Літаратурна-мастацкі аналіз вершаў Васіля Вітка

Сюжэт казкі “Вавёрчына гора” складаецца з асобных эпізодаў-прыгод, паяднаных агульным клопатам: як хутчэй дапамагчы вавёрачцы. Гэтыя эпізоды адзначаны бліскучым гумарам, найбагацейшай фантазіяй аўтара, меладычнай выразнасцю, лаканічнасцю мовы, зрокавай канкрэтнасцю. Павялічвае цікавасць дзяцей да казкі тое, што героі яе сустракаюць на сваім шляху шмат нечаканых перашкод – тут нічога не даецца проста. Нават каб адправіць тэлеграму, кавалю-ворану, сёстрам-вавёрачкам, давялося нямала патурбавацца, і хоць яны вельмі спяшаліся, а ўсё ж прыпыніліся на імгненне, каб залюбавацца агністым ззяннем чырвоных арабін, асабліва прывабілі іх гронкі спелых арэхаў.

З майстэрствам выкарыстана В. Віткам тут гукавая анафара (паўторы ў пачатку вершаваных радкоў галоснага “А”), ёсць тут і эпіфара, узбагачаная гукапісам (паўторамі ў канцы вершаваных радкоў аднолькавых моўных канструкцый: “ча-ча-ча-чкі-я”, якія шчыра, па-дзіцячы непасрэдна перадаюць захапленне і зачараванасць сясцёр-вавёрачак).

У казцы “Вавёрчына гора” ачалавечаны не толькі звяры, птушкі, а нават маланка, гром, дождж. Калі, напрыклад, сёстры-вавёрачкі прыбеглі да старых дубоў – на тэлеграф і хацелі паслаць тэлеграму маланкай, дык аказалася, што ў маланкі выхадны дзень, а гром пасля работы спіць непрабудным сном.

Ва ўсё тое казачнае (тэлеграф, начальнік тэлеграфа, маланка, гром) В. Вітка вынаходліва ўключае рэальнае: гэта тыгр, але не той, якога ўбачыш у заапарку, а фашысцкі танк, што быў падбіты ў час Вялікай Айчыннай вайны і шмат гадоў гібеў у балоце. Не хаваючы іроніі, В. Вітка зазначае, што ад таго паганага, калісьці хвалёнага фашысцкага тыгра засталася груда іржы – ледзь удалося наскубсці з яго “шэрсці шматок” “вавёрцы на малаток”. Атрымліваецца парадокс: малаток з шэрсці? Але ж у казцы ідзе размова пра танк як пра тыгра, вось адкуль гэты шэрсці шматок. Ці зразумелі гэта дзеці? Тут для іх прыхавана хітрынка, і толькі ў канцы казкі бусел, якому выпаў гонар адвезці і ўручыць вавёрачцы той малаток, душэўна скажа ёй.

Як і належыць гэтаму жанру, казка “Вавёрчына гора” заканчваецца шчасліва: перасталі балець у Веры-вавёрачкі зубкі і нават яшчэ да таго, як бусел уручыў ёй малаток. Твор гэты прасякнуты дабрынёй, спачуваннем.

Заключная частка казкі “Вавёрчына гора” – апісанне застолля-бяседы – вытрымана ў характэрных рытмах беларускай народнай мелодыі. Ёсць на тым застоллі і госці, і музыкі, даецца апісанне пачастункаў, уключаюцца ў канцоўку твора традыцыйныя ўстойлівыя казачныя словазлучэнні.

Як і ў вуснай народнай паэзіі, у казцы “Вавёрчына гора” шмат слоў з памяншальна-ласкальнымі суфіксамі, напрыклад, гераіню сваёй казкі В. Вітка заўсёды называе ласкава вавёрачка, Вера-вавёрачка, чым выказвае ёй сваю прыязнасць, спачуванне і падтрымку. Аналагічных слоў багата, яны ўзмацняюць эмацыйнае ўздзеянне казкі, настройваюць дзяцей на дабрыню, добразычлівасць: бабулька, мяшэчак, зубкі, сястрыца, зайкі, мамачка, ручаёк, лісток, малаточак. Ёсць у казцы “Вавёрчына гора” характэрныя для вусна-паэтычнай творчасці падвойныя назоўнікі: зубачкі-зубкі, гора-горачка, вавёрка-галубка, сініцы-сястрыцы.

