આપણું એક સનાતન સ્વરૂપ છે જે સત-ચિત-આનંદ સ્વરૂપ શુદ્ધ ચૈતન્ય છે. આ શુદ્ધ ચૈતન્ય પોતાનો એક અંશ જુદા જુદા planes ઉપર અનુભવ માટે મોકલે છે. આ જગત ઉપર ભૌતિકસ્તરે અનુભવ લેવા જે અસ્તિત્વ આવે છે તેને આપણે આત્મા કે જીવાત્મા કહીએ છીએ.

આપણો આત્મા જુદા જુદા જન્મ દરમ્યાન જિંદગીના અનુભવો માથી ઉચ્ચ ગુણ નો વિકાસ કરતો રહે છે. અને આ બધા અનુભવો જિંદગી ના અન્ય વ્યક્તિ સાથે ના વ્યવહારમાથી નીપજે છે. અરસ-પરસ ના વ્યવહારોમાંથી ઋણાનુબંધ સર્જાય છે.

જનમો જનમ ની સફર દરમ્યાન આત્મા ઉચ્ચ ગુણોનો વિકાસ કરવાની સાથે સાથે અન્ય સાથેના ઋણાનુબંધ પણ પૂરા કરી શકે તેવી રીતે જગત ની સિસ્ટમ ચાલે છે. અને એ મુજબ સાથી આત્માઓ જીવન દરમિયાન આવે છે, શીખવે છે ને શીખે છે અને એ રીતે પોતાના આત્મિક વિકાસ ની સાથે સાથે ઋણાનુબંધ પણ પૂરા કરતાં રહે છે.

આત્મા ભૌતિક જગતમાં અવતરે તે પહેલા જે તે જીવન માંથી પોતાને શું શું શીખવાનું છે તે નક્કી કરી ને (vision) આવે છે. પરંતુ આત્મા જાતે સીધે સીધો જીવન ના વ્યવહારો કરી શકતો નથી કારણ કે આ જગતના કેટલાક મૂળ નિયમો છે તે મુજબ તેણે શરીર-મન- હ્રદય મારફત અવતરવું પડે છે.

આત્મા નો સંપર્ક હ્રદય સાથે રહે છે. કારણ કે આત્મા ના સિલેબસ માં પ્રેમ, સહાનુભૂતિ, ધૈર્ય, સમતા, શ્રદ્ધા જેવા ઉચ્ચ ગુણ હોય છે જે મનુષ્ય માં હ્રદય સાથે નિસબત ધરાવતા હોય છે.

હૃદય :

આ વિરોધાભાસ ને કારણે દિલ અને દિમાગ વચ્ચે વિષાદ પેદા થાય છે.

જીવન ની ગાડી જ્યારે પણ મહત્વના ગુણ કેળવાય અને પૂર્વના ઋણાનુબંધ નું આદાન પ્રદાન થઈ શકે તેવા સ્ટેશન પર આવે છે ત્યારે દિલ જેને આત્મા માંથી પ્રેરણા રૂપે સૂચના મળે છે, ખુશખુશ થઈ જાય છે.. પણ જેની પાસે execution power છે તે મન અને ઈગો તેમાં સહકાર ના આપી શકે ત્યારે વિષાદ થાય છે.. અને પછી અંતરમાં આ વિષાદ દૂર કરવાની કવાયત થાય છે .. બેચેની અનુભવાય છે .. જે હ્રદય આત્મિક સાથી પાસે થી પ્રેમ નાં આદાન પ્રદાન નો અવસર જોઈ રોમાંચિત થઈ ગયું હોય તે રડે છે .. અને અશ્રુ એ બીજું કાંઇ નથી પણ મન અને દિલ ની કશમ-કશ માંથી સાર રૂપે જે સત્વ નીકળે તે છે. તેથી જ અશ્રુ વહ્યા પછી બેચેની ની વ્યથા-પીડા ઓછી થઈ હોય તેવું લાગે છે.

આ પીડા પણ છેવટે તો lessons શીખવાની પ્રક્રિયાનો એક અનિવાર્ય ભાગ જ હોય છે.. પીડા થાય નહીં તો ચેતના ઉપર જે તે ગુણ ની અસર પેદા થઈ શકે નહીં.. પીડા નો અનુભવ થાય તેનો મતલબ તો એજ છે કે આપણે કોઈ મહત્વનો પદાર્થ-પાઠ લેવાની ને જન્મો જનમ ના સાથી સાથેના ઋણાનુબંધ ના વ્યવહાર ફેંડવાની પ્રક્રિયા માંથી પસાર થઈ રહ્યા છીએ ..

જેમનું મન વધુ મજબૂત હોય તેને હ્રદય ની વાત માનવામાં વધુ મુશ્કેલી પડે છે .. ને ભાવાતીત થઈને જો તેમણે પ્રેમ નો સ્વીકાર કર્યો હોય તો તેમાથી છૂટી જવા જલ્દી જલ્દી બહાના શોધવા માંડે છે.

ઈગો :

દિલ અને મન ની લાગણી ને દલીલો ને સાંભળી શું આચરણમાં મૂકવું તે કામ આપણો Ego કરે છે. આ Ego પાસે પોતાના બાબતની મિથ્યા false image હોય છે.. તેની ઉપર વ્યવહારુ ને સામાજિક માન્યતાઓ ની મોટી અસર હોય છે અને તે પોતાનું અભિમાન સાચવવા હંમેશ પ્રયત્નશીલ રહે છે. તેને પ્રેમ, સહાનુભૂતિ, ધૈર્ય, સમતા, શ્રદ્ધા જેવા ઉચ્ચ ગુણ સાથે માત્ર દેખાવ પૂરતો જ સંબંધ રાખવાનું પોસાય છે. આ બધા ગુણ સામે તે લઘુતા ગ્રંથિ થી પીડાય છે અને તેથી તેને 'વિવેક ' નું રૂપાળું નામ આપી અવગણવા નો નિર્ણય લેવાનું તેને ઉચિત લાગે છે..

• આત્મિક વિકાસની કઈ કક્ષાએ આપણે અવતરિત થયા છીએ તેની ઉપર આપણા વ્યવહાર અને પીડા ના અનુભવ નો આધાર રહછે. વળી free-will ની દખલ-અંદાજી નો ખતરો તો ખરો જ. ..
• કયા કયા ગુણ અવગુણ ઉપર તમારે હજી મથવાનું બાકી હોય તેની ઉપર પણ પીડા નો આધાર રહે છે..
• કેવા કેવા ઋણાનુબંધ ને કર્મ નાં ફળ હજી બાકી છે તેની ઉપર બધો આધાર રહે છે.

તો આપણી જીવન સફર ને સાર્થક બનાવવા આપણે શું કરવું ?

• જીવનમાં બીજા કયા ઇદ્રીયાતીત કારણો છે જે આપણને લક્ષ્ય તરફની ગતિ અને દિશા નં ભાન ભુલાવી દે છે ?
• આ જગતની કઈ મૂળભૂત લાક્ષણીકતાઓ છે જે ને સમજીએ નહિ તો સફરનો આનંદ નંદવાઈ જાય તેમ છે ?

આવા બધા પ્રશ્નો નો જવાબ શોધવાની ગડમથલ એટલે જ આધ્યાત્મિક સંશોધન અને તે માટે ની વિવિધ પ્રક્રિયાઓ નં પ્રયોજન એટલે જ આધ્યાત્મિક અનુષ્ઠાન.

આ બધી બાબતો વિષે આપણે સરળ ભાષામાં - રોજ બરોજના જીવનના દાખલાઓથી શીખવા પ્રયાસ કરીશું.