DUODECIM TABULARUM LEGES
TABULA I
Si in ius vocat, ito. Ni it, antestamino. Igitur em capito.
Si calvitur pedemve struit, manum endo iacito.
Si morbus aevitasve vitium escit, iumentum dato.
Si nolet, arceram ne sternito.
Assiduo vindex assiduus esto.
Proletario iam civi quis volet vindex esto.
nex . . . forti sanati . . .
Rem ubi pacunt, orato. Ni pacunt, in comitio aut in foro ante meridiem caussam coiciunto.
Com peroranto ambo praesentes. Post meridiem praesenti litem addicito. Si ambo praesentes, solis occasus suprema tempestas esto.
vades . . . subvades . . .
TABULA II
<Actor dicito:> ex sponsione te mihi . . . dare oportere aio. Quando tu negas, te praetor iudicem sive arbitrum postulo uti des.
. . . morbus sonticus . . . aut status dies cum hoste . . . quid horum fuit unum iudici arbitrove reove, eo dies diffissus esto.
Cui testimonium defuerit, is tertiis diebus ob portum obvagulatum ito.
TABULA III
Aeris confessi rebusque iure iudicatis XXX dies iusti sunto.
Post deinde manus iniectio esto. In ius ducito. Ni iudicatum facit aut quis endo eo in iure vindicit,
secum ducito, vincito aut nervo aut compedibus XV pondo, ne maiore aut si volet minore vincito.
Si volet suo vivito, ni suo vivit, qui eum vinctum habebit, libras faris endo dies dato. Si volet, plus dato.
Tertiis nundinis partis secanto. Si plus minusve secuerunt, se fraude esto adversus hostem aeterna auctoritas <esto>.
(Aulus Gellius, 20 I 46: Erat autem ius interea paciscendi ac nisi pacti forent habebantur in vinculis dies LX. Inter eos dies trinis nundinis continuis ad praetorem in comitium producebantur, quantaeque pecuniae iudicati essent, praedicabatur. Tertiis autem nundinis capite poenas dabant,aut trans Tiberim peregre venum ibant.)
TABULA IV
Si pater filium ter venum duit, filius a patre liber esto.
TABVLA V
Uti legassit super pecunia tutelave suae rei, ita ius esto. Si intestato moritur, cui suus heres nec escit, adgnatus proximus familiam habeto. Si adgnatus nec escit, gentiles familiam habento.
(Gaius I .155: Quibus testamento...tutor datus non sit, iis lege XII [Tabularum] agnati sunt tutores.)
Si furiosus escit, adgnatum gentiliumque in eo pecuniaque eius potestas esto. . . . ast ei custos nec escit . .
Ex ea familia . . . in eam familiam.
TABULA VI
Cum nexum faciet mancipiumque, uti lingua nuncupassit, ita ius esto.
Si qui in iure manum conserunt tignum iunctum aedibus vineave sei concapit ne solvito . . .. duplione . . . quandoque sarpta, donec dempta erunt.
(Gaius, I, 111: Lege XII tabularum cautum est, ut si qua nollet usu in manum mariti convenire, ea quotannis trinoctio abesset atque eo modo cuiusque anni [usum] interrumperet.)
TABULA VII
. . . ambitus . . . sestertius pes . . .
Si iurgant . . . tres arbitri . . .
Viam muniunto: ni sam delapidassint, qua volet iumento agito.
Si aqua pluvia nocet . . .
TABULA VIII
Qui malum carmen incantassit . . .
Si membrum rup<s>it, ni cum eo pacit, talio esto.
Manu fustive si os fregit libero, CCC <assium>, si servo, CL <assium> poenam subito si iniuriam faxsit, viginti quinque poenae <asses> sunto.
. . . rup<s>it . . . sarcito.
Qui fruges excantassit . . . neve alienam segetem pellexeris . . . <capite>. . . si nox furtum faxsit, si occisit, iure caesus esto.
Luci . . . si se telo defendit, . . . endoque plorato.
Lance et licio <ito>.
Si adorat furto, quod nec manifestum erit . . ., <duplione damnum decidito>.
Patronus si clienti fraudem fecerit, sacer esto.
Qui se sierit testarier libripensve fuerit, ni testimonium fatiatur, inprobus intestabilisque esto.
Si telum manu fugit magis quam iecit, <arietem subicito>.
TABULA IX
<privilegia ne inroganto.>
<de capite civis nisi per maximum comitiatum . . . ne ferunto.>
TABULA X
Hominem mortuum in urbe ne sepelito neve urito.
. . . hoc plus ne facito: rogum ascea ne polito.
Mulieres genas ne radunto neve lessum funeris ergo habento.
Homine mortuo ne ossa legito, quo post funus faciat.
Qui coronam parit ipse pecuniave eius honoris virtutisve ergoduitur ei . . .
Neve aurum addito. At cui auro dentes iuncti escunt. Ast in cum illo sepeliet uretve, se fraude esto.