Многія радкі казкі “Вавёрчына гора” сваім гучаннем блізкія да народных лічылак, загадак, скорагаворак, забаўлянак. Багата тут гумару, дынамічных дыялогаў, якія падкрэсліваюць сцэнічнасць гэтай казкі.

У казцы “Вавёрчына гора” няма маральных павучанняў; не гаворыць паэт дзецям, што трэба быць добрым, спагадлівым, гатовым прыйсці на дапамогу, належыць даражыць славай бацькоў, дзядоў, прадзедаў. “Вавёрчына гора” – адзін з самых любімых твораў дзяцей, і не толькі беларускіх, бо казка гэтая выйшла ў перакладзе на рускую, украінскую, малдаўскую, літоўскую, латышскую, таджыкскую мовы.

Асноўны змест казкі “Буслінае лета” складаюць уражанні, што засталіся ў Васіля ад знаёмства, а потым і сяброўства з разумным, шматвопытным, прыветным і добразычлівым буслам і яго сям’ёй. Адбываецца неверагоднае і дзецям падабаецца гэта – па запрашэнні бусла Васіль трапляе ў буслянку! Але ж ў казцы ўсё магчыма! Дзеянне ў гэтым творы разгортваецца са сцэнічнай выразнасцю; з майстэрствам выдатнага фантазёра-казачніка апісвае аўтар побыт сям’і буслоў, у якой надзвычай вялікая ўвага ўдзяляецца буслянятам. Яны добра выхаваны, у іх ёсць чаму павучыцца маленькім чытачам: напрыклад, калі бацька бусел прадстаўляў Вясёлкіну буслянят, дык кожнае з іх “уставала і на ножках прысядала”, а перад тым, як сесці за стол, “бусляняткі памылі лапкі”... I пра ўсё гаворыцца займальна, з гумарам.

В. Вітка не прапускае магчымасці ўключыць ў казку пазнавальны матэрыял: расказаць чытачам, напрыклад, пра тое, як робіцца буслянка, як жывуць, чым кормяцца буслы, як яны ловяць рыбу, гадзюк, якую карысць прыносяць чалавеку. Звесткі гэтыя падаюцца з выкарыстаннем элементаў гульні. Вельмі цікава, што ва ўсім бусляняты дзейнічаюць, як людзі; кожнае з іх нават мае імя, а таксама адметныя асаблівасці характару, паводзін, і гэта асабліва выразна выяўляецца ў час “экзамена па лёту”. Упэўнена вылятаюць з гнязда браты-бусляняты Даўгахвосцік і Бязвухі, таму і атрымалі яны добрыя адзнакі, затое з дачушкай-пястушкай Сакатушкай выйшаў канфуз: заўпарцілася, збаялася, адмовілася яна ляцець.

Гэты эпізод не толькі забаўляе дзяцей, але дае ім магчымасць пераканацца, як смешна выглядаюць баязліўцы. Няўжо ж хто з чытачоў захоча быць падобным да іх?

Мова казкі свежая, звонкая, натуральна прарастае народнымі і створанымі самім аўтарам прыказкамі, крылатым фразамі, афарызмамі.

У пругкіх дынамічных радках “Казкі пра цара Зубра” ўдала перадаюцца радасць, здзіўленне лясных жыхароў, якія сталі першымі гледачамі тэлевізара Васі Вясёлкіна і камедыйнага тэлевізійнага шоу “Зай-Зайчына – малайчына”. Не магла лясная публіка стрымаць сваіх эмоцый, бурна выяўляла іх. Нават Зубр, які стараўся не паддавацца агульнаму настрою і трымаць свой гонар, не змог зрабіць гэтага – засмяяўся гучна.

