تحقیقات مردم نگاری تنها با مشاهده مشارکتی و مصاحبه غیر سازمان یافته انجام نمی گیرد بلکه برای دسترسی به جهان بینی و روابط متقابل اجتماعی آنها فنون دیگری هم وجود دارد(مک نیل ، روش تحقیق در علوم اجتماعی ( جامعه شناسی ، ترجمۀ رحیم فرخ نیا ، 1374 ). یکی از فنون مردم نگاری ، استفاده از سرگذشت زندگی افراد است که در آن نحوه درک ، واکنش وتمایلات ، مشارکت وتغییراتی را که در زندگی آنها رخ داده است ، آشکار می کند(فرخ نیا ،1381 ).یک چنین شرح حال هایی می توانند گوناگونی هایی را که در چهارچوب هر اجتماعی وجود دارد نشان دهند زیرا در اینجا تأکید بر این است که آدم های متفاوت چگونه با برخی مسائل واحد برخورد می کنند و آنها را به تفسیر می کشند(کتاک ،1386 ).
مک نیل در کتاب روش های تحقیق در علوم اجتماعی ، سرگذشت پژوهی را این گونه تعریف می کند: «سرگذشت یا داستان زندگی نوعی زندگی نامه شخصی است که از طریق مصاحبه و گفت گوی هدایت شده به دست می آید» (مک نیل ، روش های تحقیق در علوم اجتماعی ، ترجمۀ محسن ثلاثی ، 1378 ، 102 ) .
آقای دکترساروخانی ، سرگذشت پژوهی را بدین گونه شرح می دهند:
«سرگذشت پژوهی شیوه ای در مطالعات فراگیر درباب حیات فردی بوده و به صور گوناگون تحقق پذیر است :
شناخت وصفی که از طریق پژوهش در باب گذشته و حال یک فرد خاص بدست می آید.
شناخت ژرفائی با استفاده از مشاهده همراه با مشارکت ، روشهای تجربی و حتی پژوهشهای طولی.
همچنین شناخت علّی و عمیق که از طریق آن به چرائی ها در باب اعمال فردی پاسخ داده می شود » (ساروخانی ،1386 :309-308 ).
کاربرد سرگذشت در جامعه شناسی نوین با مکتب شیکاگو در دهۀ 1930 آغازشد . از آنجا که علاقۀ عمدۀ جامعه شناسان مکتب شیکاگو بررسی شیوه های زندگی مردم از دیدگاه خود آنها بود ، سعی کردند با کاربرد سرگذشت ها دربارۀ گذشته مردم مورد بررسی اطلاعاتی کسب کنند.در سال های اخیر نیز ، فن سرگذشت نویسی در تحقیق جامعه شناختی احیا شده است و کسانی که می خواهند درباره جامعه مورد بررسی شان«تاریخ شفاهی»تنظیم کنند می توانند از آن استفاده کنند. با ترکیب سرگذشت ها و مدارک شخصی مانند نامه ها و خاطرات شخصی می توان نشان داد که مردم عادی در گذشته چگونه زندگی می کردند. کاربرد سرگذشت ها به عنوان مواد توضیحی و روشنگر در ارتباط با انواع داده های دیگری است که به شیوه بازنماتری گردآوری شده می باشند)مک نیل، روش های تحقیق در علوم اجتماعی ، ترجمۀ محسن ثلاثی ، )1378 ) .انسان شناسان سرگذشت ها را غالباً برای آن گردآوری و ارائه می کنند تا توصیف مردم نگارانه را با زندگی های افراد مرتبط سازند(ژ.پلتو ،1375).
