||चरकसंहिता||

चिकित्सास्थानम्

  २८. वातव्याधिचिकित्सितम्

अथातो वातव्याधिचिकित्सितं व्याख्यास्यामः||१||

इति ह स्माह भगवानात्रेयः||२||

वायुरायुर्बलं वायुर्वायुर्धाता शरीरिणाम्|

वायुर्विश्वमिदं सर्वं प्रभुर्वायुश्च कीर्तितः||३||

अव्याहतगतिर्यस्य स्थानस्थः प्रकृतौ स्थितः|

वायुः स्यात्सोऽधिकं जीवेद्वीतरोगः समाः शतम्||४||

प्राणोदानसमानाख्यव्यानापानैः स पञ्चधा|

देहं तन्त्रयते सम्यक् स्थानेष्वव्याहतश्चरन्||५||

स्थानं प्राणस्य मूर्धोरःकण्ठजिह्वास्यनासिकाः |

ष्ठीवनक्षवथूद्गारश्वासाहारादि कर्म च||६||

उदानस्य पुनः स्थानं नाभ्युरः कण्ठ एव च|

वाक्प्रवृत्तिः प्रयत्नौर्जोबलवर्णादि कर्म च||७||

स्वेददोषाम्बुवाहीनि स्रोतांसि समधिष्ठितः|

अन्तरग्नेश्च पार्श्वस्थः समानोऽग्निबलप्रदः||८||

देहं व्याप्नोति सर्वं तु व्यानः शीघ्रगतिर्नृणाम्|

गतिप्रसारणाक्षेपनिमेषादिक्रियः सदा||९||

वृषणौ बस्तिमेढ्रं च नाभ्यूरू वङ्क्षणौ गुदम्|

अपानस्थानमन्त्रस्थः शुक्रमूत्रशकृन्ति च||१०||

सृजत्यार्तवगर्भौ च युक्ताः स्थानस्थिताश्च ते|

स्वकर्म कुर्वते देहो धार्यते तैरनामयः||११||

विमार्गस्था ह्ययुक्ता वा रोगैः स्वस्थानकर्मजैः|

शरीरं पीडयन्त्येते प्राणानाशु हरन्ति च||१२||

सङ्ख्यामप्यतिवृत्तानां तज्जानां हि प्रधानतः|

अशीतिर्नखभेदाद्या रोगाः सूत्रे निदर्शिताः||१३||

तानुच्यमानान् पर्यायैः सहेतूपक्रमाञ्छृणु|

केवलं वायुमुद्दिश्य स्थानभेदात्तथाऽऽवृतम्||१४||

रूक्षशीताल्पलघ्वन्नव्यवायातिप्रजागरैः|

विषमादुपचाराच्च दोषासृक्स्रवणादति||१५||

लङ्घनप्लवनात्यध्वव्यायामातिविचेष्टितैः|

धातूनां सङ्क्षयाच्चिन्ताशोकरोगातिकर्षणात्||१६||

दुःखशय्यासनात् क्रोधाद्दिवास्वप्नाद्भयादपि|

वेगसन्धारणादामादभिघातादभोजनात्||१७||

मर्माघाताद्गजोष्ट्राश्वशीघ्रयानापतंसनात्|

देहे स्रोतांसि रिक्तानि पूरयित्वाऽनिलो बली||१८||

करोति विविधान् व्याधीन् सर्वाङ्गैकाङ्गसंश्रितान्|१९|

अव्यक्तं लक्षणं तेषां पूर्वरूपमिति स्मृतम्||१९||

आत्मरूपं तु तद्व्यक्तमपायो लघुता पुनः|२०|

सङ्कोचः पर्वणां स्तम्भो भेदोऽस्थ्नां पर्वणामपि||२०||

लोमहर्षः प्रलापश्च पाणिपृष्ठशिरोग्रहः|

खाञ्ज्यपाङ्गुल्यकुब्जत्वं शोषोऽङ्गानामनिद्रता||२१||

गर्भशुक्ररजोनाशः स्पन्दनं गात्रसुप्तता|

शिरोनासाक्षिजत्रूणां ग्रीवायाश्चापि हुण्डनम्||२२||

भेदस्तोदार्तिराक्षेपो मोहश्चायास एव च|