“Казка пра цара Зубра” падабаецца дзецям багаццем незвычайных прыгод, музыкай зменлівых рытмаў вершаваных радкоў, падабаецца ім і станоўча ўплывае на іх вобраз Васі Вясёлкіна – кемлівага, энергічнага, нястомнага, справядлівага, здольнага пераадолець любую перашкоду. Аднак не толькі ў гэтым сэнс “Казкі пра цара Зубра”; філасофская думка яе глыбейшая, і вельмі важна, каб дзеці гэта ўсвядомілі. Няхай падумаюць, чаму Зубр, які напачатку непрыхільна аднёсся да Вясёлкіна, раптам змяніў свае адносіны да яго і выказаў яму пры ўсіх звярах шчырыя словы павагі, нават абвясціў, што ён, цар, аддае Вясёлкіну Васю ва ўладаранне ўсю сваю зубрыную дзяржаву і будзе сябраваць з ім, больш таго – служыць яму.

Чаму ж такія перамены? Справа ў тым, што сваімі паводзінамі, душэўнымі якасцямі, розумам, вынаходлівасцю, тым сваім лясным тэлевізарам Вася Вясёлкін, хоць быў ён яшчэ хлапчуком, даў магчымасць цару Зубру адчуць перавагу чалавека, якога прырода надзяліла такімі здольнасцямі і магчымасцямі, якімі не валодае на зямлі ніякая іншая жывая істота. Думка пра вялікія магчымасці, сілу розуму чалавека ў гэтым творы пераканаўча падкрэсліваецца і ўмоўным вобразам сярэбранага зубра – таго, што стаў эмблемай магутных і вядомых ва ўсім свеце самазвалаў. Гэтым вобразам В. Вітка выявіў гонар за родную Беларусь, якая выйшла на сусветную арэну; без спецыяльных тлумачэнняў паэт выклікае аналагічныя пачуцці і ў дзяцей, бо шмат што падказвае чытачам само гучанне паэзіі В. Віткі, інтанацыйна выразная афарбоўка яго голасу, рытмічная разнастайнасць радкоў.

Уменне захапіць дзяцей гульнёй, выразным словам В. Вітка засведчыў ужо ў сваіх першых творах для дзяцей, пра якія вышэй ужо ішла гаворка. У іх ён выявіў дасканалае валоданне майстэрствам антрапамарфічных гульняў, якія шырока, вынаходліва выкарыстоўваў у сваей дзіцячай паэзіі. 

Гуллівая іскрыстасць радкоў, даверлівасць інтанацый голасу паэта падахвочваюць жаданне дзяцей адкрыць таямніцу літар ППШ, ды ўсё ж робіць гэта сам аўтар. Аднак ён расшыфроўвае толькі дзве першыя літары абрэвіятуры ППШ: першае П – птушыная, другое П – пачатковая, “а што такое Ш, – зазначае В. Вітка, – ясна і для малыша”. Дзеці разумеюць – гэта школа, у якой вучацца птушкі. Чытачам і слухачам казкі ППШ ёсць магчымасць нават трапіць у тую школу на экскурсію. Пры гэтым аўтар дае наказ экскурсантам.

Звернем увагу на тое, што ў казцы “ППШ” шмат камедыйных сітуацый, гумару. Тут ёсць над чым ад душы пасмяяцца, а таксама і падумаць: пра “парадкі” ў ППШ, пра тое, чаго варты вучні гэтай школы. Так, напрыклад, “выдатнік” індык, які ўмее толькі балбатаць і рэкламаваць сябе, хваліцца, што вельмі захоплены чытаннем, а сам “Пяты год буквар дзяўбе, А запомніў: А і Б”. Такія ж яго поспехі ў пісьме і матэматыцы.

Як не прыгадаць малую курку-хітруху, якая зусім не цікавіцца вучобай, ці тую гусь, якая на геаграфічнай карце шукала Беларусь у Афрыцы і Азіі. Варты ўвагі так званы самы лепшы і культурны клас птушынай школы і яго дзяжурны, да ўсяго абыякавы пляменнік дырэктара (пеўня) Яўтух.