به عقیده بکر سرگذشت نه یک قصه است و نه یک زندگینامه که نویسنده آن می کوشد به ما آن چیزی را بگوید که خودش می خواهد بدانیم. وظیفه یک جامعه شناس در مقایسه با یک داستان نویس، این است که سرگذشت ها را طوری بنویسدکه : « ملموس تر باشدو بیشتر به مقاصد صاحب سرگذشت اختصاص داده شده باشد تا مقاصد نویسنده، کمتر به ارزش های هنری اهمیت دهد و بیشتر بیانگر راستین تجربه صاحب سرگذشت و تفسیر جهانی باشد که او در آن زندگی می کند.جامعه شناسی که سرگذشتی تهیه و تنظیم می کند باید گام هایی در جهت تضمین این امر بردارد که سرگذشت او هرچیزی را که می خواهیم بدانیم در بر گیرد و هیچ واقعیت یا رویداد مهمی از قلم نیفتد و آنچه واقعی قلمداد می شود با مدارک موجود دیگر تطبیق داده شود و تفسیر های صاحب سرگذشت به درستی منعکس گردد» (بکر به نقل از مک نیل ، 1378 : 103 ).
مرور نظرات برخی ازدانشمندان دررابطه با سرگذشت پژوهی
برخی از سرگذشت ها که اهمیت انسان شناختی چشمگیری دارند، به وسیلۀ افرادی گردآوری شدند که انسان شناس نیستند. یکی از مشهورترین سرگذشت ها، سرگذشت جان تنر است که توسط دکتر ادوین جیمز در سال 1820 تحریر و ویرایش شده است. تنر ماجراهای متنوعی را در زندگی پشت سر گذاشته بود و غالباً از سرگذشت او به عنوان داده های راجع به شرایط زندگی اقوام سرخ پوست اوجیبوا در مینه سوتای شمالی در اوایل سدۀ نوزدهم استفاده می شود. هدف انسان شناسان از گردآوری سرگذشت ها، مرتبط ساختن توصیف های مردم نگارانه با زندگی های افراد است. هدف پاول رادین از ارائۀ زندگی نامۀ یک سرخ پوست، دست یابی به توصیف یک فرد میان سال نمونه با توانایی معمولی از زندگی خودش در ارتباط با گروه اجتماعی پرورش یافته در آن بود.
اِل لنگِنس در بحث از کاربردهای روش زندگی نامه، مسائل نزدیکی، ترجمه، اعتمادپذیری و نمونه گیری را مطرح می کند. او در پاسخ به این اعتراض که داده های سرگذشت ها را نمی توان از طریق مشاهده ی عینی رفتار واقعی بازسنجی کرد، معتقد است که هدف اصلی انسان شناسان شناخت الگوهای باورداشت های مردم و برداشت آنها از رویداد های گذشته است و نه حقیقت و کذب گفته های آنها. این نکته که مواد راجع به سرگذشت ها ممکن است از تاریخ های حقیقی سودمندتر باشد را جان تیمبر و مارکوت لیبرتی در کتاب “خاطرات یک شایان” به روشنی نشان دادند. خاطرات یک سرخ پوست در این کتاب شاید برای انسان شناسان اهمیت بیشتری داشته باشد، زیرا به عنوان مدرکی راجع به باورداشت ها که در تطبیق با زندگی در اردوگاه های محصور در داخل جامعه ی آمریکایی مشکلات بسیار دارند می توان از آن استفاده کرد.
نمونه ی دیگر کار کورا دوبوا با عنوان” مردم آلور” است که هشت زندگی نامه از آنها را گردآوری کرد. هدف او تحلیل شخصیت آلوریها بود؛ اما سرگذشت های آنها از نظر اطلاعات فرهنگی غنی هستند. کتاب مردم آلور از این نظر اهمیت دارد که یک قضیۀ اساسی را در کاربرد سرگذشت ها به منزلۀ داده هایی راجع به فرهنگ ها مطرح می کند : قضیۀ بازنمایی. اشخاصی که اشتیاق دارند سرگذشت هایشان را برای مردم نگاران شرح دهند، معمولاً اعضای غیر معمولی اجتماعاتشان هستند. بنابراین برای تعمیم باید ویژگی های شخصیتی آحاد مردم همگون باشد. یکی از راه حل ها برای این مساله این است که کاربرد سزگذشت ها را به عنوان مواد توضیحی و روشنگر در ارتباط با انواع داده های دیگر قرار دهیم(ژ.پلتو، 1375 ) .
سرگذشت پژوهی یکی از شیوه ها در مطالعات ژرفائی است .در باب تفاوت آن با مطالعات موردی در معنای اخص کلمه می توان گفت:
مطالعه موردی در حقوق ، تعلیم و تربیت و… نیز مطرح است، در حالی که سرگذشت پژوهی معانی وسیع مفهوم فوق را ندارد.
