Тэма 4.1. Асаблівасці развіцця беларускай дзіцячай літаратуры ў 1940-1960 гг.

Пачатак саракавых гадоў XX ст. быў шматабяцальным для далейшага развіцця беларускай дзіцячай літаратуры.

У сакавіку 1941 г. у газеце “Літаратура і мастацтва” надрукаваны артыкул Л. Талалая і А. Якімовіча “Да нарады дзіцячай літаратуры”. Літаратурная нарада адбылася ў адпаведнасці з прапановай ЦК ЛКСМБ. Даклад пра стан дзіцячай літаратуры зрабіў Віталь Вольскі, у яго абмеркаванні прынялі ўдзел М. Лынькоў, К. Чорны, Я. Маўр, З. Аксельрод, Я. Бранеўская, А. Якімовіч. Яны кантаставалі здабыткі дзіцячай літаратуры, на той час даволі сціплыя, гаварылася пра патрэбу пісаць творы для дзяцей. У той жа час, памятаючы нядаўнія рэпрэсіі, пісьменнікі не адважваліся гаварыць адкрыта пра галоўныя прычыны недахопу твораў для дзяцей, не давалася таксама і мастацка-эстэтычная ацэнка выдадзеных кніг.

Аднак і гэтыя сціплыя пачынанні перарвала вайна. У сувязі з акупацыяй Беларусі спынілі працу выдавецтвы, рэдакцыі газет і часопісаў, многія пісьменнікі апынуліся на фронце, у эвакуацыі, у партызанскіх атрадах і падполлі. Нягледзячы на такія трагічна-аб’ектыўныя цяжкасці, поўнасцю літаратурна-творчы працэс не спыніўся. Літаратура была скіравана на галоўную задачу – перамогу над ворагам, вызваленне роднага краю. Вершы Я. Купалы, Я. Коласа. П. Броўкі, М. Танка, А. Куляшова і іншых пісьменнікаў выконвалі надзённую патрыятычную місію, у пасляваенны час яны трывала ўвайшлі ў школьныя хрэстаматыі. Такі ж лёс стаўся і з “малой” прозай ваеннага перыяду. Апавяданні М. Лынькова “Васількі”, “Астап”, К. Чорнага “Маленькая жанчына”, “Вялікае сэрца” таксама ўключаліся ў вучэбныя праграмы школы, служылі вялікай справе патрыятычнага выхавання. Пафасныя для таго часу вершы пра дружбу народаў стварала Эдзі Агняцвет, менавіта тады яна склала і лібрэта оперы “Джанат” [2].

Літаратура першых двух пасляваенных дзесяцігоддзяў вызначалася тэматычнай і жанравай разнастайнасцю. Праблемы ўзаемаадносін чалавека і прыроды, станаўлення асобы, выхавання патрыятычных пачуццяў асвятляліся ў прозе (У. Ляўданскі, П. Кавалёў, Я. Зазека, I. Сіляўка, М. Зарэмба), паэзіі (I. Муравейка, П. Прануза, А. Вольскі, М. Чарняўскі, Е. Лось, Н. Гілевіч), драматургіі (В. Зуб, А. Вольскі, П. Макаль). З’явіліся першыя творы пра мінулае і асваенне касмічнай прасторы (Я. Маўр, М. Гамолка).

Ваенная тэма была галоўнай у першыя пасляваенныя дзесяцігоддзі. Яна выявілася ў апавяданнях Я. Маўра “За што?” (1944), “Дом пры дарозе” (1945), “Максімка” (1945), Я. Брыля “Зялёная школа” (1946), дзе ў розных планах паказаны трагічны лёс дзяцей у час вайны.

У 70-я гг. у кнізе А. Адамовіча, Я. Брыля, У. Калесніка “Я з вогненнай вёскі” аднагодкі герояў кнігі “Ніколі не забудзем” будуць гаварыць больш натуральна. Вядома, параўнанне кнігі з пазнейшымі прызнанымі дакументамі-ўспамінамі можа выглядаць не зусім карэктна, але яно з’яўляецца неабходным.