Заканчваецца казка своеасаблівым сюрпрызам для дзяцей: яны даведваюцца, што іх экскурсаводам у ППШ быў вядомы ім па казках і па часопісе “Вясёлка” Вася Вясёлкін. Ён абураны тым, што ўбачыў у ППШ, дае гэтай школе лаканічную і справядлівую ацэнку [1].

Творчасць В. Віткі шматгранная. Ён напісаў шмат вершаў, калыханак, пацешак, загадак, лічылак, скорагаворак.

а) Лічылкі В. Віткі змяшчаюць і традыцыі вуснай народнай творчасці, і арыгінальны аўтарскі сюжэт. Асноўнае функцыянальнае іх прызначэнне – размеркаваць ролі ў гульні; у той жа час функцыянальнасць твораў гэтага жанру заключаецца яшчэ і ў арыгінальным лічэнні. В. Вітка выкарыстаў традыцыйныя для дзіцячага фальклору вобразы ваўка і зайчыка:

Раз, два, тры, чатыры –

Зайка вушкі натапырыў.

Ідзе з лесу воўк, воўк

I зубамі шчоўк, шчоўк (“Раз, два, тры, чатыры”).

Пісьменнік разумеў, што гульня без эмацыйнасці, экспрэсіі не будзе цікавай дзецям, таму ўключыў у лічылкі гумарыстычныя элементы з вядомымі і экзатычнымі жывёламі:

Малыя аленікі

Елі варэнікі,

Журавель – журавіны,

А жырафа – апельсіны,

Бегемот – ананасы,

А янот – бульбу з квасам  (“Малыя аленікі”).

Як вядома, лічылка дапамагае самым маленькім авалодаць першымі навыкамі лічэння і прывучае да парадку. Гэта ж меў на ўвазе і В. Вітка:

Раз, два – булава,

Тры, чатыры – падчапілі,

Пяць, шэсць – табе чэсць,

Сем, восем – цябе просім,

Дзевяць, дзесяць – дай павесіць,

Дай павесіць булаву

На тваю галаву.

А ты стой і маўчы,

Сам спачатку лічы.

Дзесяць раз лічы па дзесяць,

А не злічыш – стой хоць месяц (“Булава”).

Ёсць лічылкі, з дапамогай якіх мастак пашырае кругагляд падрастаючага пакалення і актывізуе патрыятычныя пачуцці:

Опа,

Опа,

Опа,

Амерыка,

Еўропа,

Азія,

Афрыка,

Кітай, Індыя...

А дзе

Наш край?

Ты

– I я

Знайдуся: Я

Завуся

Беларуссю (“Лічылка-скакалка”).

б) Скорагаворкі гэтага мастака слова маюць дыдактычны характар: дапамагаюць навучыцца правільна вымаўляць гук або некалькі гукаў. Напрыклад, скорагаворка “Рак” у вясёлай і лёгкай форме дапамагае навучыцца дакладна вымаўляць гук “р”:

Рак поўз паўз барак,

Сустракае рака грак:

– Здароў, рак, дай руку,

У раку завалаку.

Шэраг скорагаворак не толькі мае лагапедычнае значэнне, а і падтрымлівае бадзёры настрой (“Воўк”):

Хвошча, хвошча дождж,

Воўк схаваўся ў хвошч.

Хвост пад хвашчом,

А сам пад дажджом.

В. Вітка бачыў сваю задачу: у займальнай форме далучыць дзяцей да роднага слова. “Скорагаворкі вучаць нас гаварыць, развіваць, узбагачаюць нашу мову”, – адзначаў ён. Развіваюць тэхніку маўлення, садзейнічаюць дакладнаму вымаўленню гукаў і слоў і такія скорагаворкі В. Віткі, як “Кобра”, “Абыяк”, “Сорак сарок”, “Тарарам”, “Ці лілі?”, “Скача грак”, “Крот”, “Тачыляс”, “Пасярод двара”.

в) У творчай скарбонцы В. Віткі можна знайсці шэраг цікавых загадак, якія вучаць дзяцей успрымаць свет шматгранным. Сярод іх – загадка “Сем вясёлых муляроў”:

Сем вясёлых муляроў.

I такіх, што будзь здароў –

Аж паўнеба распісалі. 

