Upload a pdf version of your essay or, copy the text into a text box here.
Tumu Manako maata:
”Ka ariki ainei koe/au/tatou....Kia riro te reo Rarotonga ei reo tumu no te reo Maori Kuki Airani.”
Ei akatomoanga naku ki roto i taku ka tara atu no runga i taku tumu manako,
Te karanga nei teia pe’e: “Anau ia i te pirirau matangi, aaki torea i tona putaranga”
Te karanga katoa nei teia reo imene:
Reo, reo tupuna kiaku
Ripiri marie
Tamou ki to ngakau
Taku potiki, potiki.....
E reo teia no te pakari e akaari mai nei i tona inangaro i tona uaorai reo ki tana potiki. Kia ripiri marie aia i tona uaorai reo ki tona ngakau ma te tamou auraka rava te reira kia ngaro. Te akaari katoa mai nei rai teia e, kua rangatira aia e kua inuinu tona vaa i te tuatua i tona reo. E reo akamaroiroi teia no te metua ki te tamaiti, e pera no te uki ka aru mai.
Te ui nei teia uianga kiaku rai e;
Ka ariki ainei au kia riro te reo Rarotonga ei reo tumu no te reo Maori Kuki Airani?
Tuanga tai: Kare au e ariki i teia manako.
Ei manako akaari no runga i toku manako no te kare i ariki e kia riro te reo Rarotonga ei reo tumu no te reo Maori Kuki Airani no te mea, ka inangaro rai au i toku reo enua kia apii ia rai te reira i runga i toku enua. Ko teia tetai akaraanga, ko te au reo pa enua, te matutu nei te reira i teia ra. Me akamatutu ia rai toou reo enua, ka riro teia ei ngakau parauanga rai noou e te uki a muri mai. I karanga ei te reo imene e; Reo, reo tupuna kiaku...ripiri marie, tamou ki to ngakau..taku potiki, potiki.
I roto i teia ra, te aere mai nei te tamariki ki Rarotonga nei akaoti ei i ta ratou apii i roto tikai i te Apii tua rua. Te akarongo nei i teia au tamariki e tuatua nei i roto i to ratou reo enua, e tuatau ngakau parau teia kiaku me akarongo au ia ratou e tuatua nei ki roto i to ratou uaorai reo enua. Te au tamariki mei te enua Pukapuka, Mangaia, Ngaputoru mai, matutu rai ratou i te tuatua i roto i to ratou reo. No runga i teia, te akamaroiroi nei ia rai teia au tamariki auraka e akangaropoina i to ratou uaorai reo enua. Kia tuatua ua rai ratou i teia i te au ra ravarai. Eaa atu ei e kore te au tamariki tei anau ia ki Rarotonga nei kia tuatua i to ratou uaorai reo enua? I toku iringakianga, kare rai te au metua e maroiroi ana i te tuatua i te reo Rarotonga i roto i te ngutuare. I roto ite ngutuare i teia ra i Rarotonga nei, ko te reo mua e reo Ingariti te reira. Te karanga nei ratou e kia akamata ia te tuatua reo Maori i roto i te apii. Kua tureti na te reira tuatua ei. Ko te tikaanga tikai taku i kite au, ka akamata te reira i roto i te ngutuare. No raua nga metua rai te kope.
Tuanga rua: Kia apii kapiti ia te au reo enua.
Kia apii kapiti ia te au reo enua mei te Pa enua tonga e kia pera katoa te reo Pa enua Tokerau. Teia tetai tumu i pera ei toku manako, penei e ka riro mai tetai au kupu pa enua ei kupu no tetai au apinga e kare takiri a tatou kupu reo Kuki Airani no te reira apinga. Te kite nei oki tatou i teia ra, te apainaia mai nei tetai au kupu ou tei kore rava tatou i matau i teia au kupu ou, eaa atu oki te ravenga. No reira ko teia tetai manako e kia apii kapiti ia te au reo pa enua, inara kia akamata ia mai teia tu apii’anga mei te apii potiki mai e tae ua mai ki te apii tua rua.
Manako turu i teia nga tuanga pauanga:
Tei runga rai ia tatou au metua i te akamaroiroi i ta tatou au tamariki i te tamou i toou uaorai reo enua auraka te reira kia ngaro. Me akarongo rai koe i te au tangata, tamariki e tuatua ra i to ratou uaoraii reo enua, ko teia tetai ravenga i te akakite mai kia koe e noea mai teia au tangata. Ko au e tamaine Mauke, e ngakau parau ana au i te kite atu i te au tangata no te enua anau mai e te tuatua nei rai i te reo Mauke. Ko te taingauru ma iva mataiti teia o toku tuatau i te noo anga ki Rarotonga nei. I apii ana au i roto i te Apii Tuatai i Rarotonga nei, no te tu kaui oki i te tamariki i te marama i toku reo enua Mauke, kua timata au i te tamou i te reo Rarotonga ei tauturu iaku i te apii i te tamariki. Inara kare au e akangaropoina ana i toku uaorai reo enua.
No reira, tei runga rai iakoe i te akamanako e, e reo enua rai toou/ toku. Tuatua ia toou reo enua, apii ia ki te uki o teia ra e to apopo uki.
Manako akakoukou:
Ei akakoukou i toku au manako no runga i taku tumu manako, noku rai toku manako i taku e kite nei i teia tuatau. E reo matutu e te manea to tatou reo Maori Kuki Airani, inara na tatou e akapararauare atu i teia kia kite to teianei ao i te matutu/ te manea e te puapinga i to tatou reo kia tatou iti tangata Kuki Airani.
No reira, eaa ta tatou ka rave? Tuatua ma te apii ia to tatou reo enua ki te uki o teia ra e to apopo uki. Ko te uki tangata o teia ra te kope nei i te tuatua i to tatou reo enua tikai. Ko tatou rai te karanga nei e te ngaro atura to tatou reo. Kare te reo e ngaro me ka ripiri e ka tamou koe ma te tae tikai o toou ngakau,
Me akara tatou ki tetai au enua i roto ite Pa moana Pasifika, te matutu nei rai ratou i te tuatua i to ratou reo. Eaa te tumu? Ko taku e kite atu nei, kua riro te au pa metua i te apii kia tuatua rai i te reo kia matutu te reira.
No reira, kia ngakau parau koe tama, maine i toou reo enua tikai. Taporoporo ia ei akaparau anga naau a teia tuatau ki mua.
Te karanga nei teia tara ei taopenga i toku manako;
“Akara i te mato i pao’ia mai ei koe, e te tipoko o te vaarua i koia mai ei koe”.