วัฒนธรรม

สมัยโยนกเชียงแสนในราว พ.ศ.1208 - 1800 นครเขลางค์ตกอยู่ในอำนาจของอาญาจักรหริกุญไชย ถึงพ.ศ.1844 พระยามังรายมีอำนาจลุ่มแม่น้ำกก ได้แผ่อิทธิพลยกทัพล้ำเขตมาโจมตีเมืองหริกุญไชย และเอาชนะได้ พระยาญีบา เจ้าเมืองหริกุญไชยจึงต้องหนีมาเพิกพระยาเบิกเจ้าเมืองเขลางค์ผู้เป็นลูกชาย ต่อมาพระยาเบิกยกทัพจะไปตีเมืองหริกุญไชยคืนแต่ก็พ่ายต่อขุนครามโอรสของพระยามังนายและเสียชีวิตในสนามรบ พอพระยาญีบาทราบข่าว จึงอพยพผู้คนหนีออกจากเมืองเขลางค์นครไปทางทิศตะวันออก เจ้าด่านซ้ายจึงอพยพตามไปด้วย และถูกขุนไชยเสนายกทัพตามมาเจ้าด่านว้ายต้านศึกและรบราฆ่าฟันยิงกันราวกับห่ฟ้าห่าฝน ที่ดงไม้มะค่าแห่งนี้ เหล่าขุนนางทหารตายกันเป็นจำนวนมากขุนนางจึงยกทัพกลับพระยาญีบาและเจ้าเมืองด่านซ้ายเห็นว่าดงไม้มะค่าแห่งนี้อุดมสมบูรณ์ จึงยึดเอาพื้นที่เป็นที่ทำกิน คนจึงเรียกกันว่าบ้านข้าหลวง และเพี้ยนเป็นบ้านค่าหลวงที่นาของเจ้าด่านซ้ายนาหลวง(ปัจุบันเรียกทุ่งหลวง ชาวบ้านเอาไก่ไปชำแหละที่บ่อน้ำจำงเรียกบ่อน้ำไส้ไก่ เจ้าพญานำช้างมาเลี้ยงด้วย ควาญช้างได้เอาช้างมามัดบนที่ไร่นาจึงใส่ชื่อว่า ไฮ่หลักจ้าง ทางที่ช้างมาอาบน้ำ จึงใส่ชื่อว่าช้างหลวง วันหนึ่งปล่อยช้างมากินใบไร่ ใบบงทีห้วย พอดีว่าวันนั้นช้างตกมันก็เอางาไปแทงจอมปลวก งาหักคาจอมปลวก จึงใส่ชื่อว่าห้วยงาจ้างหัก ไม่นานประชาชนก็มากขึ้น จึงขยายที่ทำกินออกไปเรื่อย จ.ศ.1061 ตรงกับ พ.ศ.2242 เดือน9 เป็ง ชาวก็ไปแผ้วถางป่าเพื่อที่จะทำเป็นที่ดินทำกินตามปกติ ใกล้กับแม่น้ำ(ปัจจุบันคือ แม่น้ำแม่ค่อม)ถางหญ้า พอถางไปจนถึงใต้ต้นไม้ใหญ่ ก็ตัดเครือเถาวัลย์ออก ปรากฏว่ามีพระพุธรูปอยู่ข้างในโขง ปางมารวิชัย จึงพากันสร้างเป็นวัดและไปนิมนต์ครูบาอโนชัยมาอยู่เป็นเจ้าอาวาสรูปแรก เริ่มแรกก็สร้างวิหารหลังเล็กๆ แล้วอัญเชิญองค์พระพุทธรูปไปประดิษฐานในวิหาร ชาวบ้านไม่รู้ว่าพระพุทธรูปชื่อว่าอะไร จึงเรีกกันว่า พระเจ้าโขง เพราะเจอพระพุทธรูปอยู่ในโขง ต่อมาครูบาอโนชัยก็สร้างพระธาตุ และนำเอาพระบรมสารีริกธาตุที่อัญเชิญมาด้วยจากเมืองเขลางค์นครบรรจุลงในพระธาตุแห่งนี้ และก็สร้างกุฎิสงฆ์ วิหาร ศาลา บางสิ่งได้ถูกไฟใหม้ไปบ้าง คนเฒ่าคนแก่เล่าต่อกันมาพระเจ้าโขงมีพี่น้องด้วยกัน 4 องค์ พระโขง พระศิลา (ปัจจุบันอยู่วัดปลายนาหลวง) พระเจ้า