นักประวัติศาสตร์สันนิษฐานว่ากระทงใบตองที่นำมาใช้ในพิธีลอยกระทงนั้น มีที่มาจากหนังสือเรื่องนางนพมาศหรือตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ที่เชื่อว่ามีผู้แต่งขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 2-3
หนังสือเล่มนี้กล่าวถึงนางนพมาศ สนมเอกของพระร่วง ที่ได้ประดิษฐ์กระทงใบตองเป็นรูปดอกบัวโกมุท เพราะมีความพิเศษที่บานในเวลากลางคืนเพียงปีละครั้ง จึงสมควรทำเป็นกระทงสักการะพระพุทธเจ้า พระร่วงพอพระราชหฤทัยอย่างมากจึงมีพระราชดำรัสให้กษัตริย์สยามดำเนินพิธีกรรมนี้สืบไป โดยให้ทำโคมลอยเป็นรูปกระทง
อย่างไรก็ตามตามหลักฐานประเพณีที่ลอยกระทงด้วยใบตองในช่วงแรกมีเพียงในราชสำนักเท่านั้น ก่อนจะขยายมาสู่คนทั่วไป และจากนั้นประเพณีลอยกระทงก็เปลี่ยนแปลงไปตามสมัยนิยม เช่น มีการจุดพลุและดอกไม้ไฟ การประกวดนางนพมาศ และการประดิษฐ์กระทงจากวัสดุที่หลากหลายไม่ใช่แค่กระทงใบตอง