Выйшла што – не знаюць самі.

Той, напэўна, адгадае,

Хто часопіс наш чытае. (“Вясёлка”).

Значэнне загадак сам пісьменнік акрэсліў вельмі дакладна: “Загадкі вучаць нас кемлівасці, вучаць думаць вобразамі, цэлымі карцінамі, што пацвярджае загадка “Браты”:

Пабывалі на ўсім свеце,

Вандравалі на ракеце 

Удваіх браты не раз 

Банылі Венеру, Марс, 

А сустрэцца не могуць, 

Хоць жывуць цераз дарогу. (“Вочы”)

Загадкі В. Віткі пашыраюць веды маленькага чытача пра прыроду. Напрыклад:

З цёмнай хмары наўскасяк

Скочыў на зямлю басяк

I пусціўся басанож.

Вы яго пазналі?.. (Дождж) (“З цёмнай хмары”).

Багатай вобразнасцю, гумарам і займальнасцю вылучаюцца загадкі “Вадавоз”, “Не пытайся ў мамы”, “З-пад капелюша”, “Пад адным брылём”, “Страшны звер”, “У яры хаваюся”, “Сёстры”, “Сяку, сяку”.

г) Кемлівасць і назіральнасць развіваюць вясёлыя задачкі В. Віткі:

На вярбіне – тры галіны,

На кожнай галіне – па тры апельсіны.

Колькі нарвеш –

Усе паеш.

Задачкі вучаць дзяцей не механічна выкарыстоўваць веды, а разважліва ставіцца да вырашэння любой жыццёвай задачы:

За тры вазы дзеразы

Купіў тата тры казы.

А ці кожнаму вядома

Па чым козы йшлі дадому?

У кожным кутку

У хаце па катку.

Кожны сядзіць,

На траіх глядзіць.

Колькі ж куткоў

I колькі каткоў?

У старога вераб’я

Грашавітая сям’я:

У кожнага верабейкі

Па чатыры капейкі.

Зляцеліся вераб’і –

Налічылі два рублі.

У самога вераб’я

Было роўна паўрубля.

Кожнаму верабейку

Даў стары яшчэ капейку.

Колькі ж мае дзяцей

Наш багаты верабей?

Большасць твораў В. Віткі малой формы ўвайшлі ў зборнік “Чытанка-маляванка” (1971).

За кнігі “Чытанка-маляванка”, “Казкі” (1971), “Беларуская калыханка” (1971) Васілю Вітку ў 1972 г. была прысуджана Дзяржаўная прэмія Беларусі. Апрацаваныя народныя калыханкі, забаўлянкі, лічылкі і гульні ўвайшлі ў кнігу “Ладачкі-ладкі”, якая ў 1978 г. адзначана дыпломам I ступені на ўсесаюзным конкурсе “Мастацтва кнігі”.

У 2001 г., калі ўжо не было мудрага педагога і непаўторнага творцы, выйшла кніга “Урокі роднага слова”. Яна была задумана В. Віткам як падручнік-дапаможнік для пачатковых класаў. Асноўная задача распрацаваных пісьменнікам урокаў на аснове яго твораў – усебаковае выхаванне падрастаючага пакалення [1].

1. Вызначце гумар, майстэрскае выкарыстанне фальклорных традыцый у аўтарскіх забаўлянак, пястушак, жартоўных вершаў, скарагаворак, лічылак В. Віткі.

2. У чым заключаецца асноўнае функцыянальнае прызначэнне лічылак, загадак, скорагаворак, задачкі?

3. Большасць твораў В. Віткі малой формы ўвайшлі ў зборнік “Чытанка-маляванка”. Падрыхтуйце характарыстыку зборніка (аўтар, назва, тэматыка, праблематыка, мастацкае афармленне).

4. Складзіце прэзентацыю па задачках Васіля Віткі. (прыклад ссылка)

5. Якія асацыяцыі выклікаюць віткаўскія скорагаворкі? Арганізуйце майстар-клас па вымаўленні скорагаворак, звярніце ўвагу на словы, у якіх адбываецца вымаўленне асобных гукаў.

