Ичак тутилишининг биринчи-таснифини 1899 йилда Вал берган ва у ичак утилишларини 2 гурухга булган:
1. Странгуляцион ичак тутилиши
2. Обтурацион ичак тутилиши
Ундан кейин 1906 йилда Вильямс Э.Вал таснифига кушимча киритди. Бундан ташкари В.А.Оппель, А.Б.Чухриенко, А.С.Соловьев ва бошкалар таклиф килган таснифлар хам мавжуд.
Хамма ичак тутилишлари куйидаги асосий гурухларга булинади:
1. Келиб чикишга кура:
А) тугри ичак тутилиши-ингичка, йугон ичак ва орка тешик атрезияси;
Б) орттирилган
2. келиб чикиш механизмига кура:
1. Механик тутилиши; 1. обтурацион тутилиш;
а) ичак девори Билан боглик булмаган обтурация;
б) ичак деворидан келиб чиккан обтурация
в) ичак девори ташкарисидан обтурация
2. Странгуляцион тутилиш:
а) буралишлар
б) ичакнинг тугун хосил килиши
3. Аралаш ичак тутилиши:
а) инвагинация
б) битишма сабабли ичак тутилиши
в) ичак чурраларнинг кисилиши
2. Динамик тутилиши: 1. паралитик ичак тутилиши
2. Спастик ичак тутилиши
3. Ичак тутилишининг сатхига караб:
а) юкори (ингичка) ичак тутилиши
б) пастки (йугон) ичак тутилиши
4. Клиник кечишига караб:
а) кисман ёки тулик
б) уткир ва сурункали
Уткир ичак тутилиши касаллигининг хамма хилларини А. Г. Соловьев (1948) иккита асосий гурухга булади: динамик ва механик ичак тутилиши; механик ичак тутилиши эса, уз навбатида, обтурацион, странгуляцион ва битишма туфайли бошланган ичак тутилишига булинади.
А. В. Норенберг-Чарквиани (1969) уз классификациясида ичак тутилишининг А. Г. Соловьев классификациясидаги битишма туфайли пайдо буладиган хили урнига бу касалликнинг аралаш (хам обтурация, хам странгуляция аломатлари буладиган) хилларини куяди. Ичак инвагинацияси, тугма ривожланиш нуксонлари туфайли бошланган ичак тутилишини, корин ичида кисилиб колган чурраларни хам бу олим шу тоифага киритади.
Шундай килиб, А. Г. Норенберг-Чарквиани классификациясининг умумий холдаги куриниши мана бундай:
А. Механик ичак тутилиши:
I. Обтурацион ичак тутилиши (ичак туткич иштирокисиз утадиган хили):
1. Ичак ичида унинг девори билан богланмай турган тусик (обтурация). Бундай холатга:
а) ут тошлари;
б) ахлат тошлари;
в) ёт жисмлар;
г) гижжалар сабаб булиши мумкин.
2. Ичак деворидан чикиб, унинг йулини ичкаридан беркитиб куйган тусик (обтурация):
а) усмалар;
б) чандикли стенозлар.
3. Ичакдан ташкаридаги тусик (обтурация): усмалар, кисталар билан ичакнинг босилиб колиши.
4. Ун икки бармок ичак обтурацияси:
а) артериоме-зентериал ичак тутилиши;
б) гематома билан босилиб колиши.
5. Тугри ичак обтурацияси: ахлат йигилиб котиб колиши (колостаз).
II. Странгуляцион ичак тутилиши (ичак туткич иштироки билан бошланадиган хили):
1. Меъда-ичак буралиши:
а) меъда буралиши;
б) ингичка ичак буралиши;
в) куричак буралиши;
г) кундаланг-чамбар ичак буралиши;
д) сигмасимон ичак буралиши.
2. Ичакда тугун хосил булиши.
3. Йугон ичак чарвисининг буралиши.
4. Катта чарвининг буралиши.
III. Аралаш хиллари:
1. Ривожланиш нуксонлари туфайли бирдан ичак тутилиб колиши (катта ёшли одамларда):
а) мальротация;
б) меккель дивертикули катнашувида;
в) дубликация.
2. Инвагинация.
3. Битишмалар туфайли ичак тутилиши.
4. Чурранинг ичкарида кисилиб колиши.
Б. Динамик ичак тутилиши:
1. Паралитик ичак тутилиши (меъданинг бирдан кенгайиб кетиши; ингичка ичакнинг фалаж булиши).
2. Спастик ичак тутилиши:
а) спазм туфайли бошланадиган хили;
б) кургошиндан захарланиш туфайли бошланадиган ичак санчиги.
Бирдан ичак тутилишининг асосий аломатлари коринда огрик туриб, ич ва газлар юришмай колиши, кориннинг дам булиб, шишиб кетиши, ичак перистальтикаси кучайиб (вактидан утган холларда ичак бутунлай «жимиб колади») кайт килиш, томир уриши (пульснинг) тезлашиб кетишидир.
Касаллик аксари кутилмаганда, тусатдан бошланади. Касалликнинг энг бошидаёк беморда кучли огрик туфайли купинча шок холати юзага келади: унинг эси огиб, рангги оппок окариб кетади, пульси сусайиб, аъзойи-баданини муздек тер босади. Ичакда эшитилиб турадиган шовкинлар йуколиб кетади. Организм ана шундай одатдан ташкари янгича шароитларга бир кадар мослашиб олиши муносабати билан шок ходисалари бирмунча вактдан кейин камайиб, бемор сал узига келиб колади, пульси тезлашиб, ичак перистальтикаси яна пайдо булади, бемордан хол сураб курилганида эса у яхши булиб колдим, деб жавоб беради.
Ичак тутилишининг айрим хиллари бирдан бошланмасдан, балки зимдан бошланиб, аста-секин зурайиб боради.
Анамнез маълумотларини туплашда касалликнинг кандай бошланганига, «охирги марта ич качон келгани ва ахлат кандай булиб тушганига, авваллари шундай ходисалар булган-булмаганига, корин операция килинганми, шикастланганми-йуклигига» ахамият берилади.
Беморни текис жойга, ёстиксиз ёткизиб куйиб текширилади, у чалканча тушиб, туппа-тугри булиб ётиши керак. Аввало кисилиб колган чурра йуклигига ишонч хосил килиш керак (типик чурра дарвозалари куздан кечирилиб, текшириб курилади). Корин терисини куздан кечириб, унда кандай булмасин бирор хил чандиклар бор-йуклигига ахамият берилади.
Коринни текшириб куриш бирдан ичак тутилишига хос булган бир канча кимматли аломатларни курсатиб бериши мумкин: кориннинг дам булиб тургани энг характерли аломатларнинг бири хисобланади, лекин ичакнинг кайси жойи тутилиб колгани ва касалликнинг муддатларига караб корин хар хил даражада дам булиб туриши мумкин. Чунончи, ичакнинг юкори кисмлари тутилганида корин жуда арзимас даражада дам булиши ёки мутлако дам булмаслиги хам мумкин. Ичакнинг тутилиб, тикилиб колган жойи канчалик пастда булса, корин шунча куп дам булаверади (йугон ичак тутилиб колганида корин айникса жуда дам булиб, шишиб кетади). Касаллик муддати утиб борган сайин ел тупланиши (метеоризм) хам зурайиб боради.
Корин деворининг нафас харакатларидаги иштироки коринда ел тупланиб, метеоризм авжига чикмагунча унча узгармайди. Кориннинг нотугри шаклга кириб, асимметрик булиб колиши бирдан ичак тутилишининг характерли аломатидир.
Чузилиб кетган, аник чегараланиб турган ичак ковузлогининг корин девори оркали билиниб туриши- Валь симптоми бирдан ичак тутилишининг барвакт пайдо буладиган аломатидир. Кориннинг шу жойи тукуллатиб уриб курилганида баланд тимпаник овоз (перкуссия) эшитилади. Бундай ичак ковузлокларининг сони тез орада купайиб колади, бу нарса кориннинг, уша жойи думбайиб чикиб туришига, асимметрик шаклга киришига олиб боради.
Енбош ичак тутилганида Валь симптоми киндик сохаси (мезогастриум) да аникланади; йугон ичакнинг дистал булимлари тутилиб колганида эса метеоризм кориннинг ён томонларини эгаллайди.
Сигмасимон ичак буралиб колганида корин гуё «кийшайиб колгандек» булиб куринади. Корин шаклининг бузилишига хос булган мана шу симптомларнинг хаммаси касалликнинг биринчи кунида яхширок билиниб туради; кейинчалик метеоризм кучайиб бориши туфайли улар унча билинмай колади-да, бутун корин жуда дам булиб, шишиб кетади.
Ичак перистальтикасининг куриниб туриши ичак тутилишининг жуда мухим аломати хисобланади (бу нарса касалликнинг бошида, шок босилиб колганидан кейин айникса руйи-рост билиниб туради). Бу И. И. Греков симптоми булиб, «устма-уст келаётган тулкинлар ёки бирдан пайдо булиб, бирдан йуколиб кетадиган думбаймалар» манзарасини беради. Уни корин деворини салгина уриб куриш ёки силкитиб куриш йули билан юзага келтириш мумкин (Греков симптоми хроник ичак тутилишида анча аник ифодаланган булади, чунки бунда ичакнинг тутилиб колган жойидан юкогирокдаги мускуллари гипертрофияга учрайди).
Греков симптоми обтурацион ичак тутилишида купрок, странгуляцион ичак тутилишида эса камрок маълум булади.
Перистальтиканинг кайси жойдан бошланиб, кайси жойда тугалланиши кузатиб борилар экан, ичакнинг тутилиб, тикилиб колган жойини билиб олса булади.
Куринадиган перистальтика пайдо булганида, одатда, огриклар зурайиб, одамга жуда азоб беради («санчикка ухшаб турадиган огриклар»). Лекин корин девори тери ости ёр катламидан махрум булиб, анча илвиллаб колган холларда ва куп тугиб, кориннинг тугри муекуллари ораси анча очилиб колган аёлларда хам. перистальтика билиниб туришини унутмаслик. керак. Бундай шароитларда ичакнинг одатдаги, иормал перистальтикаси куриниб турадиган булади.
Коринни пайпаслаб куриш (пальпация). Бирдан ичак тутилишида корин пресси мускулларининг химояланиб, таранг тортиб колишига сабаб булмаслик учун коринни авайлаб, майин харакатлар билан пайпаслаб куриш керак. Чукур пальпацияда безиллаб турган жойни, «текшираётган бармокларга каттиккина булиб уннайдиган ичак ковузлокларини» (И. И. Греков, 1928) ёки хали фалаж холига тушмаган ичакларнинг «худди пружинага ухшаб, каршилик курсатаётганини» (М. В. Парташников, 1955) сезиш мумкин.
Ичаклар анча дам булиб, олдинги корин девори бир мунча чузилиб турган махалда текшираётган одам корин деворининг бир кадар таранг тортиб, каршилик курсатаётганини пайкайди (Мондор симптоми).
Корин пайпаслаб курилганида баъзан «усмадек» булиб турган инвагинация танаси, яллигланиш инфильтрати ва бошкаларни топиш мумкин булади.
Корин девори сал силкитиб курилганида эшитиладиган «чайкалиш шовкини» — И. П. Скляров (аслида бу Гиппократ) симптоми ичак ковузлогининг суюклик ва газга тулиб, чузилиб кетганидан дарак беради (ичак парези боскичида булади). Корин тукуллатиб уриб курилганида баландлиги, тембри жихатидан нотекис булган тимпаник овоз чикади, бу овоз баъзи жойларда бугикрок булиб эшитилади.
