Аляксей Якімовіч. Тэкст, Тэма і Жучок

Ішлі па лясной сцяжынцы Тэкст, Тэма і Асноўная Думка з партфелямі ў руках. Бачаць: невялікі чорны сабачка каля хваінкі сядзіць.

— Я сабака Жучок! А вы хто такія? Чаму з партфелямі тут ходзіце? — закрычаў Жучок, каб паказаць, што ён у гэтым ляску гаспадар.

— Я Тэкст, — нясмела азваўся Тэкст.

— А я Тэма, — ціха прамовіла Тэма.

— А я Асноўная Думка, — назвала сябе Асноўная Думка.

Жучок паварушыў доўгім хвастом.

— У нашым ляску жы­вуць розныя звяркі і птушкі, а пра вас я не чуў.

— Мы жывём не ў ляску, а ў школе, — паведаміў Тэкст.

— Няўжо ты анічога не ведаеш пра нас? — пацікавілася Тэма.

— Зусім не ведаю! — шчыра прызнаўся Жучок.

— Калі каму-небудзь патрэбна расказаць пра якую-небудзь падзею, паразважаць аб чым-небудзь, апісаць нешта, асобных сказаў яму недастаткова. Тады на дапамогу прыходжу я, Тэкст. Мяне яшчэ называюць выказваннем, аб'яднаным паводле сэнсу і законаў граматыкі, — адрэкамендаваўся Тэкст.

— Выходзіць, ты складаешся з асобных сказаў?

— У Тэксце кожны сказ звязаны з папярэднім, — заўважыла Тэма.

— Тэкст мае пачатак, асноўную частку і заключэнне, — дадала Асноўная Думка.

— Тэкст аб'ядноўваецца асноўнай думкай, — зноў падала голас Тэма.

— Да кожнага тэксту можна падабраць загаловак, — сказала Асноўная Думка.

— А што вы скажаце пра сябе? — звярнуўся да Тэмы і Асноўнай Думкі Жучок.

— Тэма — тое, пра што ці пра каго расказваецца, гаворыцца ў тэксце. Мяне можна вызначыць у загалоўку ці ў першым сказе тэксту, — сціпла паведаміла Тэма.

— А я — тое, што хацеў выказаць аўтар, да чаго ён заклікае, чаму вучыць, — сказала Асноўная Думка.

— Загаловак адпавядае тэме або перадае асноўную думку, — удакладніла Тэма.

— Зусім заблыталі вы мяне! Зусім! Зусім! — ледзь не плачучы, усклікнуў Жучок.

Тэкст падумаў хвілінку і дастаў з партфеля два аркушы паперы.

— Шаноўны, прачытай, што тут напісана.

— Поле аруць трактары. У лесе спеюць суніцы. Па вуліцы рухаецца трамвай, — прачытаў Жучок на першым аркушы.

— А цяпер прачытай на другім аркушы, — папрасіў Тэкст.

— Надвор'е было ціхае, цёплае. Веснавое сонца грэла як след. Дрэвы зелянелі. Была ўжо другая паводка на Палессі ў гэтым годзе. Першы раз адбылася яна з месяц назад, з крыгамі, замаразкамі. Пасля таго тыдні са два трымалася сапраўдная, цёплая вясна, — прачытаў Жучок урывак з твора Янкі Маўра на другім аркушы і радасна ўсклікнуў: — Гэта тэкст! Я здагадаўся!

— Жучок, ты вялікі разум­нік! — пахваліў Жучка Тэкст і на развітанне падарыў яму падручнік беларускай мовы. За кемлівасць і старанне.

Ці згодны вы з Жучком?

Аляксей Якімовіч. Тэст

Прыйшоў коцік Паласацік да сабачкі Жучка ў госці, а той за сталом сядзіць, на аркуш паперы глядзіць, хмурыцца.

— Мабыць, нейкай важнай справай ты цяпер заняты? — нясмела пачаў Паласацік.

Цяжка ўздыхнуў сабачка.

— Задачу не магу рашыць, мучэнне дый годзе!

— Па матэматыцы? — вырашыў удакладніць у яго сусед.

