Тэма 4.6. Васіль Зуёнак

Васіль Васільевіч Зуёнак (1935)

Асноўныя паняцці і тэрміны: элегія, эцюд.

Дэбютаваў падчас вучобы ў Барысаўскім педвучылішчы ў барысаўскай раённай газеце, у рэспубліканскім друку ў 1954 г., аднак першы паэтычны зборнік для дзяцей “Вясёлы калаўрот” выйшаў толькі ў 1965. У 1966 пасля працяглага маўчання з’явілася кніга лірыкі “Крэсіва”, засведчыўшы нараджэнне сапраўднага мастака. Выдадзены зборнікі паэзіі “Крутаяр” (1969), “Сяліба” (1973), зборнік гумарыстычных вершаў “Качан на п’едэстале” (1973), “Нача”, (кніга пабывала ў космасе ў 1978 годзе, яна была дастаўлена касманаўту Уладзіміру Кавалёнку, земляку паэта, на арбітальную станцыю “Саюз-6”), “Маўчанне травы” (1980), кніга выбраных вершаў “Час вяртання” (1981), “Світальныя птушкі” (1982), “Лукам’е” (1984), кніг літаратурна-крытычных артыкулаў “Лінія высокага напружання” (1983), кнігі вершаў і паэм “Жніўны дзень” (1985), “Вызначэнне” (1987), “Лета трывожных дажджоў” (1990), “Чорная лесвіца” (1992), “Пісьмы з гэтага свету” (1995), двухтомнік выбраных твораў – вершаў “Гронка цішыні” (1996) і паэм “Пяцірэчча” (1998), “Выбраныя творы” (2010), “Азірнуўшыся, не скамянець…” (2013).

Аўтар кнігі літаратурна-лінгвістычных эсэ, эцюдаў, падарожных нататак “Паміж небам і зямлёю” (2009), зборніка празаічных элегій “Паўстанак з літарай “Л” (2021).

На сайце пісьменніка змешчаны дзве электронныя кнігі лірыкі: “Вертыкальныя рэкі святла: вершы сутоку тысячагоддзяў” (1993-2006) і “Шляхам Белага каменя: вершы сустрэчных дзён” (2007-2021) – усяго 1620 мастацкіх тэкстаў, у тым ліку і тых, што нідзе не публікаваліся [4].

З канца 1990-х В. Зуёнак выступае ў друку з лірычнай прозай – “элегіямі” і эцюдамі. У творах усіх жанраў выяўляе сябе як лірык з эпічным светабачаннем: чуйна рэагуе на ўсе трывогі свету, аднак маштабнасць успрымання быцця не захіляе ад яго адзінкавага, прыватнага. Пісьменніка нязменна прывабліваюць пытанні жыцця і смерці, маральнай чысціні асобы, узаемаадносін чалавека з прыродай, захавання нацыянальнай самабытнасці народа.

Васіль Зуёнак – аўтар кніг замалёвак і нарысаў “Любіць прыроду – любіць Радзіму” (1962), “Працай славіцца чалавек” (1963), літаратурнай крытыкі “Лінія высокага напружання”,  шматлікіх зборнікаў вершаў для дзіцячай аўдыторыі.

Перакладае з рускай, польскай, украінскай, балгарскай, польскай, славацкай, латышскай, сербскай моў. Плённа займаецца творчай працай. Разам з Р. Барадуліным пераклаў кніжку вершаў У. Лучука “Возера-Бульдозера” (1978).

Вершы паэта перакладаліся на англійскую, балгарскую, польскую, славацкую і іншыя мовы. Выбраныя пераклады склалі кніжку “Знічкі сямі нябёс” (1992).

Пра творчасць В. Зуёнка пісалі Р. Барадулін, У. Караткевіч, У. Калеснік, П. Панчанка, А. Лойка, А. Вярцінскі і інш., адзначаючы фенаменальны мастацкі дар паэта, дзякуючы якому ў радках спалучаецца сучаснасць і гісторыя, лірыка і эпас, міф і рэальнасць, імкненне да вечнага і фельетонная стракатасць звычайнай паўсядзённасці [3].

Жыве ў Мінску.