Корин плессиметр билан перкуссия килиниб, айни вактда стетоскоп оркали эшитиб курилганида баъзан металлга хос аник жарангли овоз эшитилади, бу — ичак газлар билан тулиб-тошиб, худди баллондек жуда шишиб кетган махалда аникланадиган Kiwull симптоми булиб, сигмасимон ичак буралишига хос деб хисобланади.
Странгуляцион ичак тутилишида корин бушлигида анча барвакт экссудат тупланади — перкуссияда кориннинг паст жойларидан чикадиган товуш бугикрок булиб эшитилади (обтурацион ичак тутилишида эса экссудат одатда кейинрок тупланади).
Ичак шовкинлари (перистальтикасини) бор-йуклигини аниклаш учун аускультация — эшитиб куриш усулидан фойдаланилади. Обтурацион ичак тутилишида касалликнинг бошлангич даврида, ичакнинг харакат функцияси хали бузилмаган махалда «бир талай чузик шовкинлар эшитилади, булар анча бир текис, жарангдор, ичак ковузлокларида акс садо берадиган, тони баланд ва тембри деярли бир хил булади. Странгуляцион ичак тутилишида шовкинлар факат касалликнинг энг бошида эшитилади ва тез орада йуколиб кетади.
Баъзан «чакиллаб томаётган томчи шовкинини» эшитиш мумкинки, бу хол овознинг берк бушликда акс садо беришига боглик.
Шундай килиб, ичак тутилишида корин аускультациясидан олинадиган маълумотлар касаллик бошланганидан бери канча вакт утганига борлик булади:
а) илк муддатларида (касаллик шоксиз утаётган махалларда) гулдирайдиган, шитирлайдиган, кучи билан узук-чузиклигини узгартириб турадиган жуда хилма-хил шовкинлар эшитилади;
б) шок энди бошланиб келаётган пайтда бу шовкинлар йуколиб кетади, бемор шу холатдан чикканидан кейин улар яна пайдо булади;
в) оралик даврда, ичакнинг дам булиши зурайиб бораётган пайтда шовкинлар камайиб боради-ю, лекин улар кискарок ва жаранглирок булиб колади;
г) касалликнинг кечки даврида, ичак парези бошланганида перистальтика кучайиши муносабати билан эшитиладиган овозларнинг хаммаси, шунингдек перистальтиканинг узи хам аста-секин йуколиб кетади, корин тинчиб, «сув куйгандек жим-жит» булиб колади, бу — касалликнинг дахшатли аломати булиб, ичак фалажланиб булганидан, ичак деворининг узи эса башарти хали некрозга учрамаган булса хам, лекин шунга якинлашиб колганидан дарак беради.
Корин жуда хам дам булиб, шишиб турган мана шу пайтда Lotheissen симптомини аниклаш — нормада корин оркали эшитилмайдиган нафас шовкинлари ва юрак тонларини эшитиш мумкин. Бу улим якинлашиб колганидан дарак берадиган ёмон аломатдир (Л. А. Кирснер, 1936). Тугри ичакни бармок билан текшириб куриш диагностика учун шарт деб хисобланадиган усулдир. Бирдан ичак тутилишида тугри ичак ампуласи, одатда, бум-буш турган булиб чикади, олдинги девори думалок эластик тузилма куринишида думбайиб туради (И. И. Греков томонидан тасвирланган Обухов касалхонаси симптоми). И. И. Греков: «илеус бошланганини билиб олиш учун биргина шу аломатнинг узи кифоя» деган эди. Тугри ичакни текшириш билан бир вактнинг узида корин бимануал йул билан пальпация килиб курилганида дам булиб турган ичак ковузлокларини, инвагинат танаси ёки ичакка тикилиб колган ёт жисм (ут ёки ахлат тоши) ни бирмунча аник пайпаслаб топса булади. Вагинал текшириш бачадон ва ортикларидаги усмалар, яллигланиш инфильтратларини аниклаб олишга имкон берадики, булар хам хар хил турдаги ичак тутилиши холлари билан бирга давом этиб бораётган булиши мумкин.
Рентгенологик текшириш. Корин бушлиги органларининг обзор рентгеноскопиясида сатхи горизонтал (суюклик) булиб, тепаси гумбазсимон ёришиб турган жой борлигини топиш мумкин, «Клойбер косаси» деб шуни айтилади, у тункариб куйилган косага ухшайди ва беморнинг олган вазиятига караб узгариб туради.
Странгуляцион ичак тутилишида Клойбер косалари бир соатдан кейин хам пайдо булиши мумкин, обтурацион ичак тутилишида эса 3—6 соатдан кейин пайдо булади.
Ичак деворида деструктив узгаришлар зурайиб, ичак тонуси пасайиб борган сайин газ пуфакларининг баландлиги камайиб, сатхининг узунлиги ортиб боради (А. П. Хомутова, 1962). Бундай косалар сони биттадан 12—15 тагача бориши ва бундам кура купрок булиши мумкин.
Ингичка ичакларда Клойбер косалари хар хил баландликдан жой олади, лекин асосан корин бушлигининг марказий булимларида купрок булади (бунда косалар пастак, сатхи эса узун булади).
Ингичка ичак юкори булимларидан тутилиб колганида косалар сони куп булмай, борлари хам кориннинг чап томондаги устки квадрантидан жой олади. Ингичка ичакнинг пастки булимлари тутилиб колганида бу косалар аксари унг томондаги пастки квадрантда булади.
Йугон ичак тутилганида косалар камрок топилади ва асосан йугон ичак йули буйлаб ён томонлардан жой олади (коса сатхи киска, лекин ёришиб турадиган кисми баланд булади). Кахексия пайтида одам урнидан турмай узок ётиб колганида, шунингдек клизмадан кейин хам коса симптоми топилиши мумкин.
Кориннинг «ёруг» булиши йугон ичак тутилишига, тутилганида хам газлар билан тулиб, шишиб кетган йугон ичак бутун коринни эгаллаб оладиган холларига характерлидир.
Беморга суюк барий ичириб туриб меъда-ичак йулини текшириш ичакнинг кайси кисми тутилиб колганини аниклаб олишга имкон беради (асосан касалликнинг илк даврида).
Утиши. Бу касалликнинг бутун манзараси гохо фожиона булиб, шиддат билан утса, гохида кам-камдан зурайиб бориб, секинлик билан утади. Унинг кай тарика утиб бориши ичак тутилишининг хили ва табиатига, ичак найининг кайси кисми зарарланганига, ичак ковузлори ва туткичининг нечоглик кисилиб колганига богликдир.
Касалликнинг утишида шартли равишда учта даврни тафовут килиш мумкин:
Биринчи даври — дастлабки боскичи — 1 соатдан 12 соатгача давом этади. Купчилик холларда шок холатига олиб борадиган огрик бу даврда касалликнинг устун турган асосий аломати булиб хисобланади. Клойбер косалари хали булмайди. Ичак перистальтикаси зурайган булади.
Иккинчи даври — оралик боскичи — 12 соатдан 36 соатгача давом этиб бориши мумкин. Гемодинамик узгаришлар, айникса томир уриши тезлашиб, артериал босим пасайиши характерлидир. Огрик анча доимий булиб Колади. Одамнинг ичи юришмай, ел тупланиб, корни жуда шишиб кетади, аксари асимметрик шаклга киради. Ичак перистальтикаси сусайиб колади, «чакиллаб томиб турадиган томчи шовкини» эшитилади. Организмнинг сувсивланаётганидан дарак берадиган аломатлар (эритроцитоз, гипергемоглобинемия) пайдо булади. Рентгенологик текширишда Клойбер косалари борлиги топилади.
Учинчи даври касалликнинг сунгги ёки терминал даври булиб, бошидан хисоблаганда 36 соат ва бундан кура купрок вактдан кейин бошланади. Гемодинамикада туррун узгаришлар юзага келиши, бемор кузларининг ич-ичига ботиб, юзининг чакак-чакак булиб туриши («Гиппократ юзи»), тилнинг куриб, ёрилиб кетиши, ахлат аралаш кайт килиш, сийдик камайиб кетиши (олигурия) касалликнинг бу даври учун характерлидир.
Корин дам булиб, шишиб кетади, ичак перистальтикаси йуколиб, худди «сув куйгандек жим-жит» булиб колади, корин бушлигида эркин экссудат тупланиб боради.
Кон клиник анализида олинадиган маълумотлар. Бирдан ичак тутилишининг дастлабки даврида периферик конда кандай булмасин бирор тарздаги узгаришлар топилмайди. Лекин касаллик зурайиб борган сайин коннинг аста-секин куюк тортиб бораётганига хос аломатлар пайдо булади.
Сийдик текшириб курилганида олигурия (организмнинг тобора купрок сувсизланиб бориши натижасида), индиканурия бошлангани, калий билан натрий зур бериб чикиб тургани маълум булади.
Касаллик диагнози. Анамнез ва клиник текширишлардан олинган маълумотларни тахлил килиб чикишга асосланади. Бирдан ичак тутилишини эрта муддатларда, барвакт аниклаб олиш ана шу дахшатли касалликнинг давосида муваффакият козонишнинг хал килувчи шартларидан биридир.
Касалликнинг бирдан-бир аломати факат огрикдан иборат буладиган, бошка аломатлари эса хали маълум бермай турадиган дастлабки даври диагностика учун хаммадан кийин булади. Бирок бирдан ичак тутилган махалларда огриклар тутиб-тутиб турадиган, перистальтика кучайган пайтда зураядиган булишини эсда тутиш керак.
Касалликнинг иккинчи даврида уни аниклаб олишга ёрдам берадиган асосий аломати — Клойбер косалари булишидир.
Текшириш усуллари . Рентгенологик текширув УИТ вактида асосий инструментал текширув усули булиб колмокда. УИТ га бироз булсада гумон булганда хам бу текширув усулини бажаришимиз керак. Дастлаб корин бушлиги обзор рентгенскопияси ва лозим булса рентгенографиябажарилади. Бунда куйидаги аломатлар топилади:
Корин бушлиги обзор рентгенограммаси.Ичак аркалари.
Корин бушлиги обзор рентгенограммаси. Клойбер косачалари.
Симптом Кейси еки «балик скелети».
Колоноскопия хозирда йугон ичак обтурацион тутилишларида жуда самарали текширув усулидир. Колоноскопия тегишли ичак тайергарлигидан сунг йугон ичак тикининг аник жойлашувини аниклаб, лозим булса шу соха интубация килиниб уткир жараен камайтирилиб, «сокин» даврда оператив даво амалга оширилади
Ультра товуш тешируви корин бушлигидаги эркин суякликни, ичак ковузлоги кенглигини,усма жараен борлигни ва яллигланиш инфилтрати жойлашув урнини аниклаб буради .
Бирдан ичак тутилишининг дифференциал диагностикасини утказишда бу касалликни корин органларининг куйидаги жаррохлик касалликларидан фарк килиб, ажратиб олиш керак:
Уткир аппендицит. Уткир аппендицит билан бирдан ичак тутилишининг бир канча умумий аломатлари бор; коринда огрик туриши, ич юришмай колиб, ел тупланиб бориши, кайт килиш шулар жумласидандир. Лекин аппендицитда огриклар аста-секин бошланади ва ичак тутилишидагидек кучли булмайди. Уткир аппендицитда огриклар унг ёнбош сохасида сезилади, шу жойнинг узида корин девори таранг тортиб туради хам, Шчеткин — Блюмберг симптоми мусбат булиб чикади. Беморнинг узини тутиши хам бошкача булади — бирдан ичак тутилишида бемор безовталаниб, узини хар ёкка ташлайди, огрик тутиб колиши билан уз вазиятини хар сафар узгартираверади. Нихоят, бирдан ичак тутилиши учун ичак перистальтикаси кучайиб, Клойбер косалари пайдо булиши характерлидирки, уткир аппендицитда бундай ходисалар кузатилмайди.