— Ды не! Ужо другую гадзіну складаю Запіску-"памагатку" "Стылі маўлення". Дзе выкарыстоўваюцца стылі, напісаў, пра прыметы стыляў — напісаў. А задачы стыляў маўлення — цёмны лес для мяне! — ціха закончыў Жучок і апусціў чорную касматую галаву.

Паласацік прысеў побач з сябрам.

— Не бядуй так моцна. Зараз разам вызначым задачы стыляў, напішам як трэба.

Жучок ажывіўся, падняў галаву.

— Лічыш, што ў нас атрымаецца?

— Абавязкова атрымаецца! — упэўнена сказаў Паласацік.

А ў вас, сябры, атрымаецца?

Тэст

Замест кропак устаўце патрэбныя словы.

1. Па-мастацку, вобразна апісваць падзеі, эмацыянальна ўздзейнічаць на чытачоў (слухачоў) — задача ... стылю.

2. Дакладна перадаваць афіцыйную інфармацыю — задача ... стылю.

3. Паведамляць навіны культуры, навукі, грамадскага жыцця, пераконваць чытачоў і слухачоў, уздзейнічаць на іх — задача ... стылю

Словы для даведкі: публіцыстычнага, мастацкага, афіцыйнага.

Газета Слонімская №746 от 21.09.2011

Аляксей Якімовіч. Спрэчка

У гэты дзень сабачка Жучок быў не ў настроі. Бывае так. Магчыма, не з той лапкі ўстаў ён. Гэта нават коцік Паласацік заўважыў.

— Што з табою здарылася? Ты не захварэў — сустрэўшыся з Жучком, пацікавіўся ён.— Незахварэў, — напісаў Жучок на лістку паперы. Яму нават гаварыць не хацелася."Ён словы піша няправільна! Сапраўды, захварэў!" — занепакоіўся Паласацік і вырашыў паправіць суседа:— Шаноўны, трэба пісаць не захварэў, каб асобна было, як два словы.Не спадабалася Жучку, што Паласацік заўвагу яму зрабіў.— "Незахварэў” пішацца разам, — паказаўшы вострыя зубкі, сказаў ён.Хто мае рацыю ў спрэчцы: Жучок ці Паласацік?

Газета Слонімская №748 от 05.10.2011.

Аляксей Якімовіч. Мама і тапкі

— А я ведаю галоўныя члены сказа! — сустрэўшыся з Паласацікам, пахваліўся Жучок.

Паласацік наставіў вострыя вушкі.

— Назаві іх, калі ласка.

— Галоўныя члены сказа — дзейнік і выказнік! — гучна, як салдат на службе, адрапартаваў Жучок.

Паласацік пакруціў доўгімі белымі вусамі і пытаецца:

— А ў сказе ты мог бы іх вызначыць, знайсці?

— У сказе?.. — на хвілінку разгубіўся Жучок. — Напэўна...

— Напэўна, не зможаш.

Жучок строга, як настаўнік на вучня, які правініўся, паглядзеў на суседа.

— Змагу! Возьмем, на­прыклад, такі сказ: Мама купіла мне новыя тапкі. Тут выказнік — купіла, а дзейнікі — мама, тапкі.

— Не! — усклікнуў Паласацік.

— Мама, тапкі — гэта дзейнікі, — упэўнена паўтарыў Жучок, — бо яны адказваюць на пытанне што? і выражаны назоўнікамі.

Ці згодны вы з маленькім Жучком? Што не сказаў ён пра дзейнік як галоўны член сказа? (Выражаны назоўнікам у назоўным склоне.)

Газета Слонімская №753 от 09.11.2011

Аляксей Якімовіч. Пад дубам

Пад магутным разложыстым дубам сядзелі Клічны Знак і Пытальны Знак.

— Шаноўны Клічнік, — распачаў гаворку Пытальнік, — як ты лічыш: слова дуб мае аднакаранёвыя словы?

Клічнік паглядзеў угору.

— Мабыць, мае. Ён вунь як укараніўся!

Пытальнік усміхнуўся.

— Ты не мог бы іх назваць?

— Аднакаранёвыя словы маюць адзін і той жа корань, — пачухаў патыліцу Клічнік. — Так я разумею?

— Так, — кіўнуў галавою Пытальнік.

— Ведаю адно такое аднакаранёвае слова, — падумаўшы, пахваліўся Клічнік. — Дубовы!