एवंविधानि रूपाणि करोति कुपितोऽनिलः||२३||

हेतुस्थानविशेषाच्च भवेद्रोगविशेषकृत्|२४|

तत्र कोष्ठाश्रिते दुष्टे निग्रहो मूत्रवर्चसोः||२४||

ब्रध्नहृद्रोगगुल्मार्शःपार्श्वशूलं च मारुते|

सर्वाङ्गकुपिते वाते गात्रस्फुरणभञ्जने||२५||

वेदनाभिः परीतश्च स्फुटन्तीवास्य सन्धयः|

ग्रहो विण्मूत्रवातानां शूलाध्मानाश्मशर्कराः||२६||

जङ्घोरुत्रिकपात्पृष्ठरोगशोषौ  गुदस्थिते|

हृन्नाभिपार्श्वोदररुक्तृष्णोद्गारविसूचिकाः||२७||

कासः कण्ठास्यशोषश्च श्वासश्चामाशयस्थिते|

पक्वाशयस्थोऽन्त्रकूजं शूलाटोपौ करोति च||२८||

कृच्छ्रमूत्रपुरीषत्वमानाहं त्रिकवेदनाम्|

श्रोत्रादिष्विन्द्रियवधं कुर्याद्दुष्टसमीरणः||२९||

त्वग्रूक्षा स्फुटिता सुप्ता कृशा कृष्णा च तुद्यते|

आतन्यते सरागा च पर्वरुक् त्वक्स्थितेऽनिले||३०||

रुजस्तीव्राः ससन्तापा वैवर्ण्यं कृशताऽरुचिः|

गात्रे चारूंषि भुक्तस्य स्तम्भश्चासृग्गतेऽनिले||३१||

गुर्वङ्गं तुद्यतेऽत्यर्थं दण्डमुष्टिहतं तथा|

सरुक् श्रमितमत्यर्थं मांसमेदोगतेऽनिले||३२||

भेदोऽस्थिपर्वणां सन्धिशूलं मांसबलक्षयः|

अस्वप्नः सन्तता रुक् च मज्जास्थिकुपितेऽनिले||३३||

क्षिप्रं मुञ्चति बध्नाति शुक्रं गर्भमथापि वा|

विकृतिं जनयेच्चापि शुक्रस्थः कुपितोऽनिलः||३४||

बाह्याभ्यन्तरमायामं खल्लिं कुब्जत्वमेव च|

सर्वाङ्गैकाङ्गरोगांश्च कुर्यात् स्नायुगतोऽनिलः||३५||

शरीरं मन्दरुक्शोफं शुष्यति स्पन्दते तथा|

सुप्तास्तन्व्यो महत्यो वा सिरा वाते सिरागते||३६||

वातपूर्णदृतिस्पर्शः शोथः सन्धिगतेऽनिले|

प्रसारणाकुञ्चनयोः प्रवृत्तिश्च सवेदना||३७||

(इत्युक्तं स्थानभेदेन वायोर्लक्षणमेव च)|३८|

अतिवृद्धः शरीरार्धमेकं वायुः प्रपद्यते|

यदा तदोपशोष्यासृग्बाहुं पादं च जानु च||३८||

तस्मिन् सङ्कोचयत्यर्धे मुखं जिह्मं करोति च|

वक्रीकरोति नासाभ्रूललाटाक्षिहनूस्तथा||३९||

ततो वक्रं व्रजत्यास्ये भोजनं वक्रनासिकम् |

स्तब्धं नेत्रं कथयतः क्षवथुश्च निगृह्यते||४०||

दीना जिह्मा समुत्क्षिप्ता कला सज्जति चास्य वाक्|

दन्ताश्चलन्ति बाध्येते श्रवणौ भिद्यते स्वरः||४१||

पादहस्ताक्षिजङ्घोरुशङ्खश्रवणगण्डरुक् |

अर्धे तस्मिन्मुखार्धे वा केवले स्यात्तदर्दितम्||४२||

मन्ये संश्रित्य वातोऽन्तर्यदा नाडीः प्रपद्यते|

मन्यास्तम्भं तदा कुर्यादन्तरायामसञ्ज्ञितम्||४३||

अन्तरायम्यते ग्रीवा मन्या च स्तभ्यते भृशम्|