Меъда ва ун икки бармок ичак ярасининг тешилишида хам бирдан ичак тутилишига хос аломатлар булади: бу касаллик тусатдан бошланиб, коринда жуда каттик огриклар булиши билан ажралиб туради. Лекин яра тешилганида корин девори пайпаслаб куриладиган булса, энг бошданок у безиллаб туради ва нафас актида иштирок этмайди, корин прессининг таранг тортиб туриши («кориннинг тахтадек булиб туриши» дан иборат симптом) сезиларли булади, Холбуки, бирдан ичак тутилганида корин юмшок булиб, нафас актида иштирок этиб боради.
Меъда яраси тешилган вактда бемор мажбурий холатга тушади (оёкларини корнига тортиб, икки букилиб олади), перкуссия килиб курилганида жигар тепасидан ичак тутилишидагидек бугик овоз чикмасдан, балки тимпаник овоз чикади. Яра тешилган булса, рентгеноскопияда, беморда диафрагма гумбази тагида эркин газ турганлиги, ичак тутилишида эса Клойбер косалари борлиги топилади.
Уткир холецистит. Бу касалликка хам хос булган умумий симптомлар коринда каттик огрик пайдо булиши, кайт килиш, кориннинг дам булиб туришидир; шуниси хам борки, уткир холециститда одам кайт килгани билан кунгли равшан тортиб, ахволи яхшиланмайди. Лекин огриклар доимий булади, одамнинг унг елкасига, курагига утиб туради. Пальпация махалида ут пуфаги турадиган жой сохаси хаммадан куп безиллайдиган булади. Шу жойда корин мускуллари хам таранг тортиб туради. Шчеткин-Блюмберг симптоми мусбат булиб чикади. Баъзи-баъзида катталашиб, безиллаб турган ут пуфаги кулга уннайди. Тана харорати одатда кутарилган булади.
Коринда тусатдан жуда каттик огриклар туриб, беморнинг умуман огир ахволга тушиши, тез-тез кайт килиб туриши, баъзида корни дам булиб кетиши уткир панкреатитга хам характерлидир. Лекин уткир панкреатитда огриклар одамнинг оркаси билан чап курагига утиб туради. Мейо-Робсон, Морган симптомлари ва бошкалар характерли булади. Кон ва сийдикда — амилаза купайган булиб чикади.
Бирдан ичак тутилишида эса Обухов касалхонаси, Валь, Гиппократ, Скляров симптомлари мусбат булади, Клойбер косалари борлиги топилади.
Тухумдон кистаси буралиб колганида хам тусатдан каттик огрик бошланиб, одам кайт килади, корни юмшок булиб тураверади. Лекин тухумдоннинг кистаси буралишида огриклар ичак тутилишидагидек тутиб-тутиб турадиган булмай, балки доимий булади, орка тешик атрофига, думгазага утиб туради.
Бимануал йул билан текшириб курилганида «усма» нинг жинсий органлар билан богликлиги маълум булади, тугри ичак ампуласи бушаб колган, очилиб колган холда булмайди, ичак перистальтикаси кучаймайди. Рентгенологик текшириш натижалари хам бошкача булиб чикади.
Мезентериал томирлар тромбози ва эмболияси уз симптомитикаси жихатидан бирдан ичак тутилиши ходисасига куп ухшайди: касалликнинг биринчи ва иккинчи даврларида коринда каттик огриклар пайдо булиб, одам огир ахволга тушади, кайт килаверади, корни юмшок булиб, нафас актида иштирок килиб туради, ичи юришмай, корнида ел тупланиб бораверади, тез орада шок бошланади. Лекин ичак девори йнфарктида энг бошиданок перистальтика йуколиб кетади, корин асимметрияси, Обухов касалхонасининг симптоми булмайди (баъзида ахлат кон аралаш булиб тушади). Диагностикада рентгенологик текшириш ёрдам беради (ичак тутилишида Клойбер косалари топилади).
Ичак йули бутунлай тикилиб колган, лекин ичак туткичда кон айланиши издан чикмай турган холлар касалликнинг шу хилига киради.
Ичак йули ут тоши (0,5 фоиздан 2 фоизгача булган холларда), ёт жисмлар, усмалар, гижжалар ва бошкалар билан тикилиб колиши мумкин.
Умуман ичак тутилиши муносабати билан килинадиган хамма операцияларнинг 4—5 фоизида ичак тутилиши обтурацион хилда булиб чикади.
Обтурацион ичак тутилиши странгуляцион ичак тутилишига караганда бирмунча секин утиб бориши билан фарк килади. Организмда интоксикация ходисаси анча кеч бошланади, шок одатда кузатилмайди.
Ут тошлари ичакка купинча ут пуфаги билан ичак уртасида (аксари кундаланг-чамбар ёки ун икки бармок ичак уртасида) хосил булган йуллар (окма яралар) оркали тушиб колади. Ичакка тош тушган махалдан то ичак тутилиши ходисалари авж олгунча орадан утадиган вакт хар хил. Баъзи холларда касаллик анча тез авж олиб боради, бошка холларда эса орадан неча кунлар, хафталар ва хатто ойлар утиши мумкин. Касаллар аксари анча ёшга бориб колган, кекса булади, чунки ичак тутилишининг бундай хиллари ут-тош касаллигининг кечки асоратлари булиб хисобланади (С. П. Федоров, 1936; А. И. Корнеев, 1961; У. О. Орипов, 1987 ва бошкалар).
Клиник манзараси. Ичагига ут тоши тикилиб колган касаллар аксари ортикча эт куйган булади. Анамнезда купинча ут-тош касаллиги хуруж килган булиб чикади.
Ичак йулига тош тикилиб колган махалда вакт оралаб тутиб турадиган огриклар пайдо булади. Тош купинча ёнбош ичакнинг охирги булимига тикилиб колади.
Одам кайт килиб, ичи юришмайди ва корнида ел тупланиб боради, огрик тутиб колган махалда ичак перистальтикаси куриниб туради, рентгенологик йул билан текшириб курилганида Клойбер косалари топилади, ичакда тош сояси куриниб туриши мумкин. Обтурация узок давом этганида ичак девори чакаланиб ёрилиши, перитонит бошланиши мумкин. Касалликни тугри аниклаб олишга куйидагилар ёрдам бера олади:
1) бу касаллик купрок ёши кайтиб колган аёлларда учрайди;
2) анамнезда жигар санчиклари булиб утганига ишора килинади;
3) тусатдан бошланиб, тутиб-тутиб турадиган огриклар аввалига бутун коринда сезилади, кейинчалик эса унг ёнбош сохаси билан чекланиб колади (ут тоши купинча ингичка ичакнинг йугон ичакка утар кисмида тикилиб колади);
4) одам кайт килиб, тез орада «ахлат аралаш» куса бошлайди;
5) меъда-ичак йули рентгенда текшириб курилганида тегишли маълумотлар олинади.
Давоси — операция, энтеротомия килиниб, тош олиб ташланади (тош одатда ичакнинг пучайиб турган ковузлоклари билан дам булиб кетган ковузлоклари чегарасида топилади). Ичак деворида морфологик узгаришлар юзага келган булса, ичак резекция килинади.
Ичакнинг ахлат тошлари билан тикилиб колиши хам шунга ухшаш клиника билан утади, бундай ходиса купдан бери ичи котиб юрган касалларда руй беради. Касалликнинг бу хили одатда йугон ичак пастга тушувчи кисмининг тикилиб колиши билан таърифланади ва шу сабабдан клиникаси секинлик билан авж олиб боради.
Ахлат тошлари ва ут тошлари (копролитлар ва энтеролитлар) хар хил катталикда булади. Б. Н. Назаров (1954) 2,5 кг огирликдаги, А. Е. Норенберг — Чарквиани эса (1969) чакалок бола бошидек катталикдаги копролитни тасвирлаб утишган. Ичакда ривожланиш аномалиялари (мегаколон) борлиги ахамиятга эга.
Давоси — операция.
Ичакнинг усма билан тикилиб колиши 1,6-9,3 фоиз холларда учрайди, шу билан бирга хавфли усмалар хам, хавфсиз усмалар хам ичак найида тикилиб колиши мумкин. Ингичка ичакда хавфсиз усмалардан липомалар, миомалар, фибромалар, аденомалар, полиплар, ангиомалар, лейомиомалар учрайди. Йугон ичакда купрок хавфли усмалар: рак, саркома булади. Ингичка ичакда рак камдан-кам учрайдиган касалликдир. Унинг икки хили учраши мумкин:
1) халкасимон каттик рак;
2) инфильтрацияланадиган таркок рак.
Бундай аденокарцинома аксари ёнбош ичакда булади. У бирламчи (купрок) булиши ёки метастаз тарикасида юзага келиши мумкин.
Йугон ичакнинг чап ярмида пайдо буладиган рак унг ярмидаги ракка караганда ичак тикилиб колишига купрок сабаб буладики, бу — йугон ичак дистал кисмининг проксимал кисмидан кура торрок булишига, усманинг халкага ухшаб усиши ичакнинг чап ярмидаги суюкликни унг ярмида буладиган каттик ахлатга караганда камрок тутиб колишига боглик.
Усма ичак йулига тикилиб, уни беркитиб куйишидан ташкари, ичакнинг буралиб колишига хам сабаб булиши мумкин.
Ичакка усмалар тикилиб колишининг характерли хусусиятларидан куйидагиларни курсатиб утса булади:
а) анамнезда дефекация акти (ич келишининг) тобора кийинлашиб бораётганига ишора килиниши мумкин;
б) ахлатга кон, йиринг аралашиб тушиши, ахлат шакли эса баъзан тасмасимон булиши мумкин;
в) ракка гирифтор касалларнинг тахминан 40 фоизида ичакнинг тутилиб колишига сабаб булган усма кулга уннайди;
г) корин уртача даражада дам булиб туради.
Рентгенологик текширишда ичакнинг тутилиб колган жойидан юкориси кенгайиб тургани ва тулишув камомади борлиги топилади. Кон текшириб курилганда анемиядан дарак берадиган маълумотлар олинади.
Давоси — операция. Бунда ичак тутилишини бартараф этишдан ташкари, усмани олиб ташлаш хам кузда тутилади (лекин хамма нарса метастазлар бор-йуклигига борлик булади).
Ун икки бармок ичакнинг бирдан тутилиб колиши камдан-кам учрайдиган касалликлар. Бу касалликка турма ривожланиш аномалиялари, ичакнинг усмалар, тортмалар, ингичка ичак туткичи билан ташкаридан босилиб колиши, шунингдек унга ёт жисмлар (тошлар) тикилиб колиши сабаб булади.
Клиникаси. Беморнинг умумий ахволи жуда огир буладики, бу нарса умуман ичак йулининг юкори кисмидан тикилиб колиши учун характерлидир. Коллапс барвакт бошланиши мумкин.
Огриклар асосан туш ости сохасида булиб, одамнинг оркасига хам утади, улар тутиб-тутиб турадиган булади. Касалликнинг энг бошиданок одам варак-варак кусаверади, кусуги меъда ва ун икки бармок ичакдаги суюклик ва ейилган овкатдан иборат булади, буларга сафро аралашиб тушади-ку, лекин ичак суюклири аралашмаган булади. Туш ости сохаси шишиб туради, шу ернинг узида перистальтика кучайган булиб, «чакиллаб томиб турган томчи» овози эшитилади, меъда устидан баланд тонли тимпаник овоз чикади. Касалликнинг бошида уз-узидан ич келиши мумкин.
Ун икки бармок ичак бирдан тутилиб колганида рентгенологик йул билан текшириш анча характерли аломатларни курсатиб беради: кориннинг устки булимида иккита катта горизонтал сатх, кузга ташланади, уларнинг бири меъдада, иккинчиси пастрокда — ун икки бармок ичакда булади. Ичак тутилган жойдан пастда — ингичка ичакда булсин, йугон ичакда булсин газ борлиги топилмайди.
