Драчова запрашэнне”, “Буслава ўказка” А. Пысіна малому чытачу праз многія алегарычныя з’явы прапаноўваецца ўяўленне пра дзівосны далёкі свет; паэт своеасабліва падштурхоўвае да пазнання многіх чужых краін, каб яшчэ больш любіць сваю Беларусь. Асабліва гэта характэрна для верша “Буслава ўказка”. Чароўная ўказка Бусла вядзе малых да многіх экзатычных прастораў тады адной вялікай дзяржавы. Праз многія мастацкія прыёмы паэт здолеў даходліва распавесці пра цікавыя мясціны, велічныя для таго часу будоўлі: БАМ, магутныя сібірскія электрастанцыі, Байканур як сімвал для ўсіх хлапукоў у магчымасці стаць касманаўтамі. Але галоўнае ў творах заключаецца ў настойлівым аўтарскім імкненні вызначыць для малога чытача галоўныя вектары яго маральнага выхавання: павага да старэйшых, уменне цаніць дружбу, дастойнае прадстаўленне сябе ў свеце, павага да сябе і прадстаўнікоў іншых народаў.

Выхаванню патрыятызму і інтэрнацыянальнай еднасці прысвечана творчасць Артура Вольскага. У зборніку “Дабяруся да нябёс” (1985) своеасабліва перакрыжоўваюцца як проста бытавыя, так і гераічныя, нават фантастычныя з’явы, паказваецца далучанасць да касмічных прастораў [2].

Такую ж любоў да роднага краю прывіваюць малому чытачу і кнігі аднаго са старэйшых беларускіх пісьменнікаў Віталя Вольскага. Яго творы “Палессе” (1977), “Дзень добры, Бяроза” (1984) – яркае таму сведчанне. У жанры падарожнай аповесці пісьменнік распавядае пра багацце флоры і фаўны Палесся, характар і норавы, асаблівасці жыццёвага ўкладу яго жыхароў, пра слаўныя і драматычныя старонкі гісторыі краю. У творы адчуваецца прысутнасць саміх насельнікаў рэгіёна. Менавіта найважнейшыя меркаванні пісьменнік выказвае вуснамі сваіх суразмоўцаў, напрыклад, Зыгмуся, які дапамагае аўтару зразумець сутнасць і псіхалогію тутэйшых людзей, іх пэўную насцярожанасць. В. Вольскі адлюстроўвае прадчуванне негатыўных наступстваў як адзін з вынікаў залішняй цікавасці да палескіх мясцін з чыста камерцыйнага боку, што праяўляецца ў неабгрунтаваным асушэнні зямель гэтай часткі Беларусі. У творы “Дзень добры, Бяроза” натхнёна распавядаецца пра Бярэзінскі запаведнік, пра яго прыроду, пра тое, як з дапамогай чалавека адбываецца міграцыя жывёл, якія знаходзяцца на мяжы знікнення. Пра жывёльны і раслінны свет, пра людзей, што яго вартуюць і ствараюць спрыяльныя ўмовы для жыцця, пісьменнік піша ўзнёсла, ярка і вобразна. Не менш зацікаўлена асвятляліся ў мастацкай дзіцячай літаратуры гістрычныя падзеі, якія павінны былі выхоўваць у падрастаючага пакалення павагу да сваёй даўніны, слаўных старонак гісторыі і яе знакамітых прадстаўнікоў [2].

Пісьменнікі ў гэты перыяд імкнуліся прадставіць малому чытачу знакавых гістарычных асоб, пра іх дзейнасць на карысць роднага краю, намаганнях сцвердзіць у свеце значнасць крывічоў, радзімічаў, дрыгавічоў, якія потым сталі называцца беларусамі.

