Тэма 1.2. Беларускія народныя казкі

Найбагацейшым скарбам дзіцячага фальклору з’яўляюцца казкі.

Казка – адзін з асноўных жанраў народнай творчасці – невялікіх памераў твор, змест якога напоўнены незвычайным, фантастычным, цудадзейным, магічным; героі яго – звычайныя людзі і людзі, надзеленыя звышнатуральнымі асаблівасцямі, насельнікі прыроднага свету, незвычайныя істоты – свабодна пераходзяць са свету рэальнага ў свет нерэальны і наадварот, становячыся пры гэтым на шлях дапамогі добрага добраму, барацьбы светлага з цёмным дзеля самай галоўнай мэты такой узаемападтрымкі і барацьбы: дасягнення героямі казкі той мэты, якая першапачаткова акрэсліваецца ў ёй і дзеля здзяйснення якой разгортваюцца ўсе падзеі твора. Як правіла, у казцы перамагаюць светлыя сілы і пазітыўныя героі; гэтым самым сцвярджаецца ідэя ўзвышэння светлага над змрочным, добрага над злым. Для казак уласцівы ўстойлівая традыцыйная кампазіцыя (паказальнымі яе элементамі з’яўляюцца зачын і канцоўка), кантрасны падзел герояў на пазітыўных і негатыўных (добрых і злых), барацьба добрага са злым, шчаслівы фінал гэтай барацьбы [3].

Яны найбольш набліжаны да рэчаіснасці і рэальнага жыцця, што бяруць свой пачатак ад народных анекдотаў, гульняў, народнага тэатра. У казках такога тыпу сувязь з міфалогіяй значна слабейшая.

У аснове канфлікту сацыяльна-бытавых казак ляжыць анекдатычны выпадак, высмейванне пэўных заган характару і некаторых сацыяльных груп (казкі антыцарскія, антыпанскія і інш.), спаборніцтва розуму, сілы.

Калі ў чарадзейных казках паказваецца барацьба станоўчага і адмоўнага, то ў бытавых найчасцей сцвярджаецца пэўны ідэал адносін, чалавека; гэта дасягаецца праз адмаўленне і асуджэнне адпаведных заган, іх высмейванне. Галоўныя героі тут супрацьпастаўлены адзін аднаму і з’яўляюцца антаганіста- мі; гэта ў нечым набліжае бытавыя казкі да казак пра жывёл. Сатырычны эфект тут дасягаецца з дапамогай гратэску, гіпербалізацыі. Адной з галоўных задач бытавой казкі з’яўляецца адлюстраванне народнай этыкі, каштоўнасці чалавечага розуму, кемлівасці, маральнай чысціні, умення рацыянальна выкарыстоўваць разумовы патэнцыял.

Бытавая казка не выключае наяўнасць фантастычных элементаў, але пры гэтым чарадзейныя, фантастычныя істоты і рэчы ў ёй не адыгрываюць той сэнсаўтваральнай ролі, як гэта адбываецца ў чарадзейных казках. Менавіта таму ў бытавых казках сустракаюцца антрапаморфныя і зааморфныя істоты: Доля, Гора, Бяда, Праўда, Мароз (“Два маразы”, “Як паніч злавіў гора”), Чорт (“Як чорт мужыку вочы адкрыў”, “Новы чорт”, “Злодзей, пан і чорт”).

Бытавыя казкі вызначаюцца сваёй дыялагічнасцю, тут дастаткова часта выкарыстоўваецца прынцып кумулятыўнасці, зачыны сціслыя і маюць храналагічны ці тапаграфічны характар.