— Правільна. Яшчэ адно назаві.

Клічнік апусціў галаву.

— Каб ведаў, то адразу назваў бы.

— Давай крыху паразважаем, — прапанаваў Пытальнік. — Тут расце адзін дуб? Так?

— Так, — пагадзіўся Клічнік.

— А калі б расло шмат дубоў, то як ты назваў бы гэтае месцейка?

— Дубняк! — усклікнуў Клічнік. — Шаноўны Пытальнік, я яшчэ адно аднакаранёвае слова ўспомніў!

— Якое?

— Дубец!

— Ой! — ад неспа­дзеўкі вырвалася ў Пытальніка. — Словы дуб і дубец не аднакаранёвыя.

— Аднакаранёвыя! — заўпарціўся Клічнік. — У іх ёсць агульная частка — дуб.

— Але ж яны маюць рознае значэнне, — сказаў Пытальнік.

— Вось яно што! Аднакаранёвыя словы блізкія па значэнні, — здагадаўся Клічнік і пачаў называць такія словы: грыб — грыбнік, салома — саламяны, стрэл — перастрэлка...

Аляксей Якімовіч. Жучок і Мухалоўка

Неяк Жучок у бярозавым гайку ляжаў, адпачываў.

Прыляцела ў гаёк Мухалоўка-стракатка і завяла, заспявала:

— Ті-круті-круті-тірр...

Жучок устаў, крыху падзівіўся на птушку дый пытаецца:

— Паважаная, па-руску спяваеш?

Гэту Мухалоўку нездарма стракаткай назвалі. Уся яна стракатая: верх цёмна-шэры, ніз белы, на лбе вузкая, па крылах шырокія белыя палоскі.

Прыўзняла яна распушчаны хвост.

— Не, даражэнькі! Па-беларуску спяваю, бо тут, у беларускім лесе, нарадзілася... Ті-круті-круті-тірр...

— Хоць ты і нарадзілася ў беларускім лесе, але не навучылася вымаўляць беларускіх гукаў, паленавалася, — заўважыў Жучок.

Ті-круті-круті-тірр... — на злосць Жучку моцна праспявала Мухалоўка-стракатка і паляцела шукаць іншага слухача.

А вы, сябры, здагадаліся, якія беларускія гукі не навучылася вымаўляць Мухалоўка

Аляксей Якімовіч. Як Жучок і Паласацік збіраліся на рэчку

Сабачка Жучок і коцік Паласацік вырашылі схадзіць на рэчку. Паласацік узяў ручнік і выйшаў на двор. Стаіць чакае сябра. А яго ўсё няма і няма.

— Жучок, ты хутка выберашся з хаты? — гукнуў, страціўшы цярпенне.

Жучок высунуўся ў адчыненае акно.

— Сваю кепку ніяк не знайду. А без кепкі на рэчку не пайду: галаву сонцам напячэ. Пасля разбаліцца.

— Жучок — гэта зваротак, — уголас разважаючы, адзначыў Паласацік.

— Я не зваротак. Я Жучок! — пакрыўдзіўся сабачка. — Не абзывайся!

— Я не абзываюся, — пачаў апраўдвацца Паласацік. — Я падумаў, што ў вымаўленым мною сказе слова Жучок з'яўляецца звароткам. Ты не ведаеш, што такое зваротак?

— Краем вуха чуў, але добра не запомніў. Памяць у мяне курыная, — паскардзіўся Жучок.

— Ты проста няўважлівы. У цябе ў адно вуха ўлятае, а ў другое вылятае, — паўшчуваў Паласацік. — Пастарайся запомніць наступнае правіла: зваротак — гэта слова (ці спалучэнне слоў), што абазначае асобу ці прадмет, да якіх звяртаюцца ў размове. Зразумеў?

Жучок наморшчыў лоб.

— Здаецца, зразумеў. Назаві сказ са звароткам, а я паспрабую яго знайсці.

— Калі ласка, — павесялеў Паласацік. — Эх ты, лета!

— Ты звярнуўся да прадмета пад назвай лета. Выходзіць, слова лета — зваротак, — крыху паразважаўшы, здагадаўся Жучок.

Паласацік змахнуў пот з ілба.

— Так. А цяпер яшчэ адзін сказ. Эх ты, лета гарачае!