दन्तानां दंशनं लाला पृष्ठायामः शिरोग्रहः||४४||

जृम्भा वदनसङ्गश्चाप्यन्तरायामलक्षणम्|

(इत्युक्तस्त्वन्तरायामो बहिरायाम उच्यते)||४५||

पृष्ठमन्याश्रिता बाह्याः शोषयित्वा सिरा बली|

वायुः कुर्याद्धनुस्तम्भं बहिरायामसञ्ज्ञकम्||४६||

चापवन्नाम्यमानस्य पृष्ठतो नीयते शिरः|

उर उत्क्षिप्यते मन्या स्तब्धा ग्रीवाऽवमृद्यते||४७||

दन्तानां दशनं जृम्भा लालास्रावश्च वाग्ग्रहः|

जातवेगो निहन्त्येष वैकल्यं वा प्रयच्छति||४८||

हनुमूले स्थितो बन्धात् संस्रयत्यनिलो हनू|

विवृतास्यत्वमथवा कुर्यात् स्तब्धमवेदनम्||४९||

हनुग्रहं च संस्तभ्य हनुं संवृतवक्रताम्|५०|

मुहुराक्षिपति क्रुद्धो गात्राण्याक्षेपकोऽनिलः||५०||

पाणिपादं च संशोष्य सिराः सस्नायुकण्डराः|५१|

पाणिपादशिरःपृष्ठश्रोणीः स्तभ्नाति मारुतः||५१||

दण्डवत्स्तब्धगात्रस्य दण्डकः सोऽनुपक्रमः|५२|

स्वस्थः स्यादर्दितादीनां मुहुर्वेगे गतेऽगते||५२||

पीड्यते पीडनैस्तैस्तैर्भिषगेतान् विवर्जयेत्|५३|

हत्वैकं मारुतः पक्षं दक्षिणं वाममेव वा||५३||

कुर्याच्चेष्टानिवृत्तिं हि रुजं वाक्स्तम्भमेव च|

गृहीत्वाऽर्धं शरीरस्य सिराः स्नायूर्विशोष्य च||५४||

पादं सङ्कोचयत्येकं हस्तं वा तोदशूलकृत्|

एकाङ्गरोगं तं विद्यात् सर्वाङ्गं सर्वदेहजम्||५५||

स्फिक्पूर्वा कटिपृष्ठोरुजानुजङ्घापदं क्रमात्|

गृध्रसी स्तम्भरुक्तोदैर्गृह्णाति स्पन्दते मुहुः||५६||

वाताद्वातकफात्तन्द्रागौरवारोचकान्विता|

खल्ली तु पादजङ्घोरुकरमूलावमोटनी||५७||

स्थानानामनुरूपैश्च लिङ्गैः शेषान् विनिर्दिशेत्|५८|

सर्वेष्वेतेषु संसर्गं पित्ताद्यैरुपलक्षयेत्||५८||

वायोर्धातुक्षयात् कोपो मार्गस्यावरणेन च |

वातपित्तकफा देहे सर्वस्रोतोऽनुसारिणः||५९||

वायुरेव हि सूक्ष्मत्वाद्द्वयोस्तत्राप्युदीरणः [१६] |

कुपितस्तौ समुद्धूय तत्र तत्र क्षिपन् गदान्||६०||

करोत्यावृतमार्गत्वाद्रसादींश्चोपशोषयेत्|६१|

लिङ्गं पित्तावृते दाहस्तृष्णा शूलं भ्रमस्तमः ||६१||

कट्वम्ललवणोष्णैश्च विदाहः शीतकामिता|

शैत्यगौरवशूलानि कट्वाद्युपशयोऽधिकम्||६२||

लङ्घनायासरूक्षोष्णकामिता च कफावृते|

रक्तावृते सदाहार्तिस्त्वङ्मांसान्तरजो भृशम्||६३||

भवेत् सरागः श्वयथुर्जायन्ते मण्डलानि च|

कठिनाश्च विवर्णाश्च पिडकाः श्वयथुस्तथा||६४||

हर्षः पिपीलिकानां च सञ्चार इव मांसगे|

चलः स्निग्धो मृदुः शीतः शोफोऽङ्गेष्वरुचिस्तथा||६५||

