پێشكهش كردنی سیمیناری (م.ی. هاوسهر ابراهیم كاكه ) به ناونیشانی - هؤكارة مروييةكان كة كاريكةرييان كردؤتة سةر دابةشبوونى دانيشتوان لة عيَراقدا ، له بهشی جوگرافیا ، بهرواری 28/ 10/ 2019.
[[ هؤكارة مرؤييةكان كة كاريكةرييان كردؤتة سةر دابةشبوونى دانيشتوان لة عيَراقدا ]]
زانستى جوطرافيا وةكو يةكيَك لة زانستة بةردةوام ثةرة سةندووةكان لة سةرةتادا ليَكؤلَينةوةكانى زياتر لايةنى سروشتى دةطرتةوة بةو ثيَةي كة سروشت رِؤلَيَكى طةورةى دةطيَرِا لة رِوبةرِوو بونةوةى تةواوى ضالاكيية مرؤييةكان ,بةلاَم دواي ثيَشكةوتنى زانستى جوطرافيا و فراوانبونى بازنةى ئةو ثةيوةندييةى كة مرؤظ و سروشت هةيانبوة ثيَكةوة, كاري كردة سةر تةواوى ضالاكييةكانى مرؤظ جطة لة زيادبونى ذمارةى دانيشتوان و ئة تةقينةوة طةورةيةي كة لة ذمارةى دانيشتوانى جيهان رِويدا بووة هؤي ئةوةى كة مرؤظ تةواوى هةولَ و تواناكانى بخاتة طةرِ لة ثيَناو بةزاندنى ئةو كؤسثانةي كة سروشت دةطيَرِا لةبةردةم ئةم فراوانبوونة مرؤيية , لة ثيَشوودا هؤكارة سروشتييةكان بة تةواوى زالَبوون بةسةر دابةشبوونى دانيشتوان لة جيهاندا بةلاَم بة ثيَشكةوتنى تةكنةلؤذيا و فراوانبوونى ثةيوةندي زانستةكان بة يةكترةوة بووة هؤي ئةوةى كة هؤكارة مرؤييةكانيش شان بة شانى هؤكارة سروشتيةكان رِؤلَيان هةبيَت لةم دابةشبوونة لةم نيَوةندةشدا هةولَ دةدةين بةكورتى ئةو فاكتةرة مرؤييانة بخةينة رِوو كة كاريطةرييان لةسةر دابةشبوونى دانيشتوان هةبووة لة ولاَتى عيراقدا .
1-فاكتةرة ميَذوويةكان: ئةم فاكتةرة كاريطةري بةرضاوى هةية لةسةر دابةشبوونى دنيشتوان ,ضونكة ثةيوةندييةكى رِاستةوخؤ لة نيَوان ميَذووى نيشتةجيَبوون و ذمارة و ضرِي دانيشتوان بةدى دةكريَت بة جؤريَك تا ميَذووى دانيشتوان لة ناوضةيةك كؤنتر بيَت ئةوةندةش ضرِي دانيشتوان زؤر دةبيَت.جطة لةوةى كة كؤنى ئةم ميَذووة كاريطةرى رِاستةوخؤي دةبيَت لةسةر شيَوازى دابةشبوونى دانشتوان دةبيَت , بةو ثيَةي كة ميَذوويةكى كؤنى هةية و هةزاران سالَة خةلَكى تيَدا نيشتةجيَية .بةلاَم دةبيَت تيشك بخةينة سةر ئةوةش كة ئةمة لة ناوضةيةكةوة بؤ ناوضةيةكى تر جياوازة ضوونكة هةنديَك ناوضة كة كؤنترين ميَذووى هةية رِةنطة لةناوضوبيَت و نةمابيَت ياخوود ثشتطويَ خرابيَت .
