Tết là dịp để gia đình sum họp, con cháu thể hiện lòng thành kính tri ân, để vui vẻ hưởng thụ sau một năm làm việc vất vả và nguyện ước cho năm mới suôn sẻ, hạnh phúc, thành công. Tất cả những ý nghĩa này được thể hiện qua nhiều phương diện như cách trang trí, sắp xếp nhà cửa, phong tục đi cha, xin xăm đầu năm… và đặc biệt là ẩm thực. Có lẽ vì vậy mà người Việt ta xưa nay thường gọi là ăn Tết, hiếm ai lại gọi là lễ Tết. Mâm cỗ ẩm thực Việt Nam ngày Tết chính vì thế không chỉ đơn thuần là những món ăn, đồ uống mà còn thể hiện rất nhiều ý nghĩa tâm linh mang đậm nét truyền thống của người Việt nói riêng và người Á Đông nói chung.
Văn hóa Việt Nam vốn được biết đến là có sự đa dạng giữa các dân tộc anh em, giữa các vùng miền với nhau. Ẩm thực ngày Tết cũng vậy. Nhưng đó là sự đa dạng trong thống nhất, tức dù có nhiều cách thể hiện khác nhau, những món ăn khác nhau, cách chế biến cũng có thể không giống nhau, song đều hướng về những giá trị văn hóa truyền thống chung của đất nước.
Dọc miền Tổ quốc những ngày Tết, không khó để chúng ta bắt gặp những bức tranh ẩm thực khác nhau giữa 3 miền Nam – Trung – Bắc. Mâm cỗ đầu năm của miền Bắc được được bày biện khá thịnh soạn với rất nhiều món ăn như thịt đông, gà luộc, giò lụa, chả quế, bánh chưng, canh măng… Miền Trung không thể thiếu dưa món, bánh tổ, bánh tét, chả bò, thịt heo ngâm mắm… Miền Nam cũng có không ít những món ăn đặc sắc như canh khổ qua nhồi thịt, thịt kho nước dừa, dưa giá, củ kiệu, lạp xưởng… Sự khác nhau này xuất phát từ văn hóa vùng miền và những yếu tố khách quan liên quan đến địa lý, khí hậu, đặc sản địa phương…
Dẫu có nhiều khác biệt, song ẩm thực ngày Tết của người Việt vẫn có sự thống nhất. Chẳng hạn, màu xanh và màu đỏ được chọn làm màu sắc chủ đạo vì tượng trưng cho may mắn, tài lộc; mâm cỗ thường nhất quán có 4 đĩa – 4 món hoặc 6 đến 8 đĩa – 8 món tượng trưng cho bốn mùa hoặc vạn lộc, ngăn chặn những điềm không may trong năm mới. Nhìn chung, mâm cơm ngày Tết của người Việt chính là biểu tượng của sự sung túc, đủ đầy và thể hiện cả tấm lòng thành kính mà con cháu muốn tri ân, dâng lên ông bà, tổ tiên của mình.
Sự thống nhất trong ẩm thực ngày Tết Việt Nam còn được thể hiện ở sự tuân thủ các quy luật theo thế giới quan của người phương Đông mà rõ nét nhất là ở cách bài trí mâm ngũ quả. Ngũ quả tượng trưng cho Ngũ hành, thể hiện mong muốn của gia chủ về một cuộc sống ấm cúng, sung túc, thuận theo tự nhiên, hợp lý với quy luật của đất trời. Ngoài ra, rất nhiều món ăn ngày Tết của người Việt còn gắn với những sự tích, truyền thuyết ý nghĩa, thể hiện nét văn hóa truyền thống dân gian lâu đời của nhân dân ta.