در مطالعات موردی ، اساس تحلیل بیشتر معطوف رفتار فعلی و زمینه های اجتماعی ـ فرهنگی محیط است و حال آن که در سرگذشت پژوهی اساساً تداوم حیات و گذشته فرد مورد تأکید است .
هر چند برخی از مطالعات هم در زمره مطالعات مرتبط با سرگذشت پژوهی است ، هم مطالعه موردی به حساب می آید .اما در اکثر موارد ، فراگیری زمینه ، تعدد اضلاع ، ابعاد وسیع جامعه شناختی و… در مطالعات موردی وجه تمیز آنان از سرگذشت پژوهی است» ( ساروخانی ،1386 :310 ).
هر سرگذشتی در ساخت تصویری از زندگی اجتماعی در زمان و مکان مورد بررسی می تواند نقش داشته باشد.
یک سرگذشت غالباً می تواند آن حوزه ای از تحقیق اجتماعی را که بسیار خشک و ملال آور شده است دلچسب سازد.
سرگذشت می تواند شرح زنده ای از زندگی یک نوع آدمی که ما هرگز نمی توانیم ملاقاتش کنیم در اختیارمان گذارد.از این طریق،ما می توانیم او را نه به عنوان یک آدم قالبی،بلکه به صورت یک شخص زنده ببینیم.
در تحلیل نهایی، صحبت ما همیشه راجع به آدم هاست.
سرگذشت را به عنوان راهنمای اولیه برای«فتح باب»هر گونه تحقیق مردم نگاری نیز می توان به کار بست(مک نیل:1378 :104-103 ).
سرگذشت ها را نمی توان به عنوان بازنمای زندگی کل افراد جامعه معتبر دانست.
درباره صحت یادآوری واقعیت های گذشته ،مسایلی مطرح است.
سرگذشت ها نظری به گذشته از دیدگاه زمان حال به شمار می آیند. گذشته را تنها از طریق چشم انداز زمان حال می توان به یاد آورد( پلامر به نقل از مک نیل ، 1378 :104 ).
این تحقیق بحثی بود در جهت بررسی و استفاده از روش سرگذشت پژوهی در مطالعات و تحقیقات مردم نگاری و انسان شناسانه . همان طور که در متن اشاره شد ، استفاده از این روش محدودیت ها و مزایایی با خود به همراه دارد ؛ اما در هر حال استفاده از سرگذشت و خاطرات افراد در طول زندگی می تواند به عنوان یکی از روش های بازسازی اطلاعات به دست آمده از روش های دیگر تحقیق محسوب شود. سرگذشت پژوهی ، در واقع روش خاصی برای گردآوری داده ها به شمار می رود که عمدتاً با مصاحبۀ روایی انجام می گیرد. در مصاحبۀ روایی تمرکز بر تجربه های فرد در طول عمرش است.
ژ.پلتو ،پرتی (1375 ) ، روش تحقیق در انسان شناسی ، ترجمۀ محسن ثلاثی ، تهران : انتشارات علمی .
ساروخانی ، باقر (1386 ) ، روشهای تحقیق در علوم اجتماعی ، جلد اول ، چاپ سیزدهم ، تهران : پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی .
فرخ نیا ، رحیم (1381 ) ، مقدمه ای بر مردم شناسی ، چاپ دوم ، همدان : انتشارات دانشگاه بوعلی سینا.
کتاک ، کُنراد فیلیپ (1386 ) ، انسان شناسی ؛ کشف تفاوت های انسانی ، ترجمۀ محسن ثلاثی ، تهران : انتشارات علمی .
مک نیل ، پاتریک (1378 ) ، روشهای تحقیق در علوم اجتماعی ، ترجمۀ محسن ثلاثی ، چاپ دوم ، تهران : انتشارات آگاه.
مک نیل ، پاتریک (1374 ) ، روش تحقیق در علوم اجتماعی ، ترجمۀ رحیم فرخ نیا ، همدان : انتشارات جهاد دانشگاهی