Пра старонкі з жыцця Кузьмы Чорнага ўражліва расказвае Міхась Тычына ў аповесці “Вяртанне” (1984). Аўтару ўдалося паказаць станаўленне творчай асобы слыннага беларускага пісьменніка ад дня яго нараджэння да вяртання ў разбураную Беларусь пасля знішчальнай вайны. Аповесць вучыць удумлівым адносінам да жыцця, дапамагае лепш спазнаць асаблівасці творчай манеры вялікага пісьменніка, шырокую геаграфію прататыпаў герояў яго твораў. Перад паступленнем у Нясвіжскую семінарыю Мікалай Раманоўскі (будучы пісьменнік) разам з бацькам хадзіў па наваколлі як цясляр. Ужо другі год ішла вайна. М. Тычына згадвае ў аповесці такі факт: “Яшчэ ўчора яны сустрэлі па дарозе шаснаццацігадовага хлапца, які назваў сябе выгнанцам з-пад Вільні”'. Ці не нагадвае гэты эпізод мастацка-разгорнуты пачатак рамана “Пошукі будучыні”? З дзіцячых гадоў, сцвярджае ў сваім творы М. Тычына, у будучага пісьменніка назапашваліся такія жыццёвыя назіранні, якія потым станавіліся непаўторнымі вобразамі ў яго мастацкіх творах. Аповесць “Вяртанне” вучыць маладога чытача настойлівасці, уменню здабываць веды, творча іх выкарыстоўваць, мэтанакіравана імкнуцца ў будучыню. Менавіта так успрымаецца фінал аповесці, дзе Кузьма Чорны ў думках бласлаўляе на творчы подзвіг Івана Мележа, убачыўшы ў яго асобе лепшыя рысы прадаўжальнікаў літаратурнай справы пісьменнікаў-класікаў.

Праблемам даўніх гадоў напружанага процістаяння розных сацыяльна-палітычных лагераў прысвечаны аповесці “Гарачае лета” (1977) Сяргея Грахоўскага, “Стрэлы над ярам” (1974) Леаніда Прокшы.

Як і раней, актуальнай для дзіцячай літаратуры ў гэты перыяд застаецца тэма Вялікай Айчыннай вайны. Пісьменнікі ў дакументальных і мастацкіх творах імкнуцца акцэнтаваць увагу не толькі на гераічных аспектах вайны, але і выразіць народны погляд на яе як непрымальную, антыгуманістычную з’яву. Вядома, гераічнае і зараз застаецца пераважным у мастацкіх творах, але выяўленне ідзе ўжо не толькі праз знешнія характарыстыкі, але і праз паказ душэўнага стану маладых барацьбітоў, іх роздумаў, няхай і крыху наіўных, усіх падзей. Пісьменнікі ўзнімалі важныя праблемы жыцця ва ўмовах нямецкай акупацыі. Выразна гэта выявілася ў апавяданнях “Алёшка”, “Эфка” Івана Пташнікава, “У хаце трое”, ”Акопы”, “Дарога ішла праз лес”, аповесці “Апошнія і першыя” Барыса Сачанкі. Розныя аспекты барацьбы, змагання з фашызмам, проста процістаяння фашысцкай знішчальнай палітыцы яскрава паказаны ў аповесцях і апавяданнях “Бывай, Грушаўка” (1970) Галіны Васілеўскай, “Тры старонкі з легенды” (1971) Генадзя Бураўкіна, “Компас паказвае на захад”(1976) Івана Аношкіна, “Жаўранкі над Хатынню” (1977) Алены Кобец-Філімонавай. Вобраз няўрымслівага юнага змагара Косці Будніка стварыў у аповесці “Я вярнуся, мама!” (1977) Даір Слаўковіч. У гэты ж час пра ваенныя падзеі пісалі для дзяцей Васіль Хомчанка, Алена Васілевіч, Рыгор Хацкевіч, Мікола Гамолка, Алесь Махнач і іншыя аўтары [2].

Значна прадстаўлена ў гэты перыяд у беларускай дзіцячай літаратуры экалагічная праблематыка: “Пад старым дубам” (1971), “Яшка прыляцеў” (1973) Уладзіміра Ляўданскага, “Жыві сабе, зайчык” (1975) Паўла Кавалёва, “Каласавічок” (1969) Даіра Слаўковіча, “Пераправа” (1987) Міхася Зарэмбы.