Бир оз микдор (1—2 култум) барий эмульсияси ичириб курилганида контраст масса ун икки бармок ичакда туриб колади, айни вактда бу ичакнинг проксимал булими кенгайган булади.
Ун икки бармок ичакнинг артерио-мезентериал тутилиши пастки горизонтал тиззасининг ингичка ичак туткичи билан босилиб колишининг натижасидир. Икки хили: бирламчи ва иккиламчи хили кузатилади.
Бирламчи хилида ингичка ичак туткичи уз томирлари билан биргаликда шу ичакнинг тазъйики билан пастга тортилиб, ун икки бармок ичак горизонтал кисмининг кисилиб колишига сабаб булади. Касалликнинг бу хили учун меъда тонуси ва перистальтикасининг сакланиб колиши характерлидир. Жуда камдан-кам учрайди.
Ун икки бармок ичакдаги артерио-мезентериал тутилишнинг иккиламчи хили нисбатан олганда купрок учрайди ва меъда бирдан кенгайиб кетган холларда кузатилади, бунда меъда узининг бутун зарвари билан ичак туткич илдизига босади, натижада ингичка ичак ковузлоклари кичик чанок бушлигига сурилиб, унинг туткичи таранглашади-да, ун икки бармок ичакни умуртка поронасига томон босиб куяди.
Бу холда олдин меъда парезга учрайди, ичак тутилиши ходисаси ундан кейин, иккиламчи тартибда бошланади.
Симптомитикаси. Одам тез-тез ва куп кусади, кориннинг ёнбош сохалари ичига тортиб тургани холда устки кисмлари дам булиб кетади, зонд солиб куриладиган булса, ундан сафро аралаш бир талай суюклик чикади.
Давоси. Касалликнинг бирламчи хилида энтероанастомоз килинади, иккиламчи хилида консерватив даво килиб борилади — беморни Шницлер усулича корни билан ёткизиб куйиб, меъдасига суюклик чикиб туриши учун доимии зонд солинади, организмдан йуколаётган сув, электролитлар ва оксил урнини тулдириб бориш чоралари курилиб, вегетатив нерв системасига таъсир утказадиган дори-дармонлар (диколин ва бошкалар) буюрилади.
Странгуляцион ичак тутилиши.
Странгуляцион ичак тутилиши деганда биз ичакнинг узигагина эмас, балки ичак туткичи ва ундаги кон томирлари билан нерв толалари хам босилиб, кисилиб коладиган касалликни тушунамиз. Бунда кисилиб колган органнинг кон билан таъминланиши кескин издан чикиб, купинча гангрена бошланиб кетади. Куйидаги доллар странгуляцион ичак тутилиши жумласига киради:
1) меъда, ингичка ичак, кундаланг-чамбар ичак ва сигмасимон ичакнинг буралиши;
2) тугун хосил булиши;
3) йугон ичак чарвисининг буралиши;
4) катта чарвининг буралиши.
Меъда буралиши (volvulus ventriculi).
Меъда буралишининг икки хили: кундаланг уки буйлаб буралиши ва узунасига кетган ук буйлаб буралиши тафовут килинади.
Меъданинг кундаланг уки буйлаб буралиши (vol. vertriculi mesenterico — axialis) га унинг соат стрелкаси йуналиши буйлаб айланиб колиши сабаб булади, volvulis isoperistalticus деб шуни айтилади. Бунда меъданинг пилорик кисми унгдан чапга ва юкорига-олдинга караб, кардиал булими эса оркага ва унгга-караб пастга томон сиргалади. Меъда буралганида орка томондаги юкори кисми пастга тушиб, катта эгрилиги юкори кутарилади.
Меъда бунда тескари йуналишда — соат стрелкаси йуналишининг аксига караб буралиши хам мумкин — volvulis antiperistalticus деб шуни айтилади, бу халда пилорик кисми оркага томон бурилиб, меъда туби кориннинг олдинги девори буйлаб сирралиб боради-да, пастга ва чапга буралиб колади.
Меъда билан бирга ligamentum gastrocolicum оркали унга богланган кундаланг-чамбар ичак хам уз вазиятини узгартиради. Меъда буралганида чамбар ичак сурилиб, купинча унинг устига чикиб колади-да, меъдани олдиндан тусиб туради (volvulus ventriculi infracolicus), гохида эса меъда тагида туриб колади (vol. ventriculi supracolicus).
Меъданинг узунасига кетган уки буйлаб буралиши — volvulus ventriculi organo-axialis — икки хил куринишда учрайди. Биринчи хилида меъданинг катта эгрилиги олдинги юзасига бурилиб, кейин кориннинг олдинги девори буйлаб сиргалади-да, кичик чарвига караб боради. Кейин меъда кичик чарвининг юпка тукимасини ёриб, унинг халтаси (bursa omentalis) га тушиб колади. Шу тарика сурилиб борганида меъданинг катта эгрилиги кундаланг чамбар ичакни хам узи билан эргаштириб кетади — volvulus ventriculi anterior infracolicis хосил булади.
Иккинчи хилида меъданинг катта эгрилиги орка девори буйлаб тескари томонга харакат килади, чарви халтасига тушиб, юкори ва унгга караб боради-да, кичик чарви тагида туриб колади, уни ёриб юбориши хам мумкин. Кундаланг-чамбар ичак хам катта чарви билан биргаликда оркага ва юкорига караб эргашиб боради, vol. ventriculi posterior infracolicus хосил булади.
Меъда узининг узунасига кетган уки буйлаб шу тарика буралиши натижасида меъдага кириш йули хам, ундан чикиш йули хам буралиб колади. Меъда 180° га буралганида унинг кириш ва чикиш йуллари батамом беркилиб колади (тула меъда буралиши), агар буралиш бурчаги бундан кура камрок булса, у холда чала буралиш хосил булади.
Меъда буралишининг этиологияси нуктаи назаридан олганда бунга мойиллик турдирадиган ва уни келтириб чикарадиган омиллар тафовут килинади. Мойиллик гурдирадиган омилларга куйидагилар киради:
а) меъда бойлам аппаратининг тугма ёки турмушда орттирилган сабабларга кура заиф булиб колгани, бу нарса меъданинг паст тушиб, кардиал булими хам, пилорик булими хам бирмунча харакатчан булиб колишига, шунингдек уларнинг бир-бирига якинлашувига сабаб булади, шу тарика бу органнинг бирор томонга караб буралиши учун кулай шароитлар юзага келади;
б) пилорус стенозида меъда тонусининг узгариб колиши;
в) чандикланган яралар туфайли меъда шакли узгариб, пилоруси билан кардиясининг бир-бирига якинлашиб колгани (меъданинг кум соат куринишига кириши);
г) кундаланг — чамбар ичакнинг хаддан ташкари узунлиги;
д) диафрагманинг бушашиб туриши ва диафрагма чурралари булиши;
е) талокнинг харакатчан булиб, меъда устига тушиб коладиган даражада узун оёги борлиги.
Келтириб чикарувчи омилларга куйидагилар киради:
а) меъданинг овкат билан тулиб-тошиб кетиши;
б) меъда перистальтикасининг хаддан ташкари кучли булиши;
в) меъдани бошка орган, чунончи дам булиб кетган ичак ковузлори, талок ва бошкалар суриб куйиши;
г) бирор шикает етиши, жисмоний жихатдан куп зур бериш ёки бошка сабабларга кура корин ички босими-нинг бирдан ортиб кетиши.
Клиникаси. Бу касаллик урта яшар эркакларда купрок учрайди. Касаллик баъзи холларда тусатдан бошланиб, бир неча соат давомида узининг авжи, юкори нуктасига етади — огир шок холатига олиб боради. Бошка холларда бу касаллик бирмунча секинлик билан 1—2 кун ва бундан кура купрок вакт ичида авж олиб боради. Бемор кориннинг юкори кисми, асосан чап томони чидаб булмас даражада огриётганидан, бу огриклар кукрак кафасининг чап томонига утиб турганидан, туш ости сохаси тулиб кетгандек сезилиб, нафасни кийинлаштириб куяр даражада тикилиб турганидан нолийди.
Касалликнинг энг бошиданок одам варак-варак кусаверади, лекин кусиш тез орада тухтаб колади, аммо кунгил айниши давом этаверади. Кусук массалари олдинига ейилган овкатдан, кейин сулак билан шилимшикдан иборат булади, лекин уларга сафро аралашиб тушмайди, чунки пилорус босилиб турганлигидан меъдага ут тушиши мумкин эмас; худди шу сабабдан «ахлат аралаш» кусиш ходисаси хам беморда хеч качон булмайди. Чанкоклик хисси беморни жон-холига куймайди, лекин одам бирор нарса ичмокчи булиб килган уринишлари бехуда кетади: суюклик меъдага утмаиди ва уша захоти кайтиб тушиб, огрикни янада зурайтиради.
Бемор ортик даражада безовталаниб, куп азоб чекади, узини хар ёнга ташлаб, бакириб-чакиради. Мажбурий холатга киради — утириб олади ёки тиззалари билан тирсакларини, ё булмаса, оёкларини корнига тортиб, ёнбошлаб ётиб олади.
Томир уриши тезлашган, артериал босими пасайган, нафаси тезлашган, юза булади.
Куздан кечириб каралганида рангги бирмунча окариб тургани ёки купинча кукариб кетгани хам маълум булади. Корнида бир кадар асимметрия булади — устки кисми дам булиб, пастки кисми ичига тортилиб туради (Борхардт симптоми). Баъзан дам булиб шишиб кетган меъда четлари аник билиниб туради.
Пайпаслаб курилганида туш ости сохаси безиллаб, девори кулга таранг булиб уннайди, «чайкалиш шовкини» эшитилади. Меъдага зондни утказиб булмайди!
Диагностикаси. Меъда буралишининг диагностикаси учун куйидаги уч симптомдан иборат Борхардт триадаси хозир хам уз ахамиятини йукотган эмас:
1) меъдага зонд утказиб булмайди;
2) кориннинг устки кисми жуда дам булиб пастки кисми ичига тортилиб туради;
3) бемор кусмокчи булиб, бехуда харакатлар килаверади.
Беморни тик тургазиб куйиб, рентгенда текширилса, меъдаси жуда дам булиб, умуртка погонасидан чап томонда каттакон горизонтал сатх борлиги, диафрагма гумбази анча кутарилиб тургани кузга ташланади. Ингичка ичак билан йугон ичакнинг бошидан охиригача газ булмайди.
Дифференциал диагностикасида бу касалликни меъданинг бирдан кенгайиб кетишидан (меъда буралишида Борхардт триадаси мавжуд); кисилиб колган диафрагма чуррасидан (кориннинг устки кисми дам булиб турмайди, рентгеноскопияда меъданинг бир кисми кукрак бушлигида турган булади), уткир панкреатитдан ажратиб олиш керак. Уткир панкреатитда хам, худди меъда буралишидагидек туш остида чидаб булмас даражада огриклар пайдо булиб, одам кусаверади, тезгина шок холатига тушиб колади. Лекин панкреонекрозда одам нукул меъда, ун икки бармок ичак суюклиги, сафро аралаш варак-варак кусади. Мейо-Робсон, Мондор симптомлари, амилаземия, амилазурия кузатилади.
Ичак йули юкори кисмларининг тутилиб колиши хам каттик огриклар, корин устки ярмининг дам булиб туриши, кайт килиш, умумий ахволнинг огир булиши билан бирга давом этиб боради. Лекин бунда огриклар тайинли бир жойда сезилмасдан, таркок булади, корин девори таранг тортиб турмайди. Одам сафро аралаш тез-тез кусиб туради-да, кейин кусугига ахлат хам аралашиб тушади. Меъдага зонд солиш осон булади, меъда буралиб колганида эса бундай ходисаларнинг хеч бири булмайди.