आढ्यवात इति ज्ञेयः स कृच्छ्रो मेदसाऽऽवृतः|

स्पर्शमस्थ्नाऽऽवृते तूष्णं पीडनं चाभिनन्दति||६६||

सम्भज्यते सीदति च सूचीभिरिव तुद्यते|

मज्जावृते विनामः स्याज्जृम्भणं परिवेष्टनम्||६७||

शूलं तु पीड्यमाने च पाणिभ्यां लभते सुखम्|

शुक्रावेगोऽतिवेगो वा निष्फलत्वं च शुक्रगे||६८||

भुक्ते कुक्षौ च रुग्जीर्णे शाम्यत्यन्नावृतेऽनिले|

मूत्राप्रवृत्तिराध्मानं बस्तौ मूत्रावृतेऽनिले||६९||

वर्चसोऽतिविबन्धोऽधः स्वे स्थाने परिकृन्तति|

व्रजत्याशु जरां स्नेहो भुक्ते चानह्यते नरः||७०||

चिरात् पीडितमन्नेन दुःखं शुष्कं शकृत् सृजेत्|

श्रोणीवङ्क्षणपृष्ठेषु रुग्विलोमश्च मारुतः||७१||

अस्वस्थं हृदयं चैव वर्चसा त्वावृतेऽनिले|७२|

सन्धिच्युतिर्हनुस्तम्भः कुञ्चनं कुब्जताऽर्दितः||७२||

पक्षाघातोऽङ्गसंशोषः पङ्गुत्वं खुडवातता|

स्तम्भनं चाढ्यवातश्च रोगा मज्जास्थिगाश्च ये||७३||

एते स्थानस्य गाम्भीर्याद्यत्नात् सिध्यन्ति वा न वा|

नवान् बलवतस्त्वेतान् साधयेन्निरुपद्रवान्||७४||

क्रियामतः परं सिद्धां वातरोगापहां शृणु|

केवलं निरुपस्तम्भमादौ स्नेहैरुपाचरेत्||७५||

वायुं सर्पिर्वसातैलमज्जपानैर्नरं ततः|

स्नेहक्लान्तं समाश्वास्य पयोभिः स्नेहयेत् पुनः||७६||

यूषैर्ग्राम्याम्बुजानूपरसैर्वा स्नेहसंयुतैः|

पायसैः कृशरैः साम्ललवणैरनुवासनैः||७७||

नावनैस्तर्पणैश्चान्नैः सुस्निग्धं स्वेदयेत्ततः|

स्वभ्यक्तं स्नेहसंयुक्तैर्नाडीप्रस्तरसङ्करैः||७८||

तथाऽन्यैर्विविधैः स्वेदैर्यथायोगमुपाचरेत्|

स्नेहाक्तं स्विन्नमङ्गं तु वक्रं स्तब्धमथापि वा||७९||

शनैर्नामयितुं शक्यं यथेष्टं शुष्कदारुवत्|

हर्षतोदरुगायामशोथस्तम्भग्रहादयः||८०||

स्विन्नस्याशु प्रशाम्यन्ति मार्दवं चोपजायते|

स्नेहश्च धातून्संशुष्कान् पुष्णात्याशु प्रयोजितः||८१||

बलमग्निबलं पुष्टिं प्राणांश्चाप्यभिवर्धयेत्|

असकृत्तं पुनः स्नेहैः स्वेदैश्चाप्युपपादयेत्||८२||

तथा स्नेहमृदौ कोष्ठे न तिष्ठन्त्यनिलामयाः|८३|

यद्यनेन सदोषत्वात् कर्मणा न प्रशाम्यति||८३||

मृदुभिः स्नेहसंयुक्तैरौषधैस्तं विशोधयेत्|

घृतं तिल्वकसिद्धं वा सातलासिद्धमेव वा||८४||

पयसैरण्डतैलं वा पिबेद्दोषहरं शिवम्|

स्निग्धाम्ललवणोष्णाद्यैराहारैर्हि मलश्चितः||८५||

स्रोतो बद्ध्वाऽनिलं रुन्ध्यात्तस्मात्तमनुलोमयेत् |

दुर्बलो योऽविरेच्यः स्यात्तं निरूहैरुपाचरेत्||८६||

पाचनैर्दीपनीयैर्वा भोजनैस्तद्युतैर्नरम्|