— Тут звароткам з'яўляецца не адно слова, а спалучэнне слоў, — і на гэты раз здагадаўся Жучок і, азірнуўшыся, усклікнуў: — Мая кепка на стале ляжыць, а я яе шукаю!

Жучок схапіў са стала кепку і выбег з хаты.

Аляксей Якімовіч. Казка ці каска?

Аднаго разу сябры-суседзі Жучок і Паласацік адправіліся ў падарожжа па родным краі.

Прыселі на ўзгорку, каб адпачыць.

Унізе распасціраецца зялёны луг, пасярод яго прытаілася азярцо, паўз берагоў парослае чаротам. На азярцы качкі плаваюць, гуляюць, ежу здабываюць.

— Сапраўдная казка перад намі! — у захапленні прамовіў Жучок.

— У слове казка пасля «а» якая літара пішацца: «с» ці «з»? — пацікавіўся Паласацік. Ён любіў задаваць пытанні, не даваў сумаваць Жучку.

— Напэўна, «с», — выказаў здагадку Жучок.

— Шаноўны, калі ты напішаш літару «с», у цябе выйдзе іншае слова — каска, — усміхнуўся Паласацік. — Каскі звычайна на галаву надзяваюць. Напрыклад, салдаты ў час бою альбо будаўнікі ў час працы. А ты хацеў сказаць пра тую казку, якую ў кнізе можна прачытаць. Так?

— Так. Але я не магу зразумець, чаму ў слове казка трэба пісаць «з», а не «с».

— Каб не памыліцца ў напісанні, трэба ведаць, як правільна абазначыць на пісьме парны зычны, — сказаў Паласацік.

— Як?

— Трэба падабраць праверачнае слова з галосным пасля зычнага, — прамовіў Паласацік. — Паспрабуй змяніць слова казка і адразу пачуеш, што пішацца пасля «а».

— Казачка, казачны, казачнік, — стаў змяняць слова казка Жучок. — Затым паглядзеў на сябра і радасна ўсклікнуў: — Я ўсё зразумеў! Няхай жыве казка праз літару «з»!

Аляксей Якімовіч. Падфутболіў!..

Сядзіць Жучок на ўскрайку бярозавага гаёчку і ад смеху заходзіцца.

Падбег да яго Паласацік, пацікавіўся:

— Што так рассмяшыла цябе, сусед?

— Не што, а хто, — паправіў сябра Жучок. — Хлопчык Алесь тут нядаўна быў. Пад ядлоўцавым кустом вожык ляжаў, а Алесю здалося, што гэта мяч!..

— Алесь хацеў падфутболіць яго? — выказаў здагадку Паласацік.

— Яшчэ як хацеў! Але ўцёк ад яго вожык! Я пра гэта нават верш склаў. Паслухай!

Па сцяжынцы, цераз

поле,

У лясок зайшоў Алесь.

Бачыць — мяч.

— Эх, падфутболю!

А той мяч... у кусты

пабег.

Цікавае апісанне выйшла ў мяне?

Хоць і спадабаўся коціку Жучкоў верш, але ён мусіў зрабіць заўвагу:

— Гэта не апісанне, браток.

— А што? — усклікнуў Жучок.

Да якога тыпу маўлення адносіцца верш з казкі?

Аляксей Якімовіч. Дапамажыце Шпачку

Аднаго разу Шпачок звярнуўся да Шпака-таты:

— Тата, многія птушкі кажуць, што хутка восень наступіць. Апішы мне гэту восень, каб я мог уявіць яе як жывую.

Шпак да знаёмага Грака сабраўся ляцець, не меў часу. Таму вось як апісаў наступленне восені:

Пакарацелі дні. Пайшлі дажджы. Пажаўцела лісце. Закурлыкалі жураўлі. Наступіла восень.

Сядзіць Шпачок за сталом, уважліва чытае татаў тэкст, а восень уявіць як жывую ніяк не можа.

Невядома, што ён рабіў бы, калі б суседка Сарока да яго не завітала.

— Сарока-белабока, птушкі кажуць, што неўзабаве восень наступіць. Я папрасіў тату, каб апісаў яе, як жывую. Ён, здаецца, апісаў, але я не магу ўявіць яе — паскардзіўся Шпачок.