Кнігі для дзяцей

Пачынаючы ад зборніка паэзіі для дзяцей “Вясёлы калаўрот” (1965), творы для дзяцей занялі значнае месца ў паэзіі В. Зуёнка – зборнікі паэзіі “Жылі-былі пад вадой” (1969), “Сонечны клубочак” (1972), “Будзем сілы набірацца” (1974), “Шапка-ўсёвідзімка” (1983), “Бадзірог”, “Па ельнічку, па бярэзнічку…”, “Хата, поўная гасцей” (1987), у якую, як госцi ў хату, сабралiся вершы – сур’ёзныя i жартоўныя, казкi, загадкi, а разам з iмi прыйшлi iх героi – вясёлыя i знаходлiвыя дзецi, птышкi i звяры, рыбы, кветкi, дрэвы...

Праца ў дзіцячых выданнях абудзіла ў ім захапленне паэзіяй для дзяцей, і ён сам пачаў для іх пісаць. Раскрываючы гэтыя кніжкі, малы чытач трапляў у той свет, сярод якога праходзіла яго штодзённае жыццё, але гэта быў свой, пераўтвораны паэтычнай фантазіяй аўтара свет:

Вы не бачылі, сябры, –

Зоркі выпалі у бары.

Дзе ні глянеш, на паляне –

Усё гарыць чырвоным ззяннем

Пад лістамі, ля пянькоў–

Сотні зыркіх аганькоў.

Будзённае, натуральнае становіцца незвычанным, святочным – і тут паэту дапамагае багатая метафорыка, якая перадае асаблівасці мастакоўскага ўспрымання навакольнай рэчаіснасці. У прыватным і канкрэтным ён бачыць другі план – праяўленне ўніверсальных заканамернасцей быцця. Суніцы – гэта, аказваецца, згусткі сонечнага цяпла і святла, “жарынкі”, “сонечныя дочкі – зваблівыя вочкі”. Птушкі, звяры і дрэвы – жывёльны і раслінны свет – часам выглядаюць мудрэй і разумней за чалавека, які, выходзіць, нават нешта страціў з таго, што збераглі гэтыя хавальнікі першасных законаў быцця.

Сапраўды, В.Зуёнак пісаў выдатныя вершы для дзяцей. Напрыклад, верш “Бадзірог”:

Бадзірог, Бадзірог –

Не пускае за парог:

Дзеці ў хаце туляцца,

А ён – ідзе па вуліцы,

Бэкае і мэкае,

Ледзь не кукарэкае,

Уцякайце – хто куды

Ад рагатае бяды!..

Раптам бачыць Бадзірог

Новыя вароты –

I з усіх чатырох,

I з усёй ахвотай:

“Што – хіба я не баран?! ” –

Паімчаўся на таран!

Ну а потым –

Што было там? –

Зараз вам усё скажу:

Дзве прабоіны у варотах

І аўчынка на кажух.

Твор – знаходка. Не часта напаткаеш у дзіцячай літаратуры верш, у якім так па-майстэрску раскрыўся талент аўтара. Усё прываблівае тут. I сама рытміка, падобная на маленькага апавядальніка, які аказаўся сведкам незвычайнай прыгоды, і цяпер спяшаецца пра ўсё паведаць сябрам. I высокі эстэтычны ўзровень, калі, знаёмячыся з гісторыяй-прыгодай, атрымліваеш асалоду ад сутыкнення з паэзіяй, народжанай адным узлётам думкі і пачуцця. I безумоўна, нельга адмаўляць вялікага выхаваўчага эфекту [3].

Можна шмат пераконваць хлопчыкаў і дзяўчынак, як гэта важна (і неабходна) быць заўсёды паслухмянымі, не сваволіць... Гаварыць, а словы не пакідаючы аніякага следу. Але карысней выхоўваць словам-прыкладам. “Бадзірог” – кніга В. Зуёнка, якая выйшла ў выдавецтве “Юнацтва”, дзе нямала было змешчана яшчэ незвычайных гісторый.

Такім чынам, твopы для дзяцeй Вaciля Зyёнкa вызнaчaюццa жaнpaвaй paзнacтaйнacцю. Гэтa вepшы, жapты, зaгaдкi, пaэмы, кaзкi, cкopaгaвopкi, aпaвядaннi i iнш. У acнoўным пepaвaгy ён aддae дзiцячaй пaэзii, тaмy мoвa ягo твopaў мaляўнiчaя, вoбpaзнaя. Аднa з любiмыx тэм лipычныx твopaў для дзяцeй – тэмa пpыpoды. У твopax для дзяцeй Вaciль Зyёнaк нe тoлькi aдлюcтpoўвae мapaльныя пpынцыпы. Шэpaг вepшaў, зaгaдaк пaэтa нaкipaвaны нa paзвiццё ў дзяцeй нaзipaльнacцi, пaмяцi, yвaжлiвacцi. Тaкiя твopы cпpыяюць acэнcaвaнню пpычыныx з’яў [1].