Прыкладна праз сорак гадоў пасля выдання зборніка “Ніколі не забудзем” (галоўным арганізатар П. Рунец, а галоўны кансультант Я. Маўр) з’вілася кніга ўспамінаў “Апошнія сведкі” (1985, С. Алексіевіч), якая мае падзагаловак “Сола для дзіцячага голасу”. У ёй сабраны аповеды дзяцей, якім у час вайны было ад чатырох да трынаццаці гадоў. У аповедах ярка выяўляюцца індывідуальнасць апавядальніка, яго псіхалагічны стан, дакладнасць у апісанні сітуацый, хоць і адчуваецца ўжо нешта страчанае ў першасных адчуваннях, дыстанцыя часу. Кніга “Апошнія сведкі” застаецца пераканальным сведчаннем антычалавечнасці войнаў, якімі б яны ні былі: глабальнымі ці лакальнымі. Тэматычна блізкім да кнігі “Ніколі не забудзем” з’яўляецца зборнік “Піянеры-героі” (1972, складальнікі В. Зуёнак, А. Рокаш, П. Ткачоў). У кароткіх нарысах распавядаецца пра ўдзел падлеткаў у барацьбе супраць фашызму [1].

Тэма вайны застаецца актуальнай і ў наступныя гады. Больш увагі ў літаратуры, у тым ліку дзіцячай, надаецца псіхалагічнаму стану герояў, набліжанасці да дакумента. У дакументальнай аповесці “Віця Сітніца” (1964) В. Корзуна распавядаецца пра жыццё і змаганне з ворагам падлетка, яго напахіснасць, не па ўзросце моцную волю духу, глыбокую чалавечнасць, адказнасць за ўласныя ўчынкі. Пісьменнік сцвярджае спрадвечную ісціну: у часы вялікіх выпрабаванняў адбываецца паскоранае сталенне людзей. У гэтым плане Віця з’яўляецца ідэальным героем.

Блізкія да дакументальных і творы Г. Васілеўскай. У аповесці “Маланка ў начы’’ (1963) пісьменніца стварыла абаяльны вобраз юнай партызанкі Рымы Кунько; паказаны этапы станаўлення гераіні як асобы, яе ўменне знаходзіць выхад з самай крытычнай сітуацыі, гераічная смерць Рымы.

Подзвіг падлетка-палешука Ціхана Барана, які, ахвяруючы сваім жыццём, завёў фашысцкіх карнікаў у непраходныя балоты, раскрыты ў аповесці “Малюнак на снезе” (1969). Жыццё яго аднагодкаў у акупаваным горадзе, іх пасільны ўдзел у барацьбе адлюстраваны ў аповесці “Бывай, Грушаўка” (1970).

Цікавымі для юных чытачоў з’яўляюцца творы “Зброю бяруць сыны” (1964) X. Жычкі, “Шумеў Нягневіцкі лес” (1968) Я. Курто, “Хлопчык у вялікіх чаравіках” (1963) Л. Прокшы, “Лань – рака лясная” (1960) А. Шашкова, “Смелыя людзі” (1960) А. Якімовіча. Вобраз адважнага юнага разведчыка Марата Казея выведзены ў цыкле апавяданняў С. Шушкевіча, у п’есе “Марат Казей” В. Зуба (1963). 