Давосини меъдага зонд солишга уриниб куришдан бошлаш керак, бунинг диагностик ахамияти билан бир каторда шифо буладиган томони хам бор. Операцияси меъдани троакар ёрдамида пункция килиш йули билан уни бушатишдир, бунда меъда бушаганидан кейин жаррохнинг кулларидан сиргалиб тушиб кетмаслиги учун уни тутгичлар билан ушлаб туриш керак. Меъда бушатилиб, пункция килинган жойи турвача чок билан чатилганидан кейин керакли томонига осонгина бурилиб, ростланиб олади, сунгра битишмалари булса, булар кесиб ташланади, диафрагма чурраси бор-йуклиги текшириб курилади (агар булса, жаррохлик йули билан бартараф этилади).
Операциядан кейин беморнинг бурнидан меъдасига най утказиб, меъда суюклигини тинмай чикариб туриш керак булади (узок муддатли дренаж).
Куричак харакатчан булган холларда (ривожланиш аномалияси жараёнида куричак ёнбош ичак билан битта ичак туткичга эга булган махалларда), одамнинг мудом ичи котиб, кабзият булганидан сурункали колитда бир талай газлар хосил булиб туриши; йугон ичакнинг юкорига кутарилиб борадиган кисми кенгайиб кетиши натижасида куричак буралиши мумкин. Куричакнинг буралиб колишига мускул аппаратининг гипоплазиясига алокадор турма атонияси хам сабаб була олади.
Куричак буралишининг асосан уч хили кузатилади:
1) куричакнинг ёнбош ичак билан бирга булган умумий ичак туткичи атрофида буралиши. Бунда ичакларнинг иккаласи хам мезогастриумга сурилиб колади. Некроз булиши мумкин;
2) кур ичакнинг узунасига кетган уки атрофида буралиб колиши (буниси куричакнинг уз ичак туткичи булган холларда учрайди, айни вактда куричак соат стрелкаси юрадиган томонга караб хам, бунинг аксига караб хам буралиши мумкин);
3) куричакнинг кундаланг уки атрофида буралиб, букилиб колиши. Бунда куричак корин олдинги девори буйлаб сиргалиб бориб, жигар тагида туриб колади, ичак буралишининг олдинги икки хилига караганда томирлар тури камрок зарарланади.
Шундай килиб, куричак буралиб колганида у купинча узининг одатдаги жойидан (ёнбош чукурчасидан) кучиб, мезогастриум ёки ковургалар тагидаги сохага утиб колади.
Клиник манзараси. Анамнезда купинча авваллари кориннинг унг ярми санчиб-санчиб огриб юргани, кабзият булиб, корин вакт-вактида дамланиб тургани, корин бушлигида яллигланиш касалликлари (аппендицит ва бошкалар) булиб утганига ишора килинади.
Касаллик тусатдан бошланади. Лекин беморнинг умумий ахволи ингичка ичак буралишидагидек унчалик тез огирлашмайди. Томир уриши ва тана харорати айтарли даражада узгармайди. Огриклар зур, тутиб-тутиб турадиган булади, кориннинг унг ярмида, пастида ёки киндик атрофида сезилади.
Касаллик бошланишида одам кусади, кейинчалик эса кусиш озрок ёки купрок вакт оралатиб такрорланиб туради, бориб-бориб кусукка ахлат аралашиб тушади, лекин бу касаллик одамни кустирмасдан утиши хам мумкин.
Ич юришмай, ел тупланиб бориши хамиша кайд килинадиган ходисадир, лекин касаллик бошида йугон ичак дистал булими перистальтикасининг кучайиши натижаси уларок ич юришиб, одам уз холича хожатга бориши ёки клизмадан кейин ичи келиши мумкин.
Корин куздан кечириб каралганида гуж булиб уралаб турган ичаклар дуппайиб чикиши натижасида купинча корин асимметрик шаклга кириб колган (устки кисми ёки киндик атрофида), Валь симптоми мусбат булиб чикади. Пайпаслаб курилганида корин юмшок булиб кулга уннайди, дуппайиб турган жвй атрофи эса безиллаб, худди «волейбол коптогидек» таранг тортиб туради, баъзан илеоцекал соха, куричак сурилиб колган-лигидан, «буш» булади (Шиман — Данс симптоми).
Перкуссия килиб курилганида дам булиб турган куричак тепасидан паст тонли «ногора» овози эшитилади. Мана шу перкутор товуш баъзан жарангдоррок тусга киради (Kiwull симптоми), лекин куричак суюкликка тулиб-тошиб кетган махалда атрофдаги ичаклар тимпанити орасида бир кадар бугикрок эшитилади.
Корин аускультация килиб курилганида бирдан ичак тутилишига хос булган характерли ичак шовкинлари эшитилади; купинча «чайкалиш шовкини» кулокка чалинади (Скляров симптоми) ва Обухов касалхонаси симптоми мусбат булиб чикади.
Дифференциал диагностикаси. Бу касаллик купинча уткир аппендицит билан адаштирилади. Лекин куричак буралишида, айникса касалликнинг дастлабки вактида, яллигланиш ходисалари одатда.булмайди.
Куричак буралишини сигмасимон ичак буралишидан ажратиш учун В. Г. Цеге-Мантейфель одатдагича клизма килиб куришни таклиф этади. Куричак буралган булса, клизма суви бемалол, сигмасимон ичак буралганида кийинлик билан (куп деганда 500 мл) утади. Ирригогра-фия диагнозни аник килиб беради.
Давоси — операция. Куричакни айлантириб, ростлаб олингандан кейин унинг нечоглик зарарланганлиги аникланади (анча дам булиб турган булса «турвача» чоки солиб туриб, пункция килиш йули билан бушатилади). Агар унда гангрена бошланган булса, омон тукималар чегарасигача резекция килиниб, энтероколостомия ясалади.
Куричак зарарланмай, омон турган булса, профилактик мулохазаларидан келиб чикиб, аппендэктомия утказиш уринлидир.
Сигмасимон ичак буралиши.
Сигмасимон ичак анча харакатчан ва ичак туткичи узун булади, ана шу нарса унинг буралиб колишига олиб келиши мумкин. Сигма нечорлик узун булса, унинг буралиб колиш эхтимоли шунча куп булади.
Буралиш механизми: сигмасимон ичак дам булиб кетганида винтсимон ёки спиралсимон буралиб, урнашиб олишга харакат килади, шу нарса унинг физиологик буралишига олиб келади. Лекин баъзи шароитларда мана шу физиологик буралиш патологик буралишга айланиб кетиши мумкин.
Ахлат массалари ва газлар йугон ичакда бир-бирига аралашмайди ва олдинма-кейин юришиб боради, айни вактда сигманинг газ билан тулган кисми юкогирок кутарилишга харакат килади, ахлат билан тулган кисми эса пастга тушади, шунинг натижасида ичакнинг буралишига олиб борадиган икки куч юзага келади — сигманинг иккала тиззаси бир-бири билан кесишиб, узунасига кетган уки атрофида буралади. Буралиш аксари унча катта булмайди — 180°-270°-360° га етади, камдан-кам холларда ичак жуда куп- 540° ва хатто 720° гача буралади, яъни узи уки атрофида бир-икки марта айланиб колади.
Сигмасимон ичак камрок- 270° гача буралганида мустакил равишда, шунингдек консерватив даво таъсири билан хам уз холига келиб, ростланиб олиши мумкин.
Ичакнинг уз атрофида неча марта буралганлиги касалликнинг огир-енгиллигини курсатадиган мезон эмас, хали. Агар ичак туткич каттик кисилиб колган булса, ичак 180° га бурилганида хам у некрозга учраши мумкин. Ичак туткичида чандиклар борлиги хам ахамиятга эга булади: ичак туткич каттик булиб колган булса, томирлари камрок босилади.
Сигмасимон ичакнинг буралиб колишига бевосита сабаб буладиган омиллар жумласига куйидагилар киради: овкатланиш мароми бузилиб, кейин меъда-ичак йули ишининг айниши, ичакда хаддан ташкари куп ел тупланиши, корин пресси мускулларининг бирдан кискариб, кескин таранг тортиши ва бошкалар.
Сигмасимон ичак буралиши эркакларда купрок учрайди. Унга аксари ёши кайтиб колган одамлар гирифтор булади, болаларда эса бундай ичак буралиши Гиршпрунг касаллигига алокадор булади.
Клиник манзараси. Одамнинг хожат вактида огрик ёки ортикча босим сезадиган булиб колгани, анчадан бери ичи котиб, кабзият булиб юргани, купинча «ичи юришмай», кейин узича бархам топиб кетгани анамнезидан маълум булади. Бу касалликнинг утишида асосан икки кили тафовут килинади:
1) купинча шиддат билан, «яшиндек тез» утиб, огир буладиган ва шокка олиб борадиган хили;
2) секинлик билан, нисбатан эсон-омон утадиган хили (бирок, чораси курилмаса, бу хили хам, бир неча кундан кейин бир канча огир узгаришларни келтириб чикариши мумкин).
Сигмасимон ичакнинг буралиши баъзи холларда кутилмаганда, тусатдан бошланса, бошка холларда аста-секинлик билан зимдан бошланиб боради (аввалдан давом этиб келаётган кабзият гуё ичак тутилишига айланади).
Беморнинг умумий ахволи касаллик хилига караб узгаради: «яшиндек тез» хилида бемор огир ахволга тушиб, юзи чакак-чакак булиб кетади, томир уриши тезлашиб, артериал босими пасаяди, тана харорати хам пасаяди ёки одатдагича булиб тураверади, тили курук булади. Каттик огрик тутиб колган махалда бемор узини куйгани жой топмай, аксари тиззалари билан тирсакларига таяниб олади.
Касаллик нисбатан эсон-омон утаётган махалда беморнинг умумий ахволи каноатланарли даражада колиб, бадан терисининг тургори унча узгармайди, тили нам булиб тураверади, томир уриши билан артериал босими норма атрофида булади. Бемор узини осойишта тутади. Корни шишиб, каттакон булиб кетгани кузга ташланиб туради. Бундай холат 4—5 кун давом этиши мумкин, лекин интоксикация аста-секин зурайиб боради.
Огриклар кориннинг купрок пастки кисмида сезила-ди, лекин таркок булиши ва аксари думгазага хам утиб туриши мумкин.
Ич юришмай, ел тупланиб бориши, кориннинг «бир томонга тортиб, кийшик булиб тургани» — асимметрик шаклга киргани касалликнинг етакчи аломатлари булиб хисобланади. Дамланиб, катта булиб кетган ичак ковузлоги, айникса касалликнинг бошида, бир кутарма куринишида корин девори оркали билиниб туриши мумкин. Касалликнинг кейинги муддатларида ичак парези бошланиб, корин хар хил даражада дам булиб туради.
Пальпация килиб курилса, корин девори юмшок булиб кулга уннайди, огримайди. Баъзан кориннинг кисилиб колган сигма оёкчасига тугри келадиган кисми сал безиллаб туради, холос. Корин деворини салгина силкитиб куриш «чайкалиш шовкини»га сабаб булади, (Скляров симптоми, касалликнинг илк боскичида маълум беради).
Перкуссия килиб курилганида дам булиб, чузилиб кетган сигма устидан «буш кутича» овози аралаш жарангдор тимпанит эшитилади; шу ерда баъзан Kiwull симптоми мусбат булиб чикади.
Ичак перистальтикаси сакланиб турган булса, аускультацияда баралла сезиладиган хар хил ичак шовкинлари, шунингдек «чакиллаб томиб турган томчи шовкини» эшитилади.