संशुद्धस्योत्थिते चाग्नौ स्नेहस्वेदौ पुनर्हितौ||८७||

स्वाद्वम्ललवणस्निग्धैराहारैः सततं पुनः|

नावनैर्धूमपानैश्च सर्वानेवोपपादयेत्||८८||

इति सामान्यतः प्रोक्तं वातरोगचिकित्सितम्|८९|

विशेषतस्तु कोष्ठस्थे वाते क्षारं पिबेन्नरः||८९||

पाचनैर्दीपनैर्युक्तैरम्लैर्वा पाचयेन्मलान्|

गुदपक्वाशयस्थे तु कर्मोदावर्तनुद्धितम्||९०||

आमाशयस्थे शुद्धस्य यथादोषहरीः क्रियाः|

सर्वाङ्गकुपितेऽभ्यङ्गो बस्तयः सानुवासनाः||९१||

स्वेदाभ्यङ्गावगाहाश्च हृद्यं चान्नं त्वगाश्रिते|

शीताः प्रदेहा रक्तस्थे विरेको रक्तमोक्षणम्||९२||

विरेको मांसमेदःस्थे निरूहाः शमनानि च|

बाह्याभ्यन्तरतः स्नेहैरस्थिमज्जगतं जयेत्||९३||

हर्षोऽन्नपानं शुक्रस्थे बलशुक्रकरं हितम्|

विबद्धमार्गं दृष्ट्वा वा शुक्रं दद्याद्विरेचनम्||९४||

विरिक्तप्रतिभुक्तस्य पूर्वोक्तां कारयेत् क्रियाम्|

गर्भे शुष्के तु वातेन बालानां चापि शुष्यताम्||९५||

सिताकाश्मर्यमधुकैर्हितमुत्थापने पयः|

हृदि प्रकुपिते सिद्धमंशुमत्या पयो हितम्||९६||

मत्स्यान्नाभिप्रदेशस्थे सिद्धान् बिल्वशलाटुभिः|

वायुना वेष्ट्यमाने तु गात्रे स्यादुपनाहनम्||९७||

तैलं सङ्कुचितेऽभ्यङ्गो माषसैन्धवसाधितम्|

बाहुशीर्षगते नस्यं पानं चौत्तरभक्तिकम्||९८||

बस्तिकर्म त्वधो नाभेः शस्यते चावपीडकः|९९|

अर्दिते नावनं मूर्ध्नि तैलं तर्पणमेव च||९९||

नाडीस्वेदोपनाहाश्चाप्यानूपपिशितैर्हिताः|

स्वेदनं स्नेहसंयुक्तं पक्षाघाते विरेचनम्||१००||

अन्तराकण्डरागुल्फं सिरा बस्त्यग्निकर्म च|

गृध्रसीषु प्रयुञ्जीत खल्ल्यां तूष्णोपनाहनम्||१०१||

पायसैः कृशरैर्मांसैः शस्तं तैलघृतान्वितैः|

व्यात्तानने हनुं स्विन्नामङ्गुष्ठाभ्यां प्रपीड्य च||१०२||

प्रदेशिनीभ्यां चोन्नाभ्य चिबुकोन्नामनं हितम्|

स्रस्तं स्वं गमयेत्स्थानं स्तब्धं स्विन्नं विनामयेत्||१०३||

प्रत्येकं स्थानदूष्यादिक्रियावैशेष्यमाचरेत् |१०४|

सर्पिस्तैलवसामज्जसेकाभ्यञ्जनबस्तयः ||१०४||

स्निग्धाः स्वेदा निवातं च स्थानं प्रावरणानि च|

रसाः पयांसि भोज्यानि स्वाद्वम्ललवणानि च||१०५||

बृंहणं यच्च तत् सर्वं प्रशस्तं वातरोगिणाम्|१०६|

बलायाः पञ्चमूलस्य दशमूलस्य वा रसे||१०६||

अजशीर्षाम्बुजानूपमांसादपिशितैः पृथक्|

साधयित्वा रसान् स्निग्धान्दध्यम्लव्योषसंस्कृतान्||१०७||

भोजयेद्वातरोगार्तं तैर्व्यक्तलवणैर्नरम्|

एतैरेवोपनाहांश्च पिशितैः सम्प्रकल्पयेत्||१०८||

