จังหวัดนครพนม นับว่าเป็นพื้นที่สำคัญซึ่งมีประวัติศาสตร์อันยาวนาน และหลากหลาย เพราะเป็นที่ตั้งของกลุ่มชาติพันธุ์มากมาย ทำให้มีประเพณี วัฒนธรรมรวมถึงเครื่องแต่งกายที่เก่าแก่ และน่าสนใจหลายประเภท หนึ่งในนั้นคือมรดกทางภูมิปัญญาที่เพิ่งถูกประกาศให้เป็นเป็นงานฝีมือเก่าแก่คู่นครพนมอย่าง “ผ้ามุก”

ผ้ามุก คือ ผ้าทอท้องถิ่น ซึ่งเป็นผ้าโบราณร่วมสมัยอาณาจักรศรีโคตรบูรณ์ เป็นผ้าชั้นสูงที่เจ้านายหรือภรรยาเจ้านายชั้นผู้ใหญ่ใช้เป็นอาภรณ์ในการแต่งกาย และเป็นผ้าต้นแบบของผ้าพื้นบ้านทั้งหลาย ทั้งความละเอียดในการทอ และระยะเวลาที่ที่ยาวนานกว่าจะได้ออกมาสัก 1 ผืน ผ้ามุกจึงเป็นอีกหนึ่งสินค้าเด่นที่สำคัญของจังหวัดนครพนม รูปแบบที่โดดเด่นของผ้ามุก คือลวดลายที่เกิดจากการทออันซับซ้อน อัตลักษณ์ที่โดดเด่นเกิดจากการยกเส้นด้ายยืน และเสริมด้ายยืนพิเศษ จนกลายเป็นลวดลายที่ยื่นนูนขึ้นมาจากผืนผ้า มองดูคล้ายหน้ามุขที่ยื่นออกจากตัวบ้าน ที่มีชื่อว่าผ้ามุกก็เพราะลายดอกบนผ้านั้นมีเลื่อมลายสวยงาม แพรวพราวราวกับเอาหอยมุกมาเจียระไนแล้วฝังไปเป็นลายลงบนผ้าทั้งผืน ลวดลายดังกล่าวเกิดจากการเดินเส้นยกมุกทีละดอกๆ ซึ่งผู้ทอต้องใช้สติ สมาธิ ความเพียรและความมุ่งมั่น เป็นอย่างมาก ส่วนใหญ่แล้วมักทำดอกมุกออกมาเป็นวงกลม ไม่ก็กากกบาท เพื่อให้ง่ายต่อการทำซ้ำ แล้วทอเรียงต่อเป็นแถวแนวตามเนื้อผ้า พื้นสีที่เลือกใช้จึงมักจะมีสีเรียบและไม่มีลวดลาย เพื่อให้ลายดอกของดอกมุกโดดเด่นด้วยความเสมอต้นเสมอปลายของน้ำหนักในการทอ รวมถึงลวดลายอันซับซ้อนที่อยู่บนผ้า ทำให้ช่างทอฝีมือดีที่สามารถทอผ้ามุกได้สวยงามไร้ที่ติ กำลังค่อยๆ หายไปจากท้องถิ่นเรื่อยๆ เพื่อเป็นการอนุรักษ์ศาสตร์การทอผ้ามุกเก่าแก่ รวมถึงหาหนทางสร้างรายได้ให้แก่ประชาชนในจังหวัด ในที่สุดจังหวัดนครพนมได้มีการประกาศให้ผ้ามุกเป็นรายการเบื้องต้นมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของจังหวัดนครพนม ประจำปี 2562

ก่อนจะวางแผนผลักดันให้มีการอบรมพัฒนาศักยภาพให้ผู้ผลิต กลุ่มผู้ผลิตและผู้ประกอบการ สามารถออกแบบ แปรรูป และประยุกต์งานดังกล่าวร่วมกับผ้าย้อมไม้มงคล และผ้าพื้นเมืองของจังหวัดนครพนมอื่นๆ เพื่อให้เกิดความหลากหลาย ตรงตามความต้องการของลูกค้าทุกกลุ่มวัย แต่ก็ยังคงรักษาอัตลักษณ์ที่โดดเด่นเอาไว้

จะมีขั้นตอนในการผลิตที่คล้ายกัน แตกต่างกันที่ลวดลายในการผลิต ที่มีหลากหลายลวดลาย โดยเฉพาะผ้ามุก เป็น ผ้าที่มีลวดลายเอกลักษณ์ที่ได้จากการเพิ่มเส้นด้ายยืนพิเศษด้วยเทคนิคการทอ โดยใช้เส้นด้ายยืน 2 ชุด

ชุดแรกใช้เส้นด้ายยืนสีเดียวหรือหลายสีทอเป็นพื้นลายขัดธรรมดา

ชุดที่สองใช้เส้นด้ายยืนที่เพิ่มจากเส้นด้ายยืนธรรมดา มีสีเดียวหรือหลายสี อาจสอดแทรกด้วยเส้นไหมหรือดิ้นสีต่าง ๆ ลักษณะลวดลายผ้ายกมุกเป็นรูปลายซ้ำยาวติดต่อกันเป็นเส้นริ้วหรือแถบตามทิศทางของเส้นด้ายยืน ลวดลายเรียงชิดติดกันหรือเว้นระยะห่างกันจนเต็มหน้าผ้า

ผู้ให้ข้อมูล นางนวลศรี พรหมวิศาสตร์

ผู้เรียบเรียง ศูนย์เรียนรู้ศิลปหัตถกรรม