Mâm cỗ ngày Tết cổ truyền miền Bắc
Mâm cỗ Tết miền Bắc, đặc biệt là mâm cỗ Tết của người Hà Nội thường rất bài bản theo đúng nét cổ truyền của dân tộc. Mâm cỗ Tết miền Bắc thường có 4 bát, 4 đĩa tượng trưng cho tứ trụ, bốn mùa và bốn phương. Cỗ lớn thì 6 bát 6 đĩa hoặc 8 bát 8 đĩa tượng trưng cho phát lộc, phát tài. Có khi mâm cỗ lớn phải xếp cao đến 2, 3 tầng. Cỗ ngày xưa phải bày lên mâm gỗ hoặc mâm đồng, đi cùng với bát chiết yêu và đĩa cây mai.
Bốn bát gồm một bát chân giò lợn hầm măng, một bát bóng thả, một bát miến và một bát mọc nấm thả. Ngoài ra, nhiều gia đình còn chuẩn bị thêm một bát su hào thái chỉ ninh kĩ, một bát chim hầm để nguyên cả con, một bát gà tần hay nhiều gia đình giàu có xưa còn bày thêm bào ngư, vi cá để mâm cỗ thêm đầy đặn, sang trọng.
Bốn đĩa gồm một đĩa thịt gà, một đĩa thịt lợn, một đĩa giò lụa, một đĩa chả quế. Nhiều gia đình còn bày thêm đĩa thịt đông – món ăn đặc trưng cho tiết trời lạnh miền Bắc, đĩa giò thủ, cá kho riềng, đĩa nộm su hào hoặc nộm rau cần và nem rán.
Vào dịp Tết ở miền Bắc phổ biến nhất là bánh chưng ăn kèm dưa hành. Món tráng miệng có mứt sen, mứt quất, mứt gừng, chè kho… Tuy là nhiều món nhưng mỗi món chỉ bày vào một bát hay đĩa nhỏ nên mâm cỗ Tết vừa đa dạng, hài hòa, lại đẹp mắt.
Mâm cỗ Tết của người miền Trung giản dị hơn với thịt luộc, cà muối,…
Miền Trung với thời tiết khắc nghiệt và đặc điểm khí hậu đặc trưng nên nét văn hóa ẩm thực cũng có đôi phần khác biệt. Những món cơ bản thường thấy trong mâm cỗ miền Trung bao gồm gà luộc, thịt heo, bánh Tết, trứng chiên, đồ xào, ram cuốn, canh, rau sống, cơm trắng… với điểm đặc biệt là các món ăn được chia ra thành từng đĩa nhỏ, mỗi thứ một ít, bày biện trên chiếc mâm tròn, như một cách thể hiện sự chắt chiu và san sẻ.
Ngoài ra những món Tết của miền Trung còn chú trọng đến yếu tố lưu trữ nên thường có các món mặn như: tôm rim, thịt kho Tàu, cuốn ram, thịt hon, gà rán, thịt phay, nem, tré, thịt ngâm nước mắm… Rồi có thêm các món đồ mộc như: măng khô xào thịt, mít trộn, giá xào nham… Thêm vào đó với thói quen “cuốn” trong văn hóa ẩm thực nên dù trong mâm cỗ Tết ở miền Trung cũng thường xuất hiện các món cuốn từ thịt luộc cuốn bánh tráng, nem lụi cuốn bánh tráng, rồi thịt kho, cá kho, cá hấp cũng có thể cuốn chung với bánh tráng và rau sống.
Ngoài một số tỉnh Bắc Trung Bộ như: Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh…vẫn mang sắc thái của cỗ miền Bắc với quan niệm “mâm cao cỗ đầy”, luôn đầy đủ giò, gà, bánh chưng…thì các tỉnh còn lại có nhiều điểm khác biệt với cỗ miền Bắc: món bánh chưng được thay bằng bánh tét, không ăn dưa hành mà là dưa món và nổi bật là các món bánh phong phú và đa dạng: bánh sen tán, bánh măng, bánh mận, bánh bó mứt, bánh tổ, bánh phục linh… được chế biến bằng cách hấp, nướng hoặc sấy kỹ, có vị ngọt đậm nên có thể để có thể để ăn dần đến cả tháng vẫn không hư hỏng.