Ичак парезида шовкинлар йуколиб кетади, лекин юрак уриши ва нафас шовкинлари руйи-рост эшитилади, буларни шишиб кетган ичакдаги газлар уступи бемалол утказиб туради (Лейтайсен симптоми).
Обухов касалхонаси ва Цеге-Мантейфель симптомлари мусбат булиб чикади (купи билан 500 мл сув утади).
Рентгеноскопияда суюклик билан газ сатхи куриниб турадиган «ёруг корин» ёки «куштир милтик» манзараси кузга ташланади.
Ирригоскопияда контраст модда факат тугри ичакни ва сигманинг дистал кнсмини шаклан «тумшук» куринишида тулдиради, холос.
Давоси — касалликнинг «яшиндек тез» хилида операция килиш. Ичак резекцияси, йули тикланади. Бу ишларнинг хаммаси буралиб колган сигмани асл холатига келтириб, бушатиб олинганидан кейин бажарилади (орка тешик оркали йугон зонд солиб ёки пункция йули билан сигмани мумкин кадар юкорирогигача бушатиб олгандан ва ичакнинг омон колганлигини текшириб кургандан кейин бажарилади. Лекин сигма узун булса, у омон булиб чиккан такдирда хам яна буралиб колишига йул куймаслик учун уни резекция килган маъкул).
Тугун хосил булиши.
Ичакда тугун хосил булиши (nodus intestinalis) деб ичак тутилишининг шундай хилига айтиладики, бунда ичак буралишида унинг камида икки булими иштирок этади.
Сигмасимон ичак билан ингичка ичак уртасида тугун хосил булиши хаммадан кура купрок учраса, ингичка ичакнинг айрим ковузлоклари уртасида тугун хосил булиши камрок, куричак билан ингичка ичак уртасида тугун хосил булиши эса янада кам учрайди.
Ичакда тугун хосил булиши тугрисидаги таълимотнинг хар томонлама эътироф этадиган асосчиси Венцеслав Леопольдович Грубердир (1814—1890). У узининг 1863—1881 йилларда босилиб чиккан асарларида ёнбош ичак билан сигмасимон ичак иштирокида хосил булган тугунларни батафсил тасвирлаб утди ва булар ичак тутилишининг алохида бир хили эканлигини, уларнинг ичак тузилишидаги анатомик хусусиятларга боглик булиб, факат узига хос клиник манзара билан утиб боришини курсатиб берди.
Ичак тугунининг хосил булиш механизми. Ичак тугуни хосил булишида бунга мойиллик турдирадиган (анатомик) ва шу ходисани келтириб чикарадиган омиллар иштирок этади.
Мойиллик турдирадиган омиллар жумласига куйидагилар киради:
а) корин бушлигида анчагина сурилиб турадиган узун ва харакатчан ингичка ичак ковузлоклари булиши;
б) сигма учларининг асоси ёнида бир-бирига якинлашиб келиши;
в) сигма оёкчасининг ичак туткичида чандиклари булиши;
г) куричак билан ёнбош ичак туткичининг битта, умумий булиши;
д) ичакларнинг буралиши, айланишига ёрдам берадиган битишмалар, тортмалар, битувлар булиши.
Ичак тугуни хосил булиши ходисасини келтириб чикарадиган омиллар жумласига куйидагиларни киритиш керак:
а) ичак ковузлокларининг бир-бирини кисиб куйиши осон буладиган тахлитда жойлашганини;
б) ичак перистальтикаси кучайишини;
в) ичак ковузлокларининг буралишгача бориб етадиган даражада айланишини;
г) ичак ковузлокларининг газ ва ахлат массалари билан нотекис тулишувини.
д) корин ички босими кутарилиб кетишига олиб борадиган хар хил омилларни.
Ичак ковузлоклари орасида тугун хосил булганида ичакнинг икки букланган узун ковузлокларидан бири (аксари сигма шу ролни уйнайди) асосий ук хизматини утайди, бошка бир узун ичак ковузлори (купинча ингичка ичак) бояги асосий ук атрофида уралиб, узини хам, ураб олаётган ичакни хам тортиб, кисиб куяди. Ичакнинг юришмай куйиши ва каршилик пайдо булганлиги туфайли перистальтиканинг кучайиши тугуннинг янада купрок тортилишига ва бунга кушилган ичак туткичининг каттикрок кисилиб колишига олиб боради.
Ингичка ичак билан сигмасимон ичак уртасида хосил буладиган тугунларнинг хаммасини Wilrns (1909) икки хилга булади: сигма ковузлоги юкорига караб турадиган тугун ва сигма ковузлоги пастга караб турадиган тугун.
Сигма билан ингичка ичак уртасида тугун хосил булганида кисиб куядиган халка одатда ингичка ичак ковузлоридан иборат булади.
Тугун хосил булиши устига баъзан сигманинг кундалангига кетган уз уки, атрофида айланиб, буралиб колиши хам кушилади.
Тугун хосил булиши жараёнида ичакнинг катта-катта булимлари иштирок этадиган булганидан, тез орада огир шок бошланиб, ичакнинг анчагина жойи некрозга учрайди, бунинг устига перитонит бошланиб, ахволни огирлаштириб куяди (ингичка ичак некрози сигма некрозига караганда эртарок бошланади).
Клиник манзараси. ileus ёки nodus intestinalis, одатда, хеч бир даракчиларсиз, одам соппа-сог юрган вактда, аксари кечаси тусатдан бошланади. Бемор жуда хам безовталаниб, узини хар ёнга ташлайди, мажбурий холат олади: оёкларини корнига тортиб, ёнбошлаб ётади. Беморнинг юзи чакак-чакак булиб, ранги кукариб кетади. Томир уриши тезлашиб, пульси сезилар-сезилмас булиб колади. Артериал босим пасаяди, тил куриб туради. Олигурия бошланади. Тез орада (касалликнинг дастлабки соатларида) шок бошланади. Огриклар энг бошиданок чидаб булмас даражага етади ва доимий булиб, бутун коринда сезилиб туради.
Кайт килиш хам дарров бошланади ва куп марта такрорланади, айни вактда одам хар сафар куп-куп кусади. Одатда ич юришмай, ел тупланиб боради. Ичак перистальтикаси аксари кузга куринмайди. Касалликнинг бошида корин юмшок булиб, чап ярми сал безиллаб туради. Лекин ичаклар некрози ва перитонит тез авж олиб бориши муносабати билан корин пардасининг таъсирланишига хос аломатлар пайдо булади. Обухов касалхонаси симптоми, Цеге-Мантейфель симптоми мусбат булиб чикади, рентгеноскопияда йугон ичакнинг дам булиб кетгани куриниб туради.
Бу касаллик жуда шиддат билан утади.
Диагностикаси. Симптомитикаси характерли булади — касаллик тусатдан бошланиб, коринга алокадор аломатлар нисбатан кам булгани холда шок тез авж олиб боради. Меъда ва ун икки бармок ичак яраси тешилиши, уткир панкреатит ва алиментар интоксикация билан дифференциал диагноз утказиш керак булади.
Давоси — факат операция.
Ичак тутилишининг аралаш хили.
Ичак тутилишининг бу хилида обтурацияга хос ходисалар хам, странгуляцияга хос ходисалар хам булади. Ичак тутилишининг шу хилига куйидагиларни киритиш мумкин:
1) ичакнинг ривожланишидаги нуксонлар туфайли бирдан ичак тутилиб колиши;
2) инвагинация;
3) чурранинг ичкарида кисилиб колиши.
Буларнинг биринчисига:
а) ингичка ва йугон ичак мальротацияси;
б) меъда-ичак йулининг иккига булиниб колгани (дубликацияси);
в) Меккель дивертикули ва бошкалар туфайли ичак тутилиши киради.
Мальротация меъда-ичак йулининг нормал эмбриологик ривожланиши издан чикишига алокадордир. Шунинг учун хам она корнидаги хомилада бу ходисанинг кай тарика руй беришини кискача эслатиб утамиз.
Меъда-ичак йули уз тараккиётининг энг бошида умуртка noгонaси буйлаб огиз бушлигидан то анусгача чузилиб борадиган пайдан иборат булади. Она корнидаги хаётнинг 5—6 хафтасидан бошлаб бу ичак найи тез усиб боради ва киндик ковузлогини хосил килиб букила бошлайди (тизза хосил килади). Киндик ковузлоги киндик тешиги оркали корин бушлигидан ташкарига чикади ва киндик тизимчасидан жой олади. Хомиланинг 10—11-хафтасида ичак ковузлори корин бушлигига кайтиб тушади ва айни вактда устки ичак туткич артерияси атрофида соат стрелкаси йуналиши буйлаб 270° га буралади. Ичак ковузлогининг буралиши куричак унг ёнбош сохасида уз холатини эгаллаганидан кейин поёнига етган булиб хисобланади.
Она корнидаги хомила хаётининг 4—5-ойида ингичка ичак туткичи умуртка погонасининг олдинги юзасида кориннинг орка девори билан кийшик йуналишда — устки ичак туткич артериясидан то куричаккача булган жойда битишиб кетади — ичак туткич илдизи — radix mesenterii пайдо булади.
Мана шу жараён бола туриладиган вактга келгунча хамиша хам поёнига етавермайди, бунда кейинчалик хар хил узгаришлар руй бериши мумкин. Ичак найининг нормал ротацияси издан чикканида катта ёшли одамларда уч хил аномалия булиши мумкин:
1) нонротация — урта ичак дастлаб 90°С га буралганидан кейин ортик буралмай куяди — бутун ичак битта ичак туткичга эга булиб колади, бунда ун икки бармок ичакнинг дистал кисми ва бутун ингичка ичак унг томонда, йугон ичакнинг бошланрич кисми эсачап томонда булади;
2) мальротация — чала буралиш (чала ротация, энг куп учрайдиган хили) ингичка ичакнинг урта булими 180° га буралади, ун икки бармок чакнинг пастки кисми ичак туткич илдизи тагида, куричак эса туш ости сохасидан унг томонда ётади. Бунда ичак тутилишининг хар турли хиллари учраши мумкин. Диагностикаси синчиклаб рентгенологик текшириш утказишни талаб килади.
3) дубликация — меъда-ичак йулининг икки букилиб туришидир, «ileum duplex», «каттакон дивертикул» деб шуни айтилади. Х,азм йулининг бор буйида учраши мумкин, лекин ёнбош ичак сохасида купрок учрайди.
Бундай тузилмаларнинг ичидаги суюклик купинча шилимшик парда секретидан иборат булади («интрамурал киста» ёки «эндоген киста» деган номи шундан олинган). Агар бу тузилма ичак йули билан туташган булса, унда ичак суюклири хам булиши мумкин.
Бундай тузилмаларнинг шакли ва катта-кичиклиги хар хил булади, баъзида улар ичак деворидан чикиб келган, узунлиги 40—50 см га борадиган дивертикул шаклига киради. Дубликациялар асосий ичакни босиб куйиб, обтурацияга (ичак йулининг беркилиб колишига) сабаб була олади, лекин ичак тутилишининг бошка турлари хам учраши мумкин.
Диагностикаси кийин. Рентгенологик, лапароскопик текшириш усуллари кулланилади. Корин бушлиги кислоталари ва усмалари билан дифференциал диагностика утказилади.
Давоси — операция.
Турли олимларнинг маълумотларига караганда, барча ичак тутилиш холларининг 0,9—5 фоизига Меккель дивертикули сабаб булади. Меккель дивертикули турма аномалияларнинг энг куп учрайдиган тури булиб, тахминан одамларнинг 2 фоизида топилади. У она корнидаги хомила хаётининг 6—8-хафтасига келиб одатда батамом беркилиб кетадиган ва боланинг тугилиш чогига келган-да бутунлай битиб коладиган бирламчи ичак найчасини киндик билан богловчи рудимент орган — ductus omphaloentericus — дир.