TABULA XI
<conubia plebi cum patribus>
(Cicero. De Republica, II 36-37: Qui [Xviri] cum X tabulas summa legum aequitate prudentiaque conscripsissent, in annum posterum Xviros alios subrogaverunt...qui duabus tabulis iniquarum legum additis...conubia haec illi ut ne plebei cum patribus essent, inhumanissima lege sanxerunt.)
. . . dies intercalandi . . .
. . . dies fasti . . .
TABULA XII
Si servo furtum faxit noxiamve no<x>it.
Si vindiciam falsam tulit, si velit is . . . tor arbitros tris dato, eorum arbitrio . . . fructus duplione damnum decidito.
EDICTUM ADVERSUS LATINOS RHETORES
Cn. Domitius Ahenobarbus L. Licinius Crassus censores ita edixerunt:
Renuntiatum est nobis esse homines, qui novum genus disciplinae instituerunt, ad quos iuventus in ludum conveniat; eos sibi nomen imposuisse Latinos rhetoras; ibi homines adulescentulos dies totos desidere.
Maiores nostri, quae liberos suos discere et quos in ludos itare vellent, instituerunt. haec nova, quae praeter consuetudinem ac morem maiorum fiunt, neque placent neque recta videntur.
Quapropter et iis, qui eos ludos habent, et iis, qui eo venire consuerunt, videtur faciundum, ut ostenderemus nostram sententiam, nobis non placere.
GAI INSTITVTIONVM COMMENTARIVS PRIMVS
[I. De iure civili et naturali.] 1. Omnes populi, qui legibus et moribus reguntur, partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utuntur: Nam quod quisque populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium est vocaturque ius civile, quasi ius proprium civitatis; quod vero naturalis ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes populos peraeque custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur. Populus itaque Romanus partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utitur. Quae singula qualia sint, suis locis proponemus.
2. Constant autem iura populi Romani ex legibus, plebiscitis, senatus consultis, constitutionibus principum, edictis eorum, qui ius edicendi habent, responsis prudentium. 3. Lex est, quod populus iubet atque constituit. Plebiscitum est, quod plebs iubet atque constituit. Plebs autem a populo eo distat, quod populi appellatione universi cives significantur, connumeratis et patriciis; plebis autem appellatione sine patriciis ceteri cives significantur; unde olim patricii dicebant plebiscitis se non teneri, quia sine auctoritate eorum facta essent; sed postea lex Hortensia lata est, qua cautum est, ut plebiscita universum populum tenerent: Itaque eo modo legibus exaequata sunt.
IMPERATORIS IVSTINIANI INSTITVTIONVM LIBER PRIMVS
LIBER PRIMUS: TITULORUM CONSPECTUS.
I:I De iustitia et iure
I:II De iure naturali, gentium et civili
I:III De iure personarum
I:IV De ingenuis
I:V De libertinis
I:VI Qui quibus ex causis manumittere non possunt
I:VII De lege Furia Caninia sublata
I:VIII De his qui sui vel alieni iuris sunt
I:IX De patria potestate
I:X De nuptiis
I:XI De adoptionibus
I:XII Quibus modis ius potestatis solvitur
I:XIII De tutelis
I:XIV Qui dari tutores testamento possunt
I:XV De legitima adgnatorum tutela
I:XVI De capitis minutione
I:XVII De legitima patronorum tutela
I:XVIII De legitima parentum tutela
I:XIX De fiduciaria tutela
I:XX De Atiliano tutore vel eo qui ex lege Iulia et Titia dabatur
I:XXI De auctoritate tutorum
I:XXII Quibus modis tutela finitur
I:XXIII De curatoribus
I:XXIV De satisdatione tutorum vel curatorum
I:XXV De excusationibus tutorum vel curatorum
I:XXVI De suspectis tutoribus et curatoribus
LIB. I, TIT. I.
DE IUSTITIA ET IURE.
Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuens. Iurisprudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia.
His generaliter cognitis et incipientibus nobis exponere iura populi Romani ita maxime videntur posse tradi commodissime, si primo levi ac simplici, post deinde diligentissima atque exactissima interpretatione singula tradantur. alioquin si statim ab initio rudem adhuc et infirmum animum studiosi multitudine ac varietate rerum oneraverimus, duorum alterum aut desertorem studiorum efficiemus aut cum magno labore eius, saepe etiam cum diffidentia, quae plerumque iuvenes avertit, serius ad id perducemus ad quod leniore via ductus sine magno labore et sine ulla diffidentia maturius perduci potuisset.
Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere. Huius studii duae sunt positiones, publicum et privatum. publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat, privatum quod ad singulorum utilitatem pertinet. dicendum est igitur de iure privato, quod tripertitum est; collectum est enim ex naturalibus praeceptis aut gentium aut civilibus.
LIB. I, TIT. II.
DE IURE NATURALI, GENTIUM ET CIVILI.
Ius naturale est quod natura omnia animalia docuit. nam ius istud non humani generis proprium est, sed omnium animalium, quae in caelo, quae in terra, quae in mari nascuntur. hinc descendit maris atque feminae coniugatio, quam nos matrimonium appellamus, hinc liberorum procreatio et educatio: videmus etenim cetera quoque animalia istius iuris peritia censeri.