Poniższy list został wysłany 3.01.2021 drogą mailową do Prezydenta Miasta Krakowa, do członków Rady Miasta Krakowa oraz do urzędu Wojewody Małopolskiego. Jest to prywatna inicjatywa naukowców i psychologów, którzy pragnęli zabrać głos w toczącej się debacie dotyczącej eksponowania treści drastycznych w przestrzeni publicznej. Treść tego maila i argumenty merytoryczne znajdujące się w nim, udostępniamy publicznie.
Szanowni Państwo,
Ten list jest apelem od aktywnych zawodowo i naukowo psychologów, psychiatrów i neurobiologów którzy wspólnie pragną zabrać merytoryczny głos w toczącej się debacie dotyczącej prezentowania drastycznych obrazów w przestrzeni publicznej. W liście tym przedstawione są argumenty, które wyraźnie wskazują na szkodliwy wpływ tego rodzaju treści na psychikę człowieka oraz jego funkcjonowanie emocjonalne. Co więcej, badania wskazują, że stosowanie ich w kampaniach społecznych jest nieskuteczne i nie wpływa na zmianę zachowania. Ponadto, pragniemy szczególnie zwrócić uwagę na negatywny wpływ, jaki ma ekspozycja treści drastycznych na zdrowie psychiczne dzieci.
Percepcja obrazów w korze wzrokowej mózgu zachodzi ok. 200 milisekund po prezentacji bodźca, niezależnie od jego stopnia złożoności (Luck i Kappenman, 2012). Jeśli danej osobie zaprezentowane zostaną obrazy afektywne o negatywnym charakterze, już na tym poziomie - percepcji wzrokowej - obserwujemy znacznie wzmożoną reakcję mózgu (Bekhtereva i in., 2015). Jest to dowód, że negatywne treści przykuwają naszą uwagę i analizujemy je znacznie silniej. Wzmożona aktywność kory wzrokowej to zaledwie wierzchołek góry lodowej w reakcji mózgu na prezentowanie obrazów lub zdjęć o treści drastycznej. Obrazy takie aktywują bowiem układ limbiczny mózgu, a w szczególności ciało migdałowate (Aldhafeeri i in. 2012). Ten region odpowiedzialny jest za przetwarzanie najbardziej negatywnych emocji jak strach czy agresja i determinuje, jaką reakcję podejmujemy w sytuacji zagrożenia (LeDoux, 2007). Warto wspomnieć, że nadaktywność ciała migdałowatego jest obserwowana w przypadku wielu chorób psychicznych, takich jak PTSD (ang. post-traumatic stress disorder, czyli zespół stresu pourazowego, Garfinkel i Liberzon, 2009), zaburzenia ze spektrum autyzmu, choroba afektywna dwubiegunowa, czy schizofrenia (Schumann i in., 2011). Jakie konsekwencje ma zatem prezentowanie obrazów drastycznych na zachowanie człowieka? Na poziomie behawioralnym, naukowcy obserwują chwilowe ‘zamrożenie’ (ang. freeze), które poprzedza reakcję ucieczki bądź walki (Hagenaars i in., 2012). Na poziomie fizjologicznym, zamrożenie objawia się chwilową motoryczną bezwładnością oraz obniżeniem rytmu serca, które gwałtownie przyśpiesza podczas walki lub ucieczki (Roelofs i in., 2010). Uwzględniając wyniki tych badań, można się zastanowić, czy prezentowanie drastycznych treści na przyulicznych billboardach nie rozprasza kierowców, co potencjalnie stwarza niebezpieczną sytuację w ruchu drogowym? Warto wspomnieć, że spośród obrazów o negatywnych konotacjach, obrazy martwych ciał, fragmentów ciał lub ran, oceniane są jako najbardziej negatywne oraz wywołujące największe pobudzenie (m.in. Lang i Bradley, 2007; Marchewka i in, 2014).