Лекин инволюция кечикиб коладиган булса, баугин тусигидан 25—60 см масофада Меккель дивертикули шаклланиб боради (ичакнинг кабарик юзасидан, яъни ичак туткичининг рупарасидан чикиб келади). Дивертикул узунлиги 2 см дан 30 см гача бориши мумкин. Унинг девори ичак билан бир хилдаги тузилишга эга булади.
Дивертикулнинг учи киндик билан богланган булиши мумкин (йули гохо сакланиб колади), баъзан учида тортма булиб, у корин пардаси варагига, лекин аксари ичак туткичига бириккан булади, нихоят, у корин бушлигида эркин холда ётиши мумкин.
Дивертикул нечорлик узун булса, унинг ичак ковузлоги кисилиб колишига сабаб була олиш эхтимоли шунча куп булади. Дивертикул корин бушлигида эркин ётган булса, унинг узи кисилиб колиши мумкин.
Клиникаси. Меккел дивертикули туфайли ичаги тутилиб колган касаллар анамнезида огрик хуружлари, кунгил айниши, кайт килиш холларининг кайта-кайта такрорланиб турганини айтиб утиш мумкин. Баъзан киндик сохасида рудиментар ичакнинг битмай колганидан дарак берадиган тешик яра булиши мумкин.
Дивертикулда ичак ковузлоги кисилиб колиши туфайли бирдан бошланган касаллик вактида ингичка ичак тутилиб колишига хос манзара яккол намоён булади. Баъзида бошка ривожланиш аномалиялари (тиртик лаб, олти бармоклик ва бошкалар) булиши мумкин.
Меккел дивертикули кисилиб колиб, некрозга учраганида купинча уткир аппендицитга ухшаш бир хил касаллик белгилари булади.
Давоси операция (Меккел дивертикули олиб ташланади ёки ингичка ичак дивертикул билан биргаликда резекция килинади).
Ичак бир кисмининг иккинчи кисми ичига кириб колиши. Бунда учта ичак найидан — битта ташки ва агдарилиб колган иккита ичак найидан иборат цилиндр хосил булади. Уч цилиндрли оддий инвагинация деб шуни айтилади. Унда кабул килиб олувчи ташки цилиндр (intussuscipiens ёки инвагинат кини) ва кириб оладиган ички цилиндр (invaginatum seu intussusceptum) «инвагинат» тафовут килинади.
Инвагинатнинг ички учи — ички цилиндрнинг урта цилиндрга утадиган жойи — «бошчаси» деб унинг асоси, ташки цилиндрнинг урта цилиндрга айланадиган жойи эса «буйинчаси», «ёкаси» деб аталади.
Ичак кисмлари одатда перистальтика йуналиши буйлаб бир-бирининг ичига кириб колади (пастга тушиб борувчи инвагинация), лекин юкорига кутарилиб борадиган ёки ретроград инвагинация хам булиши мумкин (камдан-кам холларда).
Некрознинг канчалик авж олиши инвагинат ичида ичак туткичининг нечорлик кисилиб колганига боглик булади. Лекин инвагинатнинг ташки цилиндри некротик узгаришга учраган ички цилиндрни инвагинат буйинчасидаги битишма жараёни хисобига алохидалаб, яккалаб куяди, некрозга учраган ички цилиндр эса кучиб тушиб, табиий йул билан ташкарига чикиб кетиши мумкин. Аммо бундай ходиса камдан-кам учрайди.
Этиологияси. Ичаклар инвагинацияси (invaginacio intestini) механизмини тушунтириб берадиган бир нечта назария бор:
1) механик;
2) спастик;
3) паралитик назариялар шулар жумласидандир.
Кириб коладиган ичак деворида кандай булмасин бирор хил патологик узгаришлар (оёкчали усма, яллигланиш инфильтрати ва бошкалар) борлиги ахамиятга эга булади, булар перистальтика харакатлари натижасида ичак йулидан дистал томонга караб сурилиб бориб, ичак деворини узига эргаштириб кетади. Шунингдек ичак деворининг мудом спазм холатида булишининг хам ахамияти бор, чунки ичакнинг спазмга учраган булаги узидан юкорирокдаги булакларининг перистальтик харакатлари натижасида ичакнинг парез холатида булган бошка булагига кириб колади, яъни ичак деворида гир айлана булиб ва узунасига жойлашган мускуллар кискаришининг уйрунлиги бузилганида, нервлар билан идора этилиши издан чикканида шундай булади. Инвагинациянинг бу хили купинча ингичка ичак куричакка кириб колганида кузатилади.
Инвагинация ходисаси болалар ва усмирларда купрок, катта ёшли одамларда камрок учрайди (Л. М. Рошаль Д. П. Чухриенко, М. И. Кузин).
Инвагинациялар классификацияси:
А. Уткир хиллари.
1. Ингичка ичак билан йугон ичак сохасида учрайдиган инвагинациялар:
а) ингичка ичакнинг ингичка ичакка кириб колиши (хам пастга тушиб борувчи, хам ретроград хили);
б) илеоцекал бурчак сохасидаги ингичка ичак билан йугон ичак инвагинацияси;
в) йугон ичакнинг йугон ичакка кириб колиши (хам пастга тушиб борувчи, хам ретроград хили);
г) чувалчангсимон усимтанинг куричакка кириб колиши.
2. Меъда ва ун икки бармок ичак сохасида учрайдиган инвагинациялар.
Б. Инвагинацияларнинг хроник хиллари.
Клиникаси ва диагностикаси. Болаларда бу касаллик купинча уткир холда утади, катта ёшли одамларда ярим уткир ва хроник хиллари купрок учрайди.
Уткир хилида касаллик тусатдан, баъзида энтерит устига ёки сурги ичилганидан кейин бошланади.
Асосий аломати тутиб-тутиб турадиган каттик огриклар бошланишидир, бу огриклар перистальтика кучайиши билан баравар зурайиб бориб, чидаб булмас даражага етади ва сунгра секин-секин камайиб колади. Вакт утган сайин огриклар тутиб туриши уртасидаги ораликлар кискариб боради. Огриклар вактида одам кайта-кайта кусади. Хожат вактида ахлатига кон аралашиб тушади, тенезмлар булиб туради. Кон аралаш ич келганида ахлат купинча «малина желеси» куринишида булади.
Корин куздан кечириб каралганида перистальтика куриниб туради. Чукур пальпацияда унг ёнбош сохасида кам харакат киладиган, безиллаб турган колбасимон тузилма кулга уннаши мумкин (ингичка ичак йугон ичакка кириб колганида). Тугри ичак бармок билан текшириб курилганида ахлатга кон аралашиб колгани маълум булади. Баъзан инвагинатнинг бошчаси кулга уннаши мумкин.
Диагностикаси характерли симптомлар триадасига:
- тутиб-тутиб турадиган огриклар борлиги,
- кориннинг унг ярмида колбачасимон тузилма кулга уннаши,
- тугри ичакдан кон аралаш суюклик келиб туришига асосланади.
Аппендикуляр инфильтрат билан дифференциал диагностика утказилади (инфильтратга яллигланиш жараёни характерли булса, инвагинацияда симптомлар триадаси булади).
Рентгенологик текширишда горизонтал сатх (Клойбер косалари), ингичка ичак йугон ичакка кириб колган махалда эса ирригоскопияда «икки тишли айри» ёки «шокила» манзараси кузга ташланади (суюк барийнинг инвагинатни четлаб утиши хисобига).
Давоси — операция. Касалликнинг илк боскичларида инвагинатни осойишта ва авайлаб туриб, босиб чикариш (дезинвагинация килиш), ичак терминал булимини ичак туткичга тугун чоклар билан чатиб куйиш мумкин булади.
Дезинвагинациянинг иложи булмаса ёки ичак ковузлоги (инвагинат) иришга бошлаган булса, омон колган кисмигача резекция килиниб, ичак найи бутланади ва йули тикланади.
Ичак харакат функциясининг нерв-гуморал йул билан идора этилиши бузилганида курилади.
Паралитик ичак тутилиши перистальтиканинг батамом йуколиб кетиши, ичак девори мускул кавати тонуси сусайиб колишига алокадордир. Ичак газ ва суюклик билан тулиб-тошиб кетади.
Этиологияси. Корин бушлиги органлари турли касалликлари ва шикастларининг асорати тарикасида бошланади. Перитонитда ичак туткич томирларининг тромбози ва эмболияси вактида айникса ёркин ифодаланган булади.
Клиникаси ва диагностикаси. Динамик ичак тутилишининг асосий аломатлари коринда огрик туриб, «ахлат аралаш» кайт килиш, ич юришмай колиб, ел тупланиб бориши ва шунинг натижасида кориннинг шишиб кетишидир. Огриклар босиб тургандек, ёриб юбораётгандек булиб сезилади ва одатда доимий булади. Кунгил айниб, одам кайта-кайта кусаверади, кусукка туриб колган, куланса хидли бир талай суюклик аралашиб тушади. Перистальтика йуколиб кетганлигидан коринда «сув куйгандек жимлик» булади (Лойтейссен симптоми).
Давоси. Меъда-ичак йулини тинмай дренажлаб туриш йули билан перистальтикани тиклаш чоралари курилади (бурундан ичакка зонд солиш ва йугон ичакни дренажлаш йули билан). Паралитик ичак тутилиши перитонитга борлик булса, уни келтириб чикарган сабабни бартараф этиш керак.
Перистальтикани жонлантириш учун аминазин (симпатик нерв системасининг перистальтикани сусайтирувчи таъсирини кесади) ва прозерин, убретид ишлатилади (булар парасимпатик нерв.системаси функцияларини кучайтиради, беморга аминазин берилганидан кейин 45-50 минут утказиб туриб юборилади).
Умумий коидаларга амал килиб, гомеостазни урнига келтириш чоралари курилади.
Купинча лапароскопиядан кейин, хаддан ташкари куп овкат ейилгани, сода ичилганидан кейин пилоруснинг декомпенсацияланган стенозида ва атоник меъда чузилиб кетган махалларда учрайди.
Бу касалликнинг невропатик конституцияли кишиларда, озиб-тузиб кетган одамларда купрок булиши пайкалган.
Патогенези етарлича урганилган эмас. Меъданинг харакатлантирувчи периферик аппарати адашган ва симпатик нервлардан келиб турадиган импульслар таъсирида рефлектор йул билан тормозланиб колади деб хисобланади. Меъда девори тонусини йукотиб, бушашиб колади, бу — унинг хаддан ташкари кенгайиб кетишига олиб келади. Меъда нихоят даражада катталашиб, ингичка ичакни пастга, кичик чанок бушлигига суриб куяди-да, деярли бутун корин бушлигини эгаллаб олади. Айни вактда ингичка ичак туткичи жуда таранг тортилиб, ун икки бармок ичакнинг горизонтал тиззасини босиб куяди, бу — меъданинг бушалиб туриши учун, уз навбатида, кушимча кийинчиликларни турдиради.
Шундай килиб, ун икки бармок ичакнинг артерио-мезентериал тутилиши деб аталадиган касаллик вужудга келади.
Клиник манзараси. Касаллик туш ости сохасининг босилиб тургандек огир булиб сезилиши билан бирдан бошланади, уртача даражада огрик булиб туради.
Бирдан меъда кенгайишида одам олдинига куп-куп кусади, кусукка сафро аралашиб тушади, кейинрок айниб бораётган кон кушилганидан кусук жигарранг-корамтир тусга кириб, куланса хидли булиб колади, лекин унга «ахлат аралашган» булмайди, чунки ингичка ичак суюклири меъдага утмайди.
Бирок меъда девори жуда тез фалаж булиб колганида одам кайт килмаслиги хам мумкин (Борхардт симптоми).