Các món ăn không thể thiếu trong ngày lễ Tết ở miền Trung
Với Huế, mâm cỗ Tết có phần đặc sắc và công phu hơn, mang hơi hướng cung đình xưa. Bên cạnh các món gỏi vả, gà bóp rau răm, cơm bò nấu thưng, chả ram, nem, tré…cầu kỳ thì các món bánh mứt mới là điểm nhấn tạo nên sự tinh tế cho mâm cỗ: Có thể kể món bánh đậu xanh nặn hình trái cây, bánh bó mứt hoặc món mứt quất làm thành nguyên quả và các món mứt gừng xăm, gừng khô, mứt sen, mứt bát bửu vừa đẹp lại vừa ngon.
Những món không thể thiếu trong mâm cỗ miền Nam là thịt kho, củ kiệu và canh khổ qua.
Miền Nam với đặc trưng của một vùng đất có nhiều sản vật trù phú, thời tiết thuận lợi cho các loại cây, trái, gia súc, gia cầm hay thủy sản làm cho mâm cơm ngày Tết của miền Nam có phần phong phú và không gò bó về nghi thức. Tuy nhiên mâm cơm cúng ông bà ngày 30 Tết ở miền Nam lại luôn có thịt heo kho nước dừa với trứng hoặc cá lóc kèm dưa giá, canh khổ qua (mướp đắng) nhồi thịt. Ngoài ra mâm cỗ Tết của Nam bộ cũng không thể thiếu các món nguội như gỏi ngó sen, tai heo ngâm dấm, tôm khô – củ kiệu, giò heo nhồi, phá lấu, nem, lạp xưởng tươi…
Canh khổ qua là món ăn không thể thiếu trong mâm cỗ Nam bộ. Theo dân gian thì khổ qua là món ăn mong muốn sự khổ cực trong năm cũ qua đi, tiếp đón điều tốt đẹp trong năm mới.
Bánh tét của người miền Nam có đôi phần khác biệt so với bánh tét miền Trung. Bánh tét miền Trung gói chặt, nhân đậu xanh ít và chú ý đến yếu tố bảo quản cho được lâu thì bánh tét miền Nam đa dạng hơn về cả phần vỏ lẫn phần nhân. Phần nếp bên ngoài có khi được trộn lẫn với dừa nạo, có khi với đậu đen, hoặc là hạt điều, là cẩm, lá dứa tạo ra nhiều màu sắc khác nhau. Phần nhân thì ngoài nhân đậu xanh với mỡ, còn có nhân chuối, nhân thập cẩm, nhân đậu xanh trứng muối. Một số nơi còn tạo hình bên trong bánh thành hoa mai, chữ thọ, chữ phúc, khi cắt ra trông rất đẹp và độc đáo. Tuy nhiên phổ biến nhất vẫn là loại bánh tét nhân đậu xanh với thịt mỡ và lòng đỏ trứng muối. Khi bày ra bàn sẽ dọn ra ăn kèm với dưa món, củ kiệu, tôm khô, lạp xưởng, cà rốt, củ cải ngâm nước mắm.
Mâm cỗ Tết của người miền Nam không thể thiếu bánh tét ăn kèm củ cải, cà rốt muối chua ngọt.
Cũng như ở miền Bắc và miền Trung, các món tráng miệng ở miền Nam cũng đa dạng với các loại mứt trái cây như: mứt dừa, mứt me, mứt mãng cầu, mứt củ năng, bánh ít ngọt, kẹo thèo lèo và kẹo chuối… Ngoài ra ở miền Nam còn có món tráng miệng rất đặc sắc đó là cơm rượu.
Bánh chưng: Gắn với sự tích chàng Lang Liêu làm nên bánh chưng – bánh giầy dâng lên vua Hùng. Bánh chưng hình vuông tượng trưng cho sự vuông vức, an lành của đất; bánh làm từ gạo nếp, thịt lợn, đậu xanh được gói ghém vào nhau… Đây đều là những tinh hoa trong văn hóa nông nghiệp lúa nước của nước ta từ xa xưa, tượng trưng cho cuộc sống sung túc, đủ đầy.