Сарока села побач са Шпачком за стол, прачытала тэкст і заявіла:

— Слабавата апісаў твой тата. Мабыць, кудысьці спяшаўся.

— Чаму слабавата? — пацікавіўся Шпачок.

— Слухай і, як людзі кажуць, на вус матай, — прамовіла Сарока. — Сказы твайго таты складаюцца з якіх членаў: з галоўных ці даданых?

— Толькі з галоўных, — падумаўшы, адказаў Шпачок і падскочыў на крэсле. — Я здагадаўся! Каб уявіць восень як жывую трэба ўжыць у сказах галоўныя і даданыя члены.

— Малайчына! — пахваліла Сарока Шпачка. — Зараз мы гэтыя сказы перабудуем так, каб ты мог уявіць сабе восень як жывую, як гаспадыню нашых палёў і лясоў. Згодзен?

— Згодзен! — усклікнуў Шпачок.

— Першы сказ я перабудую так, — пачала Сарока. — Нечакана пакарацелі дні.

Шпачок лапкай пачухаў бурую пярынку на крыле.

— Выходзіць, ночы пабольшалі?

— А як ты думаў! Далей слухай, — незадаволена прагаварыла Сарока. У гэты дзень яна была без асаблівага настрою. Напэўна, устала не з той лапкі. — Пайшлі халодныя дажджы.

Шпачок сагнуўся, скурчыўся.

— Не люблю, калі ідуць халодныя дажджы.

Сарока незадаволена зірнула на Шпачка і наступны сказ перабудавала так:

— Адразу ж пажаўцела зялёнае лісце.

— Не хачу, каб лісце адразу ж жаўцела! — не вытрываў, перапыніў Шпачок суседку.

Сарока дзюбаю пастукала па стале, патрабуючы ўвагі.

— Трывожна закурлыкалі жураўлі.

— Бр-р-р! — страсянуўся Шпачок. Дрыжыкамі яго працяло.

— Наступіла халодная восень, — бадзёра закончыла Сарока.

— Мне страшна, — прызнаўся Шпачок.

— Ты ж хацеў уявіць восень як жывую. Вось і ўяўляй сабе! — сказала Сарока.

— Мне страшна! — паўтарыў Шпачок.

Дапамажыце Шпачку, перабудуйце сказы такім чынам, каб не баяўся восені, каб для яго стала прывабнай. Яна ж бывае рознай.

У выніку можа атрымацца іншы тэкст.

Непрыкметна пакарацелі дні. Пайшлі цёплыя грыбныя дажджы. У небе гучна закурлыкалі жураўлі. На дрэвах пажаўцела лісце. Наступіла залатая восень.

Аляксей Якімовіч. Плакса

Выйшаў Паласацік на двор і бачыць: Жучок сядзіць на лавачцы і касматай лапкай старанна слёзкі выцірае.

— Хто цябе пакрыўдзіў, братка? — усклікнуў Паласацік.

Убачыўшы коціка, Жучок мацней заплакаў.

— Пчала пакрыўдзіла! Я за ёю бегаў, бегаў, даганяў, а яна гудзела, гудзела, кружылася, кружылася, а затым апусцілася і ў правую лапку ўджаліла.

— Напэўна, моцна баліць табе лапка! — паспачуваў Паласацік.

— Яшчэ як! — сабачка ўстаў з лавачкі і прайшоўся, кульгаючы, каб паказаць суседу, як пацярпеў ён ад пчалы.

— Джала ты выцягнуў? — запытаўся Паласацік.

— Ыгы! — усхліпнуў Жучок. — Зубкамі выцягнуў.

— Дык не плач. Калі будзеш плакаць, цябе будуць называць...

Коцік замаўчаў. Яму не хацелася крыўдзіць сябра, вымаўляць абразлівае слова.

— Як будуць мяне называць? — вырашыў удакладніць Жучок. Уважліва глядзіць на Паласаціка, з нецярпеннем адказу чакае.

Паласацік цяжка ўздыхнуў.

— Плаксам цябе будуць называць.

Жучок тупнуў правай лапкай і ўсміхнуўся.

— А мне ўжо не баліць!

Растлумачце лексічнае значэнне слова плакса.