घृततैलयुतैः साम्लैः क्षुण्णस्विन्नैरनस्थिभिः|

पत्रोत्क्वाथपयस्तैलद्रोण्यः स्युरवगाहने||१०९||

स्वभ्यक्तानां प्रशस्यन्ते सेकाश्चानिलरोगिणाम्|

आनूपौदकमांसानि दशमूलं शतावरीम्||११०||

कुलत्थान् बदरान्माषांस्तिलान्रास्नां यवान् बलाम्|

वसादध्यारनालाम्लैः सह कुम्भ्यां विपाचयेत्||१११||

नाडीस्वेदं प्रयुञ्जीत पिष्टैश्चाप्युपनाहनम्|

तैश्च सिद्धं घृतं तैलमभ्यङ्गं पानमेव च||११२||

मुस्तं किण्वं तिलाः कुष्ठं सुराह्वं लवणं नतम्|

दधिक्षीरचतुःस्नेहैः सिद्धं स्यादुपनाहनम्||११३||

उत्कारिकावेसवारक्षीरमाषतिलौदनैः|

एरण्डबीजगोधूमयवकोलस्थिरादिभिः||११४||

सस्नेहैः सरुजं गात्रमालिप्य बहलं भिषक्|

एरण्डपत्रैर्बध्नीयाद्रात्रौ कल्यं विमोक्षयेत्||११५||

क्षीराम्बुना ततः सिक्तं पुनश्चैवोपनाहितम्|

मुञ्चेद्रात्रौ दिवाबद्धं चर्मभिश्च सलोमभिः||११६||

फलानां तैलयोनीनामम्लपिष्टान् सुशीतलान्|

प्रदेहानुपनाहांश्च गन्धैर्वातहरैरपि||११७||

पायसैः कृशरैश्चैव कारयेत् स्नेहसंयुतैः|११८|

रूक्षशुद्धानिलार्तानामतः स्नेहान् प्रचक्ष्महे||११८||

विविधान् विविधव्याधिप्रशमायामृतोपमान्|

द्रोणेऽम्भसः पचेद्भागान् दशमूलाच्चतुष्पलान्||११९||

यवकोलकुलत्थानां भागैः प्रस्थोन्मितैः सह|

पादशेषे रसे पिष्टैर्जीवनीयैः सशर्करैः||१२०||

तथा खर्जूरकाश्मर्यद्राक्षाबदरफल्गुभिः|

सक्षीरैः सर्पिषः प्रस्थः सिद्धः केवलवातनुत्||१२१||

निरत्ययः प्रयोक्तव्यः पानाभ्यञ्जनबस्तिषु|

चित्रकं नागरं रास्नां पौष्करं पिप्पलीं शटीम्||१२२||

पिष्ट्वा विपाचयेत् सर्पिर्वातरोगहरं परम्|

बलाबिल्वशृते क्षीरे घृतमण्डं विपाचयेत्||१२३||

तस्य शुक्तिः प्रकुञ्चो वा नस्यं मूर्धगतेऽनिले|

ग्राम्यानूपौदकानां तु भित्वाऽस्थीनि पचेज्जले||१२४||

तं स्नेहं दशमूलस्य कषायेण पुनः पचेत्|

जीवकर्षभकास्फोताविदारीकपिकच्छुभिः||१२५||

वातघ्नैर्जीवनीयैश्च कल्कैर्द्विक्षीरभागिकम्|

तत्सिद्धं नावनाभ्यङ्गात्तथा पानानुवासनात्||१२६||

सिरापर्वास्थिकोष्ठस्थं प्रणुदत्याशु मारुतम्|

ये स्युः प्रक्षीणमज्जानः क्षीणशुक्रौजसश्च ये||१२७||

बलपुष्टिकरं तेषामेतत् स्यादमृतोपमम्|

तद्वत्सिद्धा वसा नक्रमत्स्यकूर्मचुलूकजा||१२८||

प्रत्यग्रा विधिनाऽनेन नस्यपानेषु शस्यते|

प्रस्थः स्यात्त्रिफलायास्तु कुलत्थकुडवद्वयम्||१२९||

कृष्णगन्धात्वगाढक्योः पृथक् पञ्चपलं भवेत्|

रास्नाचित्रकयोर्द्वे द्वे दशमूलं पलोन्मितम्||१३०||