Jakie są konsekwencje sytuacji, w których obrazy drastyczne oglądają dzieci? Jest bardzo niewiele badań naukowych, które podjęły tę tematykę, przede wszystkim z powodu wątpliwości natury etycznej (Lang i Bradley, 2007). Przy tego typu badaniach wymagana jest zgoda rodzica, ale nawet wtedy naukowcy zmagają się z obawami, czy takie zdjęcia nie wywołają traumy i uszczerbku na zdrowiu psychicznym nieletnich. Prezentowanie treści drastycznych w miejscach publicznych jest niezgodne ze standardami etyki, rodzice bowiem nie mają możliwości wyrażenia sprzeciwu, a dzieci narażone są na ich percepcję. Młodsze dzieci nie rozumieją znaczenia i kontekstu przedstawionych treści drastycznych, co wywołuje reakcje somatyczne, emocjonalne i behawioralne, mające długoterminowe skutki w postaci modyfikacji rozwoju we wszystkich sferach psychicznych i somatycznych (Badura i Dobrzyńska-Mesterhazy, 2004). Istnieją jednoznaczne dowody na to, że ekspozycja na drastyczne obrazy w przypadku małych dzieci ma znaczący wpływ na ich poziom pobudzenia, procesy myślowe oraz emocje. Zwiększa również prawdopodobieństwo agresywnego zachowania oraz reakcji lękowych u dzieci, zwłaszcza u chłopców (Browne i Hamilton-Giarchritsis, 2008). Dziecięca zdolność samoregulacji emocjonalnej jest krucha, a możliwości poznawcze do opracowania pojęciowego i werbalnego zdarzeń są na poziome umysłowych operacji konkretnych, z ograniczoną umiejętnością abstrahowania i symbolizowania. Zgodnie z rozwojowym egocentryzmem, dziecko postrzega siebie jako przyczynę wszelkich zdarzeń, stąd autorstwo sytuacji, której nie jest w stanie opracować intelektualnie, ani na nią wpłynąć, przypisuje sobie (Devine i in., 2016). Konsekwencją może być przeżywanie przez dziecko nadmiernego, niszczącego poczucia winy, a następstwem różnoraka symptomatologia.
Na przestrzeni lat to, co jest akceptowalne w przestrzeni społecznej, uległo znacznej zmianie. Raport UNESCO sugeruje, że przemoc w mediach wywiera na każdego negatywny wpływ, ale jego skutki zależą od oceny poznawczej jednostki oraz jej środowiska fizycznego i społecznego (von Feilitzen i Carlsson, 1999). Szokujące grafiki, wykorzystywane w różnych celach jak i przynoszące różne efekty, często są stosowane w kampaniach społecznych. Najlepszym przykładem użycia drastycznych zdjęć są kampanie, które starają się zniechęcić ludzi do palenia papierosów lub prowadzenia samochodu pod wpływem alkoholu (Parry i in., 2013). Czy takie taktyki są uzasadnione? Zjawisko tak zwanych szok-reklam (ang. shock-advertising) doczekało się w ostatnich latach wielu odmian, takich jak reklamy o charakterze obraźliwym, poruszające kwestie związane z seksem i przyzwoitością, czy kwestie tabu (Chan i in., 2007; Prendergast i in., 2008; Sabri i Obermiller, 2012). Niezależnie jednak od odmiany, mają one jeden cel: wywołać strach u odbiorcy w odpowiedzi na szokującą grafikę. Wyniki współczesnych badań psychologicznych jasno wskazują, że taktyki oparte na zastraszaniu i szokowaniu są nie tylko głęboko niemoralne, negatywnie wpływają na motywację i poczucie własnej wartości (Putwain i Remedios, 2014), lecz dodatkowo wywołują irracjonalne reakcje u odbiorców, a także nie prowadzą do zmiany zachowania (Kok i in., 2014; Kok i in., 2018). Badania Süssenbach i współpracowników (2013) jednoznacznie wskazują, że o ile informacje tekstowe wpływają na rozumienie i postrzeganie potencjalnego ryzyka związanego z danym zachowaniem, o tyle drastyczne przedstawienie graficzne tych treści nie tylko w tym nie pomaga, lecz wręcz powoduje powstawanie tak zwanego dysonansu poznawczego, czyli stanu dyskomfortu i napięcia psychicznego pojawiającego się gdy nasze poglądy czy uczucia są niezgodne z naszymi działaniami. Na przykład, palacze w obliczu groźnych ostrzeżeń graficznych stosowali psychologiczne mechanizmy obronne. Chociaż obrazy awersyjne przyciągały ich uwagę, nie promowały wiedzy o zdrowiu i nie wpływały na zrozumienie problemu. Jaka jest więc alternatywa dla kampanii obywatelskich, które chcą promować zdrowe zachowania lub zwrócić uwagę na problemy społeczne? Wyniki badań neurobiologicznych i psychologicznych wskazują na większą skuteczność pozytywnych przesłań, w porównaniu z zastraszającymi i negatywnymi informacjami (Kappes i Sharot, 2019; Wolf i Felsen, 2019). Nasz mózg jest bowiem nakierowany na pozytywne myślenie (ang. optimism bias) i ma tendencję do nieprzyjmowania informacji, że negatywne scenariusze dotyczą właśnie nas (Sharot, 2011). Przytoczone wyniki badań wyraźnie wskazują, że drastyczne treści w kampaniach i reklamie są nieuzasadnione i można skutecznie zastąpić je treściami pozytywnymi.