2-فاكتةري ئابوورى :
ئةم فاكتةرةش بةدوو جؤر كاردةكاتة سةر دابةشبوونى دانيشتوان لة عيراقدا ئةوانيش :
أ-ضالاكيية ئابووريةكان :هةموو ئةو ضالاكييانة دةطريَتةوة كة مرؤظ بة هؤيةوة بذيَوى ذيانى دةست دةكةويَت كة ئةويش ثيَي دةطوتريَت (ثيشة) جياوازى ثيشةش لة كؤمةلَطايةكةوة بؤ كؤمةلَطايةكى تر بة هؤي سروشتى ناوضةكةوة رِوودةدات .
وةك ئاشكراشة كة ثةيوةندييةكى بةهيَز لة نيَوان ضرِي و دابةشبوونى دانيشتوان و جؤري ثيشةدا هةية ,بةو ثيَيةى كة ولاَتى عيراقيش ضةند ناوضةيةكى سروشتى جياواز بةخؤوة دةبينيَت ,كة ئةمةش كاري كردؤتة سةر جؤراوجؤري ضالاكيية ئابوورييةكان و جؤري ثيشةى خةلَكةكةى .بؤ نمونة لة ناوضةى شاخاوى دانيشتوانةكةى خةريكى شوانكاري ية و لة دةشتى نيشتوو خةريكي كشتووكالَية...هتد كة ئةمةش وايكردوة كة دابةشبوونة مرؤييةكةى بة شيَوازيَكى جياواز دةركةويَت .
ب-رِيَطاكاني طواستنةوة:ئةم فاكتةرة بة فاكتةريكى طرنط و بة بايةخ دادةنريَت كة كاريطةرى طةورةى لةسةر دابةشبوون و ضرِي دانيشتوان هةية لة ولاَتى عيَراق و هةموو جيهانيشدا .بة جؤريَك ثيَشكةوتنى رِيَطاكانى طواستنةوة لة هةر هةريَم و ناوضةيةك كار دةكاتة سةر طةياندنى خزمةتطوزارييةكان و بةرهةمهيَنانى كشتوكالَ و ضةندان لايةنى تريش .جيَطاي ئاماذةشة كة رِيَطاكانى طواستنةوة بونةتة مايةي كيَش كردنى نيشتةجيَبوون بؤ نزيك ئةم رِيَطايانة .
3-فاكتةري رِامياري :
ئةم فاكتةرة لة هةموو فاكتةرةكانى تر كاريطةرى زياتري هةبووة لةسةر دابةشبوونى دانيشتووان لة عيراقدا . ئةو هؤكارانةى كة بوونةتة هؤي كةمى دانيشتوان لة عيراقدا بريتين لة ( زؤري جةنط و داطيركردن), كة ولاَتى نيَوان دوو رِووبارتوشي بووة بوةتة هؤي لة ناوبردنى ثرؤذةكانى ئاوديَري ئةمةش وايكردوة كة شؤرةكاتيَكى زؤر لة خاكى عيَراقدا بلاَو ببيَتةوة بة تايبةتى دةشتى نيشتوو . هةروةها جةنطةكانى نيَوان فارس و عوسمانييةكان لة كؤندا كاريطةرى هةبووة لةسةر كؤضكردن لةم ولاَتةدا .وة ئةو سياسةتةى كة رِذيَمى بةعس ثةيرِةوى كرد بةرامبةر بة كوردةكان بة لة ناوبردن و كوشتن و بةعةرةبكردن و رِاطواستن ...هتد هةموو ئةمانة بوونة هؤي كاركردن لة دانيشتواني عيراق و شيَوازى دابةشبوونى بة جةنطةكانى ئيَستاشةوة .