6. Падрыхтуйце паведамленне на тэмы: “Творчасць Васіля Віткі для дзяцей”, “Апрацоўка беларускіх народных забаўлянак, пястушак, жартоўных вершаў, скарагаворак, лічылак”.

Вершы В. Віткі нясуць моцны гуманістычны і эстэтычны патэнцыял. Яны выхоўваюць у дзяцей шчырасць і сумленнасць (“Коця і Каця”):

Плача коця на кухнi,
Ад слёз вочкi папухлi.
– Што з табою, мой каток,
Забалеў мо жываток?
– Мяў, – сказаў варкоцiк, –
Не балiць жывоцiк.
У мяне душа баліць –
Як цяпер на свеце жыць?
Як мне жыць у хаце,
Калі хлусіць Каця:
Смятану злізала –
На мяне сказала (“Коця і Каця”).

павагу да працы (“Гартаванне”):

Даверлівым, наіўным юнаком

Я прагнуў вызнаць кузні таямніцу.

Здавалася, пад гулкім малатком

Само жыццё мне мусіць пакарыцца.

патрыятызм (“З вайны”):

З паходнай кайстры пехацінца,

Салёным порахам прагорклай,

Дастаў дзіцяці ён гасцінца –

Дроб цукру напалам з махоркай.

І не заўважыў я, як потым

Ён адвярнуўся ў думе нейкай,

Як бліснула расінка ўпотай

На бацькавых суровых вейках.

Тады няўцям было малому,

Што мо цяжэй за ўсё на свеце

Прынесці праз вайну дадому

У паходнай кайстры шчасце дзецям.

Асобна вылучаюцца паэтычныя творы, якія выхоўваюць цікавасць і любоў да роднай прыроды: вершы пра птушак (“Салавей”, “Ластаўка”, “Гіль”, “Сінічка”, “Івалга”):

Мы яго не толькі ў кніжцы,

Бачылі ў садку.

У чырвонай ён манішцы,

Шэрым пінжаку.

Ссунуў шапачку на вочы,

Хвосцікам – віль, віль.

Жыць у клетцы ён не хоча,

Любіць волю гіль (“Гіль”)

Вам адно сказаць магу:

He забудзьце ўсе, хто гляне,

Прыгажуню івалгу,

Птушку ў жоўтым сарафане.

У народзе ёсць прымета:

Івалга прыносіць лета (“Івалга”).

вершы, якія знаёмяць з беларускімі кветкамі (“Маці і Мачыха”, “Іван ды Мар’я” ):

Маці-і-Мачыха пад ракой

З дачкой абнялася няроднай.

Не знае, якой прытуліцца шчакой –

Цёплаю ці халоднай.

Іван ды Мар’я аднойчы ўвесь дзень

Марна шукалі сыночка.

Бачылі, як ухапіў авадзець,

Хацеў ухапіць ён і дочку.

Усе гэтыя творы маюць пазнавальнае і эстэтычнае значэнне, фарміруюць назіральнасць, экалагічную культуру, вучаць заўважаць прыгожае і незвычайнае нават у будзённых малюнках прыроды [4].

1. Пакажыце выхаваўчае значэнне вершаў аб роднай прыродзе, майстэрскае выкарыстанне гукапісу. Падрыхтуйце выразнае чытанне вершаў (“Кнігаўка”, “Салавей”, “Ластаўка” і інш.).

2. Складзіце віктарыну, выкарыстаўшы вершы, якія выхоўваюць у дзяцей дашкольнага ўзросту цікавасць і любоў да роднай прыроды.

3. Складзіце прэзентацыю на экалагічную культуру і тэму любві да роднага краю па вершы “Казкі і краскі”. Падрыхтуйце ілюстрацыі да назваў беларускіх кветак. Складзіце кветкавы слоўнік (анюцiны вoчкi, бaлiгaлoў, блёкaт, бpaт-i-сяcтpыцa, вoўчae лыкa, вapoняe вoкa, вaляp’ян, вaciлькi і г.д.), размясціўшы ў алфавітным парадку. Выкарыстайце інфармацыю з Чырвонай кнігі Беларусі.