Biorąc pod uwagę przytoczone powyżej naukowe argumenty, my, psychologowie, psychiatrzy i neurobiolodzy, postulujemy wprowadzenie zakazu prezentowania drastycznych treści w przestrzeni publicznej ze względu na ich szkodliwy wpływ na zdrowie psychiczne ludzi, w szczególności dzieci. Używanie zdjęć drastycznych w kampaniach społecznych powinno być kontrolowane przez władze i dopuszczone tylko w sytuacjach, gdzie na ekspozycję treści drastycznej nie są narażone dzieci oraz dotyczy ona wyłącznie docelowej grupy odbiorców (np. zdjęcia patologicznych tkanek prezentowane są tylko na opakowaniach papierosów). Pragniemy podkreślić, że przyjazna psychicznie przestrzeń publiczna jest podstawą szczęśliwego społeczeństwa oraz stanowi ważny element poczucia bezpieczeństwa zarówno osób dorosłych jak i dzieci.
Pod tym apelem podpisali się (w kolejności alfabetycznej):
dr Przemysław Adamczyk, psycholog
dr hab. Przemysław Bąbel, prof. UJ, psycholog
dr Ewa Beldzik, neurobiolog
dr Anna Bereś, psycholog
dr hab. Marek Binder, prof. UJ, psycholog
Lek. dr n. med. Adrian Chrobak, rezydent psychiatrii, neurobiolog
dr Aleksandra Domagalik-Pittner, neurobiolog
dr Magdalena Fąfrowicz, psycholog
mgr Marta Gałkowska, psycholog, psychoterapeuta
dr hab. Krystyna Golonka prof. UJ, psycholog
dr Joanna Grzymała-Moszczyńska, psycholożka
dr hab. Bernadetta Izydorczyk prof. UJ, psycholog, psychoterapeuta
Prof. dr hab. Barbara Józefik, psycholog, psychoterapeuta
dr hab. Halszka Kontrymowicz-Ogińska, prof. UJ, psycholog
Prof. dr hab. Małgorzata Kossowska, psycholog
dr hab. Michał Kuniecki, prof. UJ, psycholog
dr Koryna Lewandowska, psycholog
Prof. dr hab. Tadeusz Marek, psycholog
dr Bogusława Piasecka, psycholog, psychoterapeuta
lek. Weronika Rybicka, rezydent psychiatrii
dr hab. Magdalena Senderecka, prof. UJ, psycholog, neurobiolog
dr hab. Marcin Szwed, prof. UJ, psycholog
dr Barbara Sikora-Wachowicz, psycholog
dr hab. Szymon Wichary, prof. UJ, psycholog
mgr Magdalena Wielgus, psycholog
dr Kinga Tucholska, psycholog
dr hab. Michał Wierzchoń, prof. UJ, psycholog
dr hab. Mirosław Wyczesany, prof. UJ, psycholog
Referencje:
Aldhafeeri, F. M., Mackenzie, I., Kay, T., Alghamdi, J., & Sluming, V. (2012). Regional brain responses to pleasant and unpleasant IAPS pictures: different networks. Neuroscience letters, 512(2), 94-98.
Badura-Madej, W., & Dobrzyńska-Mesterhazy, A. (2004). Wpływ traumy na funkcjonowanie dziecka-świadka. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 3(1), 115-126
Bekhtereva, V., Craddock, M., & Müller, M. M. (2015). Attentional bias to affective faces and complex IAPS images in early visual cortex follows emotional cue extraction. Neuroimage, 112, 254-266.
Brewer, N. T., Hall, M. G., Noar, S. M., Parada, H., Stein-Seroussi, A., Bach, L. E., ... & Ribisl, K. M. (2016). Effect of pictorial cigarette pack warnings on changes in smoking behavior: a randomized clinical trial. JAMA internal medicine, 176(7), 905-912.