4-فاكتةري كارطيَرِي :
طؤرِانكاريية كارطيَرِييةكان يةكيَك بوونة لةو هؤكارانةى كة كاريطةريان هةبووة لةسةر دابةشبووني دانيشتوان لة ولاَتى عيراقدا ,ضونكة مةلَبةندة كارطيَرِييةكان ضرِي دانيشتوانيان تيَدا بةرزترة لة ضاو نشينطة طوندييةكان بةهؤي ئةوةى كة مةلَبةندة كارطيَرِييةكان جيَطاى بايةخ و طرنطى حكومةتة .ئةم بايةخةش بة ثيَي ثلةى يةكة كارطيَرِييةكان دةطؤرِيَت لة عيراقدا يةكة كارطيَرِييةكان لة بضوكترين يةكة كة (ناحيةية )دةست ثيَدةكات و دواتر (قةزا) و لةثاشان (ثاريَزطا) و دواتريش (ثايتةخت ) ديَت . ئةم رِيزبةندييةش لة دابةشبوونى ثلةى يةكة كارطيَرِييةكان كارى كردؤتة سةر دابةشبوونى دانيشتوان بة ثيَي طرنطييان و ثيَشكةشكردنى خزمةتطوزارييةكانيان بة دانيشتوان. بؤية دةبينين ذمارةى دانيشتوان لة بغدادي ثايتةخت دةطاتة (6702538كةس)كة زياتر لة (21%)ي كؤي دانيشتوانى هةموو عيراقة .جطة لةوةى كة طؤرِانكاريية كارطيَرِييةكانيش كاريطةرى طةورةيان هةية لة بوذانةوةى ناوضةكان بة دانيشتوان وةكو طؤرِينى قةزاي دهؤك بؤ ثاريَزطا و طؤرِينى قةزاى تكريت بؤ ثاريَزطاى (سةلاَحةدين )كة ئةمة دةبيَتة هؤي زيادبوونى ثرؤذةكانى ئاوةدانكردنةوةو دواتر رِاكيَشانى دانيشتوان و زيادبونى خواست لةسةر ئةم مةلَبةنجة طرنطانة .
5-فاكتةرى ديمؤطرافي:
ئةمةش جولَةى دانيشتوان دةطريَتةوة كة خؤي دةنويَنيَت لة (لةدايكبوون و مردن و كؤض)كة دةبيَتة ثةيدابوونى جياوازى لة تيَكرِاي طةشةى دانيشتوان . بةرزبوونةوةى تيَكرِاى لة دايكبوون و كةمبوونةوةى مردن بة هؤي باشبوونى باري تةندروستى و رِؤشنبيري و ....هتد كاريطةرييان دةبيَت لةسةر دابةشبوونى دانيشتوان ,و كؤضيش دةبيَتة هؤي ئةم طؤرِانكارييةو بة فاكتةريَكى بةهيَزيش دادةنريَت .
6- فاكتةرى ئاينى : فاكتةرة خؤي لة بوونى شويَنة ئاينية طرنطةكانى وةكو مةزارطةى ثياوضاكان و مةرقةدى ئاينى ثيرؤز لة كةربةلا و نةجةف و بةغدا (كازمية و ئةعزةميية)و سامةرِادا دةبينيَتةوة ,كة هؤكاريَكة بؤ رِاكيَشانى ذمارةيةكى زؤري دانيشتوان بؤ عيراق ,بة مةبةستى سةردان بؤ ئةو مةزارطانة يان نيشتةجيَبوون لة نزيك ئةو شويَنة ثيرؤزانة كة ئةمةش كاريطةرى دةبيَت لةسةر زيادبوونى ضالاكى بازرطانى و فراوانبوونى شار و دامةزراندنى هؤكارةكانى طواستنةوة بؤ ئةم ناوضانة .
هةربؤية دةبينين كة هؤكارة مرؤييةكانيش شان بةشانى هؤكارة سروشتييةكان لة عيراق و هةموو ناوضةيةكى تري جيهانيشدا رِؤلَ و طرنطي تايبةتى خؤيان هةية لةسةر تةواوى ضالاكيية مرؤييةكان و لةم نيَوةندةشدا زيادبوون و دابةشبوونى دانيشتوان , بؤية لة ئيَستادا ئةم فاكتةرة مرؤييانة جيطةى بايةخن لة تةواوى جيهان بؤ زيادكردن و رِاكيشانى دانيشتوان بؤ ئةوناوضانةى كة بةدةست كةمي دانيشتوانةوة دةنالَيَنن.