Іван Сырцоў і Санька Макавей праходзяць праз вялікія выпрабаванні, здзяйсняючы подзвігі: выратаванне і лячэнне разам з дзедам Міронам параненага камісара, пошукі зброі, намаганні Івана выручыць сябра з бяды. Надзвычай абаяльным з’яўляецца вобраз бабкі Моці, Матроны Сяргееўны, якая выхоўвае “неслухаў”. У ім сканцэнтравана народная мудрасць. I. Сяркову ўдалося намаляваць рэальную карціну жыцця беларусаў у акупацыі ў першае пасляваеннае дзесяцігоддзе, з яго нішчымніцай, надрыўнай працай без аплаты. Пісьменнік сцвярджае вялікую веру людзей у будучыню: трэба сёння перацярпець, а далей усё наладзіцца. Як бы між іншым аўтар аповесцей заўважае і традыцыйныя адносіны вяскоўцаў да сваіх, якія выбіліся ў “людзі”. Яны выяўляюцца пры сустрэчы курсантаў падрыхтоўчага аддзялення ваеннага вучылішча Івана Сырцова і Санькі Макавея з бабкай Моцяй і іншымі аднавяскоўцамі. I. Сяркоў намаляваў у аповесцях пра прыгоды Санькі і Івана карціну жыцця беларускага народа ў складаныя перыяды ваеннага і пасляваеннага жыцця [2].

Такім чынам, у беларускай дзіцячай літаратуры 40-60-х гг. XX ст. створаны пераканальны вобраз дзяцінства.

1. Назавіце тэндэнцыі развіцця беларускай дзіцячай літаратуры ў першыя пасляваенныя дзесяцігоддзі.

2. Вызначце тэматыку і праблематыку твораў беларускай дзіцячай літаратуры ваеннага і пасляваеннага (40-60-я гг.) перыяду.

3. Ахарактарызуйце гісторыю стварэння, праблематыку, вобразы, унікальнасць кнігі “Ніколі не забудзем”.

4. Складзіце прэзентацыю па кнізе-ўспамінаў “Ніколі не забудзем”, выкарыстайце ўрыўкі з пісем дзяцей-сведкаў.

5. Падрыхтуце выставу адной кнігі “Ніколі не забудзем”.

6. Прывядзіце прыклады псіхалагічнай матываванасці і пераканальнасці ўчынкаў і дзеянняў Івана і Санькі (аповесць “Мы – хлопцы жывучыя” I. Сяркова ).

7. Знайдзіце ў аповесці “Мы з Санькам у тыле ворага” I. Сяркова (або “Мы – хлопцы жывучыя”) прыклады эмацыянальнай выразнасці мовы і гумару.

8. Выкарыстаўшы гэтыя прыклады, падрыхтуйце тэкст невялікай інсцэніроўкі ’Незвычайныя прыгоды Івана і Санькі”.

9. Напішыце водгук на кнігу “Мы з Санькам у тыле ворага” I. Сяркова. Гл. Дадатак № 2

10. Адкажыце на пытанні віктарыны па аповесці “Мы з Санькам у тыле ворага”:

1. Што знаходзілася да рэвалюцыі ў старой школе, дзе вучыліся хлопчыкі?

2. Якія ў хлопцаў былі прозвішчы?

3. Як звалі Ванінага малодшага брата?

4. Кім працаваў Ванеў бацька?

5. На якой вуліцы жыў Ваня?

6. Якіх дрэваў было шмат на гэтай вуліцы?

7. За што Захар Маляўка атрымаў мянушку Скок?

8. Хто быў першай ахвярай вайны, якую Ваня з Санькам убачылі на свае вочы?

9. Што азначае выраз “скусваць быркі”, які любіла паўтараць Ванева бабуля?

10. Хто верхаводзіў апалчэнцамі, куды запісаліся некаторыя мужчыны з Ваневай вёскі, якіх не забралі ў армію?

1. Беларуская дзіцячая літаратура / пад рэд. А.М. Макарэвіча, М.Б. Яфімавай. Мінск, 2008.

2. Беларуская дзіцячая літаратура : вучэбны дапаможнік / А. М. Макарэвіч [і інш.]; пад агульн. рэд. А. М. Макарэвіча. – Мінск : РІПА, 2016.

3. Беларуская дзіцячая літаратура / пад рэд. М. Яфімавай, М. Барсток. Мінск, 1980.