Туш ости сохаси куп утмай дам булиб, шишади, кориннинг шу тарика дам булиши аста-секин чап ковургалар тагига таркалади, сунгра киндикдан пастга хам тушиб, иккала ёнбош чукурчаларини айтмаганда кориннинг деярли хамма томонига ёйилади.
Корин пайпаслаб курилганида девори каттиккина таранглашиб тургани — «футбол коптоги» симптоми (Шварц симптоми) аникланади, меъда перистальтикаси булмайди. Перкуссия килиб курилганида дам булиб турган меъда устидан тимпаник овоз эшитилса, бирмунча паст жойлардан бугик овоз эшитилади. Купинча «чайкалиш шовкин» ни хам эшитиш мумкин булади. Тез орада коллапс бошланади, у касалликнинг бошидан хисоблаганда 2—3 соатдан кейинрок маълум бериб колиши мумкин. Бемор хадеб кусаверганидан кузлари киртайиб, юзи чакак-чакак булиб кетади. Томир уриши тезлашади, пульси сезилар-сезилмас булади, артериал босим пасайиб, беморнинг кул-оёклари муздек булиб туради, тана харорати пасайган булади. Нафас тезлашиб, юза булиб колади (диафрагма юкорига кутарилиб туради).
Шундай холлар хам буладики, меъда бирдан кенгайиб кетганида хлоридлар куп йукотилганлиги туфайли бунга «меъда тетанияси» хам кушилади.
Клиник жихатдан олганда бу холат одамнинг умуман талвасага тушиб, оёк бармокларининг pes eguina varus куринишида букилиб туриши, энса мускуллари таранг тортиб, тризм булиши ва бошкалар билан ифодаланади. Беморга венасидан кальций хлорид эритмаси куйиш ва бошка суюкликларни мул-кул юбориб туриш йули билан бу ходисалар бартараф этилади.
Рентгеноскопияда меъданинг жуда катта булиб кетгани маълум булади.
Касаллик диагностикасида унинг учта асосий симптоми:
- хадеб кусавериш,
- кориннинг характерли тарзда дам булиб туриши,
- барвакт коллапс бошланиши ахамиятга эга.
Зонд солиб курилса, у бемалол меъдага утади, зонддан сафро аралаш бир талай меъда суюклири келади (меъда кенгайиши шу билан меъда буралишидан фарк килади, меъда буралиб колганида унга зонд утмайди).
Давоси. Консерватив йул билан даво килинади — йугон зонд солиб, меъда ювилади, кейин бурундан меъдага доимий зонд солиб куйилади. Бемор унг ёнбошини босиб ёки чалканча тушиб ётгани маъкул, шунда ун икки бармок ичак камрок босиладиган булади.
Гомеостазни ростлаб, урнига келтириш чоралари курилади.
Даволаш.
Уткир ичак тутилишини даволаш мураккаб масаладир.
Аввало кабул килиш булимида ичакнинг уткир тутилиши деб гумон килинган бемор келтирилса, куйидагиларни бажариш шартдир:
1. Анамнез йигиш-огрик бошланишининг тури, канча вакт утди ва х.к.з.
2. Экспресс лаборатория текширишлари: кон гурухи, резус-фактор в ах.к.з.
Бемор шок холда булса, налгетиклар, курсатмага караб юрак препаратлари берилади (наркотиклар мумкин эмас) ва корин бушлиги рентгенография килинади. Рентгенологик текширишдан олдин клизма куйиш мумкин эмас ( соглом одамга хам тозаловчи клизма куйилиб, рентген килинганда косачалар куринади).
Уткир ичак тутилиши консерватив ва оператив усулда даволанади. Ичак тутилишининг кайси тури булишидан катъий назар даволаш консерватив усулдан бошланади.
Консерватив даволашга курсатмалар:
1. Динамик ичак тутилишининг хамма турлари.
2. Буйрак ва жигар санчиги вактида рефлектор холатида ичак тутилиши.
3. Купол овкатлар ичак бушлигини тулдириб, обутурацияга олиб келганда.
4. Ичакда гижжалар урами тикилиб колса.
5. Битишма сабабли ичак тутилишининг бошлангич даврида.
Карши курсатмалар:
Механик ичак тутилиши, кон босими паст, цианоз, тахикардия, тили курук, дегидратация холати булса, «ахлатли кусук”. Коринда перитонит белгилари булиши.
Консерватив даволаш куйидагилардан иборат:
1. Назогастрал зонд ёрдамида суюклини ошкозон-ичакдан суриб олиш.
2. Вишневский усулида 0,25% новокоин Билан паранефрал блокада.
Агар консерватив даво яхши натижа бермаса, оператив даволанади.
Курсатмалар: ингичка йугон ичакларнинг буралиб колиши, тугун хосил килиши, сигмасимон ичак буралиши, кисилиши, обтурация ва х.к.
Операцияда энг яхши огриксизлантириш усули мушак релаксантларини куллаган холда комбинацияланган эндотрахеал наркоз. Урта-урта лапаротомия килинади, кесим киндикнинг чап томонидан айланиб утиб, 20 см дан кам булмаслиги керак. Лапаротомиядан кейин рефлексоген зоналарни блокада килиш максадида ингичка ва йугон ичак туткичи ва куёш чигали сохасига 0,25% 100-150 мл новокаин юборилади (шокнинг олдини олиш учун).
Ичак тутилиши булган жой ичак чокларининг холатига караб аникланади.
Ичак тутилган жойдан юкориси шишган, пастки бушашган булади.
Оператив даволаш принциплари:
1. Механик тусикни йукотиш. Ингичка ичак тутилишларида тусик батамом йукотилади, хатто ичак резекцияси килиниб, ичаклараро анастомоз куйилади, бу конда йугон ичак тутилишларига таълукли эмас, бунда анастомоз куйилганда чоклар етишмовчилиги ва перитонит олиб келиши мумкин. Факат чамбар ичак обтурациясига сабаб булган, унг томонлама ичак усмаси булганлигида гемиколэктомия килиниб, гемотрансверзоанастомоз куйилади.Бошка холларда 2 ёки 3 этапли операциялар утказилади.
2. Этапли операция 1- усма бор ичакни резекция килиб, олиб келувчи ичак чокига гайритабий орка тешик куйиш 2- олиб келувчи ва олиб кетувчи ичаклар чикига анастомоз куйиш.
3. Этапли операцияда обтурациядан куйиш устамаси бор ичак кисмини резекция килиб, ичаклараро анастомоз куйиш, цекостомани ёпиш.
2.Ичакнинг некрозга учраган ёки эхтимоли булган кисмини олиб ташлаш. Конун буйича ичакнинг келувчи кисмидан 30-35 см, кетувчи кисмидан 20-25 см кушиб резекция килинади.
Операция тугагач, корин бушлиги илик антисептик билан ювилиб, суюкликлар электросургич ёрдамида суриб олинади.
Ичакларни корин булигига куйиб, контрапертуралардан найчалар колдирилиб, корин деворини тикиш керак, лекин шишиб буртган ичак халкаларини уз урнига куйиш осонликча булмайди. Шунинг учун ичакларнинг ичидаги газлар ва суюкликлардан бушатиш лозим.
· “согиб чикариш” усули газ ва суюкликлар ингичка ичакдан йугон ичакка силжитилиб, сунг тугри ичакдан зонд юборилиб, ташкарига чикарилади.
· Ичакларни суриш трубкаси бор аппаратлар найчаси (актив сургич) ёрдмида бушатиш.
· Ингичка узун резина най операция вактида гастростом ёки энтеростом йули билан ичак ичидаги газ ва суюкликлардан бушатилади.
Корин парданинг яллигланиши-перитонит булса, ичакнинг узгарган кисмини резекция килишга карши курсатма хисобланмайди. Тартибни бузмасдан, ошкозондан тугри ичакка ва кетма-кет ичакнинг хар бир кисмини синчиклаб текшириш зарур. Корин пардасининг йиртилган жойи булса, чоклар ёрдамида перитонизация килинади. Ичак туткичида дарчалар булса, тикилиб, корин пардасидан ичакларга кетган битишмалар тикилиб, урни пеитонизация килинади. Перионит булган такдирда ичакнинг некрозли кисми резекция килинса, унг ва чап ёнбошдан дренаж найчалар колдирилади. Энг охирида операция килган жаррох тугри ичак сфинктерин дивульсия килиб, сунг йугон резина зондни тугри ичакка киритиши керак.
Йугон ичак буралиб колган булса уни жаррохлик усули билан даволашда айрим узгаришлари бор: клизма билн юборилганда сув илеоцекал бурчакка боришини билганимиз холда, йугон ичакнинг буралиб колишини айрим вактларда клизма билан тугирлашимиз мумкин. Бу яхши натижа бермаса операция килинади.
Текширилганда илеоцекал бурчакдаги некроз булса ва уни резекция килиш зарур булса, биринчи ингичка ичакни йугон ичакнинг кундаланг кисмига анастомоз ёнма-ён килиниб, сунг некрозга учраган кисм олинади.
Сигмасимон ичак некрози булса-уша кисмини олиб ташлаш ва яна улаш хавфлидир. Шунинг учун бу ерда нотабиий орка чикарув тешиги чап ёнбошдан килинади.
Операция килинганда корин бушлиги очилгандан кейин агар усма булиб, операция йули билан олиб ташлаш иложи булса, шу кисми резекция килиниб, анастомоз куйилади. Агар ичаклар шишиб кетган, перитонит холати булса, вактинчалик кур ичакдан окма хосил килинади. Йугон ичакдаги усмани олиб ташлашни иложи булмаса, уни айланиб утадиган анастомоз килиниб, поллиатив операция бажарилади.
Ичак обтурацияси каттик ёт жисмлар ёки гижжалар тугуни натижасида хосил булса, ичак узунасига кесилиб, ёт жисм олиб ташланиб, ичак кундаланига тикилади.
Инвагинация бошланганига куп вакт утмаган булса, клизма ёрдамида дезинвагинация килишга харакат килиш керак, иложи булмаса операция килинади. Операция вактида инвагинати тортиб олиш мумкин эмас, уни итариб чикариш керак. Чикарилган ичак текширилиб курилади, некрозга учраган булса резекция килинади. Дезинвагинация килишнинг иложи булмаса ичакнинг инвагинация килинган кисмини инвагинат билан биргаликда резекция килинади.
Битишмалар сабабли ичак тутилишида корин бушлиги очилгандан сунг кесилиб, ичаклар эркин холатга келтирилади. Ичакнинг кучган сероз кавати булса перитонизация килинади. Ичакда морфологик узгаришлар булса, шу кисм резекция килинади.
Огир битишма касаллиги булиб, корин бушлигининг куп кисмини эгалланган булса, Нобель операцияси тавсия этилади. Ичак иплари ёрдамида сероз-мушак чоклар билан, ичак туткичнинг анатомик узгачалигини хисобга олиб, ичак ковузлокларининг энг кулай холатини кузатиб, горизонтал, вертикал ёки аралаш холда бир-бири билан тикилиб, фиксация килинади.
Операциядан кейинги патогенетик даво.
Ошкозон ва ичакларнинг мотор функциясини тиклаш максадида назогастрал зонд ёрдамида суюклик аспирация килинади. Антихоленэстераз препаратлар берилади, ичакни электростимуляция сеанслари утказилади.
Дезинтоксикация максадида нормал диурез тикланади. Синтетик плазма урнини босувчи суюкликлар (реополиглюкин, гемодез) токсин адсорбентлари булиб, буйраклар оркали чикарилишига ёрдам беради.
Тромбоэмболик асоратларининг олдини олиш максадида оёк веналарини эластик компрессия килинади, актив режим, дезагрегентлар, бевосита ва билвосита таъсирли антикоагулянтлар кулланилади.
Инфекция профилактикаси учун кенг таъсир доирадаги антибиотиклар кулланилади.