Шырока распавядаецца ў мастацкай літаратуры пра паўсядзённыя справы дзяцей рознага ўзросту; падаецца гэта ў розных аспектах, часам у незвычайных сітуацыях. У навеле “Нястрашны страх” (1986) Уладзіміра Юрэвіча расказваецца пра прыгоды хлапчука Лукашыка. Кніга вучыць малога чытача разумець акаляючы свет, законы прыроды, дапамагае выпрацоўваць лепшыя рысы характару, дае пазнавальны матэрыял пра жыццё ў горадзе, вёсцы. Так, напрыклад, у вёсцы Лукашык захапляецца свойскімі жывёламі; асабліва яго ўражвае конь, які ўжо і для дзяцей сучаснай вёскі становіцца экзатычнай жывёлай, паколькі гэтую жывёлу амаль поўнасцю выцесніла тэхніка.

Прыкладна такой жа тэматыцы прысвечаны кнігі беларускіх паэтаў і празаікаў гэтага часу: “Як Алеська згубіўся ў лесе” (1986), “Добрыя суседкі” (1988) Кастуся Цвіркі, “Зоркі-зорачкі” (1984), “Навечна з сонцам” (1986) Міколы Чарняўскага.

Выключнае значэнне ў беларускай дзіцячай літаратуры заўсёды займала казка. Адштурхоўваючыся ад народнай традыцыі, пісьменнікі стварылі надзвычай выразны пласт іншасказальных твораў у прозе і паэзіі. Яны напоўнены вялікай сілай маральна-філасофскага ўздзеяння на юнага чытача. Гэтая частка дзіцячай літаратуры спалучае ў сабе літаратурна апрацаваныя народныя творы і спецыяльна напісаныя для малых чытачоў – арыгінальныя і на аснове народных сюжэтаў, а таксама пры дапамозе стылізацыі пад іх.

Услед за Уладзімірам Караткевічам да літаратурнай казкі звярнуўся Георгій Марчук (“Жылі-былі дзед Васільчык і баба Кацярына”, 1987). Кніга складаецца з дзвюх частак: казкі і легенды пра народнага героя Несцерку – першая частка казкі пра дзівосы, што адбываюцца з дзедам і бабай, проста фантастычныя і амаль жыццёва праўдзівыя – другая частка.

Па шляху стварэння казак для дзяцей ішлі Павел Місько, Уладзімір Ліпскі і іншыя пісьменнікі. Уладзімір Ягоўдзік амаль усю творчасць прысвяціў выяўленню жыцця на мяжы яго казачнасці і жорсткай рэальнасці. У зборніку казак “Сонейка, свяці!” (1988) пісьменнік распавядае пра спрадвечную барацьбу сіл Дабра і Цьмы, пра высакароднасць усіх, хто супрацьстаіць наплыву злых сіл [2].

У другой палове дваццатага стагоддзя вялікім майстрам у справе стварэння літаратурнай вершаванай казкі праявіў сябе Уладзімір Дубоўка. У 50-я гг. да казкі звярнуўся і Сяргей Грахоўскі. У “Лясной казцы” гэтага пісьменніка вядзецца гаворка пра тое, што ў час небяспекі нават у асяроддзі непрымірымых звяроў-ворагаў наступае ўзаемапаразуменне.

Сапраўдны росквіт паэтычнай літаратурнай казкі пачаўся ў шасцідзясятыя гады. Гэты жанр даваў магчымасць у дасціпнай форме ўздымаць важныя праблемы станаўлення характару дзяцей, выпрацоўкі ў іх самастойнасці, прыстойнасці, урэшце звычайнай далікатнасці, што характэрна для такіх твораў, як “Казка пра Ласку” (1963) Еўдакіі Лось, “Ліса з магнітафонам” (1979) Станіслава Шушкевіча, “Жывая вада” (1988) Анатоля Грачанікава, “Тры казкі пра Зая” (1986), Генадзя Бураўкіна.

1. Якія асноўныя тэндэнцыі можна вылучыць на ўзроўні тэм, праблем, жанраў у развіцці беларускай дзіцячай літаратуры ў 70-80-х гг. XX ст.? Прывядзіце адпаведныя прыклады.

2. Якія якасці дзіцячага характару выяўлялі пісьменнікі ў творах для малых чытачоў? Падмацуйце адказ адпаведнымі прыкладамі.