Browne, K. D., & Hamilton-Giachritsis, C. (2005). The influence of violent media on children and adolescents: a public-health approach. The Lancet, 365(9460), 702-710.
Chan, K., Li, L., Diehl, S., & Terlutter, R. (2007). Consumers’ response to offensive advertising: a cross cultural study. International Marketing Review, 24(5), 606–628.
Devine, R. T., White, N., Ensor, R., & Hughes, C. (2016). Theory of mind in middle childhood: Longitudinal associations with executive function and social competence. Developmental Psychology, 52(5), 758–771.
Fam, K.S., Waller, D.S., Ong, F.S., & Yang, Z. (2008). Controversial product advertising in China: perceptions of three generational cohorts. Journal of Consumer Behaviour, 7, 461–469.
Garfinkel, S. N., & Liberzon, I. (2009). Neurobiology of PTSD: A Review of Neuroimaging Findings. Psychiatric Annals, 39(6), 370-381.
Hagenaars, M. A., Stins, J. F., & Roelofs, K. (2012). Aversive life events enhance human freezing responses. Journal of Experimental Psychology: General, 141(1), 98.
Kappes, A., & Sharot, T. (2019). The automatic nature of motivated belief updating. Behavioural Public Policy, 3(1), 87-103.
Kok, G., Bartholomew, L. K., Parcel, G. S., Gottlieb, N. H., & Fernández, M. E. (2014). Finding theory- and evidence-based alternatives to fear appeals: Intervention Mapping. International journal of psychology : Journal international de psychologie, 49(2), 98–107.
Kok, G., Peters, G.Y., Kessels, L.T.E., Ten Hoor, G.A., & Ruiter, R.A.C. (2018) Ignoring theory and misinterpreting evidence: the false belief in fear appeals. Health Psychological Review 12(2), 111-125.
Lang, P., & Bradley, M. M. (2007). The International Affective Picture System (IAPS) in the study of emotion and attention. Handbook of emotion elicitation and assessment, 29, 70-73.
LeDoux, J. (2007). The amygdala. Current biology, 17(20), R868-R874.
Luck, S. J., & Kappenman, E. S. (2012). ERP components and selective attention.
Marchewka, A., Żurawski, Ł., Jednoróg, K. et al. (2014) The Nencki Affective Picture System (NAPS): Introduction to a novel, standardized, wide-range, high-quality, realistic picture database. Behavioural Research, 46, 596–610 .
McManis, M. H., Bradley, M. M., Berg, W. K., Cuthbert, B. N., & Lang, P. J. (2001). Emotional reactions in children: Verbal, physiological, and behavioral responses to affective pictures. Psychophysiology, 38(2), 222-231.
Parry, S., Jones, R., Stern, P., & Robinson, M. (2013). ‘Shockvertising’: An exploratory investigation into attitudinal variations and emotional reactions to shock advertising. Journal of Consumer Behaviour, 12, 112–121
Prendergast G, Cheung W-L, & West D. (2008). How far is too far? The antecedents of offensive advertising in modern China. Journal of Advertising Research, 48(4), 484–495.
Putwain, D., & Remedios, R. (2014). The Scare Tactic: Do Fear Appeals Predict Motivation and Exam Scores? School Psychology Quarterly, 29(4), 503–516
Roelofs, K., Hagenaars, M. A., & Stins, J. (2010). Facing freeze: social threat induces bodily freeze in humans. Psychological science, 21(11), 1575-1581.
Sabri O, & Obermiller C. (2012). Consumer perception of taboo in ads. Journal of Business Research 65(6), 869–873
Schumann, C. M., Bauman, M. D., & Amaral, D. G. (2011). Abnormal structure or function of the amygdala is a common component of neurodevelopmental disorders. Neuropsychologia, 49(4), 745-759.
Sharot, T. (2011). The optimism bias. Current biology, 21(23), R941-R945.
Süssenbacha, P., Niemeierb, S., & Glockc, S. (2013). Effects of and attention to graphic warning labels on cigarette packages. Psychology & Health, 2013, 28(10), 1192–1206,
von Feilitzen, C., & Carlsson, U. (1999). Children and media: image, education, participation. Children and media violence, UNESCO, Goteborg.
Wolf, A. B., & Felsen, G. (2019). How public health policy can be informed by neuroscience. Behavioural Public Policy, 3(1), 37-46.