Tэмaтыкa лiтapaтypныx твopaў Baciля Зyёнкa дocыць шыpoкaя: yзaeмacyвязь чaлaвeкa i гpaмaдcтвa, чaлaвeкa i пpыpoды, гicтapычныя пaдзei, тэмa пaэтa i пaэзii. У мнoгix твopax aдчyвaeццa aўтaбiягpaфiчны пaчaтaк. У твopax для дзяцeй Baciль Зyёнaк нe тoлькi aдлюcтpoўвae мapaльныя пpынцыпы. Шэpaг вepшaў, зaгaдaк пaэтa нaкipaвaны нa paзвiццё ў дзяцeй нaзipaльнacцi, пaмяцi, yвaжлiвacцi. Taкiя твopы cпpыяюць acэнcaвaнню пpычыныx з’яў, нaпpыклaд, y вepшы “Pyчaёк” yвaгa aкцэнтyeццa нa кpyгaвapoцe вaды ў пpыpoдзe.

Фopмa зaгaдaк – aднa з пaпyляpныx y твopчacцi Baciля Зyёнкa.

Вавёрка вызначаецца сваёй працавітасцю:

Назбірала арэхаў,

Пяць мяхоў і паўмеха,

Насушыла грыбоў

Аж дванаццаць карабоў,

Нацягала шышак горку

Працавітая...

Казуля мае здольнасць хутка бегаць:

Па гарах ды лагчынах

Ад зубоў ад ваўчыных

Задавалі лататы,

Пазбівалі капыты.

Чаравічкі б абулі,

Ды не маюць іх...

Цецярук занадта балбатлівы:

Сам не рад, што так балбоча,

Хоць язык павесь на крук.

Ледзь пратрэ спрасонку вочы –

I за песню ...

Журавель мае доўгія ногі, вельмі любіць танцаваць:

Як у родны трыснёг

Прыляцеў з чужых зямель –

Танцаваў з усіх ног

Упрысядкі...

Яшчэ aдзiн жaнp, y якiм пpaявiўcя лiтapaтypны тaлeнт Baciля Зyёнкa – кaзкa, якія слалі не адзін зборнік.

Tвopы для дзяцeй Baciля Зyёнкa яшчэ paз пaцвяpджaюць, штo ў ягo acoбe бeлapycкaя лiтapaтypa мae фiлocaфa, дacлeдчыкa, якi пpaгнe пaзнaць icцiнy, ycвядoмiць зaкoны жыццядзeйнacцi гpaмaдcтвa, пaэтa, якi чyйнa pэaгye нa пpыгaжocць нaвaкoльнaгa cвeтy, yвaжлiвa ўглядaeццa вa ўнyтpaны cвeт чaлaвeкa. Пaэт cвaёй пaэзiяй нaдae ўвaгy выxaвaнню кaштoўныx чaлaвeчыx якacцeй.

Характэрныя прыкметы паэзii В.Зуёнка – рытмiчная разнастайнасць, лёгкасць гучання, iмклiвасць, насычанасць дзеяннем [4].

Элегія – жанр лірычнай паэзіі; у ранняй антычнай паэзіі – верш, напісаны элегічным дыстыхам, незалежна ад зместу; пазней (Калімах, Авідзій) – верш з характарам задуменнага суму.

Эцюд – невялікі твор навуковага, крытычнага характару, прысвечаны якому-небудзь, асобнаму пытанню.

1. Зрабіць агляд кніг – зборнікаў паэзіі і казак Васіля Зуёнка “Жылі-былі пад вадой”, “Сонечны клубочак”, “Будзем сілы набірацца”, “Шапка-ўсёвідзімка”, “Хата, поўная гасцей”, “Бадзірог”, “Па ельнічку, па бярэзнічку…” (адной кнігі на выбар).

Мэта: ацаніць задуму аўтара; прааналізаваць выхаваўчы і пазнавальны аспекты кнігі; вызначыць адпаведнасць кнігі заяўленым жанрам; ацаніць змест і форму твораў з ўлікам чытацкага адрасу; прааналізаваць мову і стыль твораў; ацаніць афармленне выдання.

2. Напішыце водгук на твор з выбранай кнігі:

План-схема водгуку:

1. Агульная ацэнка твора, уражанне ад яго.

1.1. Тэзіс.