3. Што новага з’явілася ў творах для дзяцей у гэты перыяд пра падзеі Вялікай Айчыннай вайны?

4. У якіх мастацкіх творах перыяду 70-80-х гг. XX ст. распавядаецца пра школьныя і паўсядзённыя заняткі дзяцей?

5. Вызначце дасягненні беларускіх пісьменнікаў у стварэнні вершаванай і празаічнай казкі ў гэты перыяд.

6. Падрыхтуйце характарыстыку аднаго з паэтычных зборнікаў для дзяцей малодшага школьнага ўзросту (аўтар, назва, тэматыка, праблематыка твораў, герой, мастацкае афармленне).

7. Ахарактарызуйце гісторыю стварэння, праблематыку і ўнікальнасць эсэ “Зямля пад белымі крыламі” Уладзіміра Караткевіча.

8. Ахарактарызуйце тэму “Знакавыя гістарычныя асобы” на прыкладзе кніг “Францыск Скарына, альбо Як да нас прыйшла кніга” А. Клышкі, “Кастусь Каліноўскі” А. Якімовіча, “Пры апазнанні – затрымаць” Васіля Хомчанкі, “Крыж міласэрнасці” В. Коўтун, “Вяртанне” М. Тычыны.

9. Зрабіце літаратурна-мастацкі аналіз казкі У. Караткевіча на выбар адной “Лебядзіны скіт”, “Нямоглы бацька”, “Чортаў скарб”, “Кацёл з каменьчыкамі”, “Жабкi i чарапаха”.

10. Складзіце прэзентацыю на экалагічную тэму і тэму любві да роднага краю ў творах Васіля Жуковіча, Казіміра Камейшы, Галіны Каржанеўскай.

11. Першы твор беларускай дзіцячай літаратуры пра адметнасці прыроды роднага краю і прыгоды падлеткаў стала аповесць Янкі Маўра “Палескія рабінзоны”. Напішыце водгук на аповесць Гл. Дадатак №2 або арганізуйце прагляд фільма, знятага ў 1934 годзе паводле аповесці “Палескія рабінзоны”. Рэжысёры: Іосіф Бахар, Леанід Малчанаў.

12. Арганізуйце квэст-гульню па аповесці “Палескія рабінзоны” з конкурсамі: “Лінгвістычны” (лексічнае значэнне слоў), “Кухарскі” (прыгатаваць стравы, якія ўжывалі героі), “Пазнавальны” (пазнаёміцца з жывёльным і раслінным  светам Палесся), “Рэкламны”  (парэкамендаваць кнігу сваім сябрам), “Геаграфічны” (падарожжа па карце Беларусі).

13. Выканайце літаратурную віктарыну па аповесці Янкі Маўра “Палескія рабінзоны”:

1. Галоўныя героі аповесці, якія трапілі на востраў у час паводкі.

2. Дзе вучыліся хлопцы?

3. Якія гурткі наведвалі яны?

4. Вавёрка зрабіла ў дупле запасы, якія хлопцы знайшлі. Што гэта было?

5. Які драпежнік цягаў з вады рыбу?

6. Каго Янка Маўр называе “дрывасекамі”?

7. Якую “панскую страву” папрапанаваў паспрабаваць Віктар?

8. Дзе хлопцы знайшлі тайнік кантрабантыстаў?

9. Ад каго хлопцы выратавалі лася?

10. Якую жывёлу Віктар і Мірон убачылі ў лесе?

11. Што мелі хлопцы ў сваёй небагатай гаспадарцы?

12. Якія рэдкія расліны Беларусі хлопцы ў лесе знайшлі?

1. Беларуская дзіцячая літаратура : вучэбны дапаможнік / А. М. Макарэвіч [і інш.]; пад агульн. рэд. А. М. Макарэвіча. – Мінск : РІПА, 2016.

2. Беларуская дзіцячая літаратура : вучэб. дапаможнік / А.М. Макарэвіч [і інш.] ; пад рэд. А.М. Макарэвіча, М.Б. Яфімавай. Мінск, 2008.