जलद्रोणे पचेत् पादशेषे प्रस्थोन्मितं पृथक्|

सुरारनालदध्यम्लसौवीरकतुषोदकम्||१३१||

कोलदाडिमवृक्षाम्लरसं तैलं वसां घृतम्|

मज्जानं च पयश्चैव जीवनीयपलानि षट्||१३२||

कल्कं दत्त्वा महास्नेहं सम्यगेनं विपाचयेत्|

सिरामज्जास्थिगे वाते सर्वाङ्गैकाङ्गरोगिषु||१३३||

वेपनाक्षेपशूलेषु तदभ्यङ्गे प्रयोजयेत्|

निर्गुण्ड्या मूलपत्राभ्यां गृहीत्वा स्वरसं ततः||१३४||

तेन सिद्धं समं तैलं नाडीकुष्ठानिलार्तिषु|

हितं पामापचीनां च पानाभ्यञ्जनपूरणम्||१३५||

कार्पासास्थिकुलत्थानां रसे सिद्धं च वातनुत्|१३६|

मूलकस्वरसे क्षीरसमे स्थाप्यं त्र्यहं दधि||१३६||

तस्याम्लस्य त्रिभिः प्रस्थैस्तैलप्रस्थं विपाचयेत्|

यष्ट्याह्वशर्करारास्नालवणार्द्रकनागरैः||१३७||

सुपिष्टैः पलिकैः पानात्तदभ्यङ्गाच्च वातनुत्|१३८|

पञ्चमूलकषायेण पिण्याकं बहुवार्षिकम्||१३८||

पक्त्वा तस्य रसं पूत्वा तैलप्रस्थं विपाचयेत्|

पयसाऽष्टगुणेनैतत् सर्ववातविकारनुत्||१३९||

संसृष्टे श्लेष्मणा चैतद्वाते शस्तं विशेषतः|

यवकोलकुलत्थानां श्रेयस्याः शुष्कमूलकात्||१४०||

बिल्वाच्चाञ्जलिमेकैकं द्रवैरम्लैर्विपाचयेत्|

तेन तैलं कषायेण फलाम्लैः कटुभिस्तथा||१४१||

पिष्टैः सिद्धं महावातैरार्तः शीते प्रयोजयेत्|१४२|

सर्ववातविकाराणां तैलान्यन्यान्यतः शृणु||१४२||

चतुष्प्रयोगाण्यायुष्यबलवर्णकराणि च|

रजःशुक्रप्रदोषघ्नान्यपत्यजननानि च||१४३||

निरत्ययानि सिद्धानि सर्वदोषहराणि च|

सहाचरतुलायाश्च रसे तैलाढकं पचेत्||१४४||

मूलकल्काद्दशपलं पयो दत्त्वा चतुर्गुणम्|

सिद्धेऽस्मिञ्छर्कराचूर्णादष्टादशपलं भिषक्||१४५||

विनीय दारुणेष्वेतद्वातव्याधिषु योजयेत्|

श्वदंष्ट्रास्वरसप्रस्थौ द्वौ समौ पयसा सह||१४६||

षट्पलं शृङ्गवेरस्य गुडस्याष्टपलं तथा|

तैलप्रस्थं विपक्वं तैर्दद्यात् सर्वानिलार्तिषु||१४७||

जीर्णे तैले च दुग्धेन पेयाकल्पः प्रशस्यते|

बलाशतं गुडूच्याश्च पादं रास्नाष्टभागिकम्||१४८||

जलाढकशते पक्त्वा दशभागस्थिते रसे|

दधिमस्त्विक्षुनिर्यासशुक्तैस्तैलाढकं समैः||१४९||

पचेत् साजपयोऽर्धांशैः कल्कैरेभिः पलोन्मितैः|

शटीसरलदार्वेलामञ्जिष्ठागुरुचन्दनैः||१५०||

पद्मकातिविषामुस्तसूर्पपर्णीहरेणुभिः|

यष्ट्याह्वसुरसव्याघ्रनखर्षभकजीवकैः||१५१||

पलाशरसकस्तूरीनलिकाजातिकोषकैः|

स्पृक्काकुङ्कुमशैलेयजातीकटुफलाम्बुभिः||१५२||

त्वचाकुन्दुरुकर्पूरतुरुष्कश्रीनिवासकैः |