Асноўная жанравая адметнасць казкі – устаноўка на выдумку, фантазію. Казка не ведае абмежаванняў ні ў часе, ні ў прасторы, асноўнае ў ёй – дзеянне, учынкі персанажаў. У ёй увасоблены гісторыя, жыццёвы вопыт, светапогляд, талент і мудрасць народа. Казкі падабаюцца дзецям, задавальняюць іх патрэбу ў яркім, незвычайным. На здзіўленне лёгка і натуральна дзіця ўваходзіць у казачны свет і гэтак жа легка вяртаецца ў рэальнасць, уносячы ў яе элементы казачнага. Казкі ўздзейнічаюць на дзяцей эстэтычна, даюць незабыўныя ўрокі народнай маралі, вучаць сумленнасці, сціпласці, працавітасці, душэўнай чуласці і дабрыні. Яны таксама актыўна ўплываюць на мову дзяцей, дапамагаюць ім адчуць прыгажосць роднага слова, мудрасць народа.

Казка – любімы жанр дзяцей і дзейсны сродак выхавання. Казка ніколі не знікае, як ніколі не знікне мара народа, прага яго да новых маральных вышыняў.

Сярод пісьменнікаў, якія садзейнічалі папулярызацыі беларускай народнай казкі (Я. Колас, Цётка, М. Багдановіч, Зм. Бядуля, У. Дубоўка, С. Шушкевіч), асабліва вылучаецца А. Якімовіч. Ён таленавіта апрацаваў больш за 200 беларускіх народных казак, якія добра вядомы чытачам па зборніках: “Каток – залаты лабок” (1955), “Бацькаў дар” (1957), “3 рога ўсяго многа” (1959), “Андрэй за ўсіх мудрэй” (1983), “Людзей слухай, а свой розум май” (1987).

Такім чынам, казкі непрыкметна накіроўваюць пачуцці і думкі дзяцей у рэчышча маральных вывадаў і абагульненняў, дапамагаюць зразумець сутнасць добрага і злога ў жыцці. У іх займальна, даступна, у адпаведнасці з узростам і асаблівасцямі дзіцячага ўспрымання, падаюцца звесткі пра навакольны свет, які для маленькіх дзяцей абмяжоўваецца даволі вузкім колам прадметаў, з’яў, паняццяў, а для старэйшых – больш шырокім і складаным. Так, шасці-сямігадовым і старэйшым дзецям няцяжка зразумець маральна-павучальны сэнс казак “Пану навука”, “3 рога ўсяго многа”, “Як Сцёпка з панам гаварыў”, “Лёгкі хлеб”, “Не сілай, а розумам”, “Як кот звяроў напалохаў”, “Селянін, мядзведзь і лісіца”, “Залаты птах”, “Музыка-чарадзей” [2].

Збіральнікамі беларускіх народных казак з’яўляюцца П. Шпілеўскі, П. Шэйн, А. Глінскі, У. Дабравольскі, Е. Раманаў, А. Сержпутоўскі, М. Федароўскі, Я. Карскі, I. Крук, А. Фядосік, К. Кабашнікаў, Н. Гілевіч.

У XX ст. беларускія народныя казкі сабраны, напрыклад, у зборніку “Казкі ў сучасных запісах” (1989) з серыі “Беларуская народная творчасць”.

Большасць казак перайшла ў дзіцячы фальклор ад дарослых. Казкі для дзяцей апублікаваны, напрыклад, у зборніку “Беларускія народныя казкі” (1990), якія апрацаваў А. Якімовіч. Некаторыя з іх увайшлі ў праграму выхавання і навучання дзяцей у яслях-садку.

1. Беларуская дзіцячая літаратура: вучэб. дапам. / А.М. Макарэвіч; пад агул. рэд. А.М. Макарэвіча, М.Б. Яфімавай. – Мн.: Выш. Шк.., 2008.

2. Беларуская дзіцячая літаратура : вучэбны дапаможнік / А. М. Макарэвіч [і інш.]; пад агульн. рэд. А. М. Макарэвіча. – Мінск : РІПА, 2016.

3. Дзіцячы фальклор / склад. : Г.А. Барташэвіч, В.І. Ялатаў. Мінск, 1972.