Thịt đông: Sự hòa quyện của các nguyên liệu thể hiện mong muốn gắn kết giữa mọi người với nhau, lớp thạch trong trẻo cũng mang ý nghĩa về một năm mới gặp nhiều may mắn, thuận lợi.
Giò chả: Miếng giò tròn, dày tượng trưng cho phúc lộc đến nhà.
Thịt gà luộc: Tượng trưng cho khởi đầu thuận lợi, vạn phúc đong đầy.
Thịt kho: Miếng thịt vuông vức tượng trưng cho mọi sự đều dễ dàng thành công.
Canh măng: Măng là loại cây quen thuộc và gắn với nhiều sự tích của người Việt, vì thế canh măng cũng là một món ăn mang đậm linh hồn của dân tộc Việt Nam.
Tré: Với người miền Trung mà đặc biệt là Quảng Nam, Đà Nẵng, tré là món ăn không thể thiếu trong những ngày Tết. Người ta có rằng, ăn tré sẽ giúp bầu không khi gia đình thêm ấm cúng và sum vầy.
Canh khổ qua: Tết miền Nam không thể thiếu canh khổ qua. Canh khổ là món ăn mà người miền Nam cho rằng sẽ giúp họ đưa tiễn những muộn phiền trong năm cũ, chào đón năm mới vạn sự như ý.
Dưa kiệu: Trong gia đình người Việt mỗi khi Tết đến không thể nào thiếu dưa kiệu ngâm. Theo quan niệm truyền thống, dưa kiệu tượng trưng cho tiền bạc, vinh hoa phú quý sẽ đến trong năm mới.
Ẩm thực Việt Nam ngày Tết còn rất nhiều món ăn khác và mỗi món ăn đều gắn với những ý nghĩa nhất định. Tất cả đều hướng đến ước nguyện cho những muộn phiền, những điều chưa hay trong năm cũ sẽ nhanh chóng qua đi để bắt đầu một năm mới an khang, thịnh vượng.
Ẩm thực Việt cứ ngỡ là quen nhưng hóa ra lại thật lạ – lạ vì vẫn còn nhiều điều mới mẻ, nhiều kiến thức thú vị đang chờ chúng ta khám phá. Với mỗi đầu bếp Việt, phục vụ món ăn không chỉ là phục vụ hương vị mà còn là giới thiệu những nét đẹp văn hóa đến với thực khách, đặc biệt là đối với những món ăn mang đậm nét truyền thống như món ăn việt ngày Tết. Vì thế, hiểu biết về ý nghĩa, văn hóa ẩm thực của từng món ăn là một lợi thế lớn giúp người đầu bếp chế biến món ăn đúng tinh thần và đậm đà hơn.
Tết này con hãy thử thực hiện một món ăn mang đậm hương vị Tết Việt Nam nhé!
Chúc các con thật vui vẻ, hạnh phúc và có nhiều trải nghiệm trong năm mới.
"Ăn Tết" cụm từ quen thuộc mỗi khi Tết đến, không phải chỉ gợi nhắc đến Ẩm thực mà là cả một bầu không khí Tết rộn ràng được hàm chứa trong đó. Mâm cỗ ngày Tết cũng luôn là một hình ảnh đáng nhớ và mang nhiều ý nghĩa đối với người Việt Nam.
Nhắc đến "Ăn Tết" các bạn nhỏ H.A.S đã rất hào hứng với các món ăn ngày Tết và đưa ra một số thử thách in trên thẻ “Ăn Tết”:
Thử thách bóc bánh chưng và cắt bánh chưng thành 8 miếng bằng lạt (không dùng dao hoặc kéo).
Thử thách thực hiện một món ăn mang đậm hương vị Tết Việt Nam.
Hỗ trợ cha mẹ chuẩn bị mâm cơm Tất Niên.
Con hãy lựa chọn một thử thách để tham gia cùng với gia đình và chụp hình/quay video để chia sẻ cho mọi người.
Chúc đại gia đình HASers một năm mới bình an!