2. Тэма, ідэя (праблема) твора, аўтарская пазіцыя.

2.1. Аргументы.

2.2. Кампазіцыя твора (сюжэтныя лініі, вобразы, памер верша, наяўнасць эпіграфа, форма верша і г. д.).

2.3. Мова твора (асаблівасці ўжывання лексічных, фанетычных, сінтаксічных адзінак, наяўнасць тропаў і г. д.).

3.Чым узбагаціў твор, над чым прымусіў задумацца, чаму варта прачытаць.

4. Уражанні і вывад.

1. Беларуская дзіцячая літаратура: вучэб. дапам. / А.М. Макарэвіч [і інш.]; пад агул. рэд. А.М. Макарэвіча, М.Б. Яфімавай. – Мінск : Вышэйшая школа, 2008.

2. Беларуская лiтаратура 20 ст.: Вучэбны дапаможнiк. М.І. Мiшчанчук, І. С. Шпакоўскi. – Мн., 2001.

3. Гнiламёдаў У. Праўда жыцця: Творчы партрэт Васiля Зуёнка. – Мн., 1992. – 143с.

4. Заяц Н. Элегiя жыцця: Лiрычная проза В. Зуёнка // РС. 2005. №6.

5. Творчасць В. Зуёнка: Узаемадзеянне лiрычнага i эпiчнага. Рэд. В. Н. Заяц.–Мн., 2006.– 21с.

1. Вярцінскі, А. Я памяць збярог…[пра паэзію В. Зуёнка] / А.Вярцінскі. – У кн.: Вярцінскі А. Высокае неба ідэала. – Мн.: Маст. літ., 1980. – С. 162–166.

2. Гаўрусеў, С. Сэрцабіццё слова : [В. Зуёнку – 50] / С. Гаўрусёў // ЛіМ. – 1985. – 31 мая. – С. 6–7.

3. Гніламёдаў, Ул. Арыенціры памяці [пра творчасць Васіля Зуёнка]. – У кн.: Гніламёдаў Ул. Ля аднаго вогнішча. – Мн. : Юнацтва, 1984. – С. 126–143.

4. Гніламёдаў, Ул. Дыялог : [В. Зуёнку – 60] / Ул. Гніламёдаў // ЛіМ. – 1995. – 2 чэрв.

5. Заяц, Н. “Мы заўжды на пачатку дарог…” : штрыхі да творчага партрэта Васіля Зуёнка / Наталля Віктараўна Заяц // Роднае слова. – 2010. – № 6. – С. 12–15.

6. Заяц, Н. “С открытым боли и любви сердцем” / Наталья Заяц // Нёман. – 2005. – № 11. – С. 165–172.

7. Заяц, Н. Гаспадар паэтычнай Сялібы / Наталля Заяц // Выбраныя творы / Васіль Зуёнак. – Мінск, 2010. – С. 5–24.

8. Заяц, Н. Элегіі жыцця / Наталля Заяц // Роднае слова. – 2005. – № 6. – С. 8–11.

9. Заяц, Н. Яму адгукаецца слова / Наталля Заяц // Полымя. – 2010. – № 1. – С. 102–107.

10. Зуёнак, В. “На геаграфічным перавале…” / Васіль Зуёнак ; гутарыў Андрэй Масквін // Дзеяслоў. – 2010. – № 2. – С. 305–310.

11. Зуёнак, В. Бачу з усіх сцяжын… / В. Зуёнак. – У кн.:

12. Вытокі песні. Аўтабіяграфіі беларус. пісьменнікаў. – Мн. : Маст. літ., 1973. – С. 77–80.

13. Зуёнак, В. Вясёлы калаўрот / В. Зуёнак. –Мінск, 1965.

14. Зуёнак, В. Жылі-былі пад вадой / В. Зуёнак. –Мінск, 1985. 

15. Зуёнак, В. Лета трывожных дажджоў: Вершы / В. Зуёнак. –Мінск, 1990.

16. Зуёнак, В. Лінія высокага напружання: Літаратурна-крытычныя нататкі, постаці, роздум / В. Зуёнак. – Мінск, 1983.

17. Зуёнак, В. Па ельнічку, па бярэзнічку / В. Зуёнак. –Мінск, 1993.

18. Зуёнак, В. Хата, поўная гасцей: Вершы, казкі, жарты, загадкі / В. Зуёнак. –Мінск, 1987.

19. Зуёнак, В. Шапка-ўсевідзімка. Вершы/ В. Зуёнак. –Мінск, 1983.