Аляксей Якімовіч. Паспрабуйце адказаць

За сталом сядзелі сабачка Жучок і коцік Паласацік. Жучок знаёмаму ліст пісаў, з днём нараджэння яго віншаваў.

— Шаноўны Паласацік, — прагаварыў, падняўшы галаву, — у сваім лісце я ўжываю словы быў і вучоба. У першым слове, калі ты заўважыў...

— Заўважыў! — перапыніў Паласацік. — У слове быў пішам ў нескладовае, а ў слове вучоба — у складовае.

Жучок хітра прыжмурыўся.

— Чаму? Адкажы.

— Калі ласка, — пагадзіўся Паласацік. — Але потым і ты адкажаш на мае пытанні. Дамовіліся?

Хоць Жучок не любіў адказваць на пытанні, але мусіў пагадзіцца:

— Так і быць. Дамовіліся.

— Слухай, — пачаў Паласацік. — Літара ў (у нескладовае) пішацца пасля галосных, у — пасля зычных і знакаў прыпынку. Запомніў?

— Лёгка запомніў, — кіўнуў галавою Жучок.

— А цяпер слухай мае пытанні, праверым, як запомніў, — сказаў Паласацік. — Пытанне першае. Калі пішацца літара ў (у нескладовае), калі — у (складовае)? Пытанне другое. Які гук абазначае вялікая літара У пасля галосных: галосны (складовы) ці зычны (нескладовы)? Ці перадаецца на пісьме скарачэнне гэтай літары? Пытанне трэцяе. Ці ўплываюць на правапіс у або ў злучок і двукоссе?

Паспрабуйце і вы адказаць на гэтыя пытанні.

Аляксей Якімовіч. «Чароўнае» слова

У невялікім ляску сядзелі сабачка Жучок і коцік Паласацік. Паласацік чытаў апавяданне:

— Па моры плыў карабель. Ён упэўнена трымаў курс на захад. Раптам неба пацямнела, наляцеў моцны вецер, і пачаўся шторм. Вялізныя хвалі высока паднімалі карабель і з сілаю кідалі ўніз, у марскую бездань. Судну пагражала немінучая пагібель. Вакол ужо сабралася шмат галодных акул. Караблекрушэння можна пазбегнуць, калі назваць «чароўнае» слова.

— Якое? — не вытрываў, ускочыў Жучок.

— Яно схавалася вось у гэтых словах, — сказаў Паласацік і паказаў на наступныя словы:

лік

імя

чабор

экскурсія

бот

Ніна

іл

капуста

— Здаецца, я ведаю!.. Ведаю гэтае слова!.. — ціха, каб не спалохаць думку, якая з’явілася нечакана, прамовіў Жучок. — Яго можна прачытаць, калі ўзяць...

— Што ўзяць? — таксама шэптам прамовіла Сінічка.

— Першыя гукі слоў лік, імя, чабор, экскурсія, бот, Ніна, іл, капуста.

— Вазьмі і прачытай, Жучок!

— Лічэбнік, — прачытаў «чароўнае» слова Жучок і запытальна паглядзеў на Паласаціка.

— Карабель выратаваны! — прагаварыў ён.

Аляксей Якімовіч. Не доўга радаваўся

Аднойчы сабачка Жучок напісаў на лістку паперы словы з раздзяляльным мяккім знакам і апострафам: п’е, паштальён, аб’ём, канферансье, б’ю, більярд.

На хвілінку адышоўся ад стала, а Дамавічок, які жыў у яго ў доме ў цёмнай кладоўцы, у гэты час падбег і проста так, дзеля смеху, усе апострафы і раздзяляльныя мяккія знакі са слоў прыняў, пасціраў. Вось якімі сталі словы: пе, пашталён, абём, канферансе, бю, білярд.]

Радуецца ў цёмнай кладоўцы Дамавічок. Ён нават загадку прыдумаў са словамі на гэтае правіла і стаў спяваць яе, нібы самую вясёлую песеньку:

Невялікае,

Без’языкае,

І не есць, і не п’е,

А гаворыць і пяе

Але не доўга ён радаваўся. Жучок добра ведаў, калі пішуцца раздзяляльны мяккі знак і апостраф. Таму хутка выправіў памылкі ў словах.

А вы ведаеце, калі пішуцца раздзяляльны мяккі знак і апостраф?