लवङ्गनखकक्कोलकुष्ठमांसीप्रियङ्गुभिः||१५३||

स्थौणेयतगरध्यामवचामदनपल्लवैः|

सनागकेशरैः सिद्धे क्षिपेच्चात्रावतारिते||१५४||

पत्रकल्कं ततः पूतं विधिना तत् प्रयोजयेत्|

श्वासं कासं ज्वरं हिक्कां छर्दिं गुल्मान् क्षतं क्षयम्||१५५||

प्लीहशोषावपस्मारमलक्ष्मीं च प्रणाशयेत्|

बलातैलमिदं श्रेष्ठं वातव्याधिविनाशनम्||१५६||

(अग्निवेशाय गुरुणा कृष्णात्रेयेण भाषितम्)|

इति बलातैलम्|

अमृतायास्तुलाः पञ्च द्रोणेष्वष्टस्वपां पचेत्||१५७||

पादशेषे समक्षीरं तैलस्य द्व्याढकं पचेत्|

एलामांसीनतोशीरसारिवाकुष्ठचन्दनैः||१५८||

बलातामलकीमेदाशतपुष्पर्धिजीवकैः |

काकोलीक्षीरकाकोलीश्रावण्यतिबलानखैः||१५९||

महाश्रावणिजीवन्तीविदारीकपिकच्छुभिः|

शतावरीमहामेदाकर्कटाख्याहरेणुभिः||१६०||

वचागोक्षुरकैरण्डरास्नाकालासहाचरैः|

वीराशल्लकिमुस्तत्वक्पत्रर्षभकबालकैः||१६१||

सहैलाकुङ्कुमस्पृक्कात्रिदशाह्वैश्च कार्षिकैः|

मञ्जिष्ठायास्त्रिकर्षेण मधुकाष्टपलेन च||१६२||

कल्कैस्तत् क्षीणवीर्याग्निबलसम्मूढचेतसः|

उन्मादारत्यपस्मारैरार्तांश्च प्रकृतिं नयेत्||१६३||

वातव्याधिहरं श्रेष्ठं तैलाग्र्यममृताह्वयम्|

(कृष्णात्रेयेण गुरुणा भाषितं वैद्यपूजितम्)||१६४||

इत्यमृताद्यं तैलम्|

रास्नासहस्रनिर्यूहे तैलद्रोणं विपाचयेत्|

गन्धैर्हैमवतैः पिष्टैरेलाद्यैश्चानिलार्तिनुत्||१६५||

कल्पोऽयमश्वगन्धायां प्रसारण्यां बलाद्वये|

क्वाथकल्कपयोभिर्वा बलादीनां पचेत् पृथक्||१६६||

इति रास्नातैलम्|

मूलकस्वरसं क्षीरं तैलं दध्यम्लकाञ्जिकम्|

तुल्यं विपाचयेत् कल्कैर्बलाचित्रकसैन्धवैः||१६७||

पिप्पल्यतिविषारास्नाचविकागुरुशिग्रुकैः|

भल्लातकवचाकुष्ठश्वदंष्ट्राविश्वभेषजैः||१६८||

पुष्कराह्वशटीबिल्वशताह्वानतदारुभिः|

तत्सिद्धं पीतमत्युग्रान् हन्ति वातात्मकान् गदान्||१६९||

इति मूलकाद्यं तैलम्|

वृषमूलगुडूच्योश्च द्विशतस्य शतस्य च|

चित्रकात् साश्वगन्धाच्च क्वाथे तैलाढकं पचेत्||१७०||

सक्षीरं वायुना भग्ने दद्याज्जर्जरिते तथा|

प्राक्तैलावापसिद्धं च भवेदेतद्गुणोत्तरम्||१७१||

इति वृषमूलादितैलम्|

रास्नाशिरीषयष्ट्याह्वशुण्ठीसहचरामृताः||१७२||

स्योनाकदारुशम्पाकहयगन्धात्रिकण्टकाः|

एषां दशपलान् भागान् कषायमुपकल्पयेत्||१७३||

ततस्तेन कषायेण सर्वगन्धैश्च कार्षिकैः|

दध्यारनालमाषाम्बुमूलकेक्षुरसैः शुभैः||१७४||

पृथक् प्रस्थोन्मितैः सार्धं तैलप्रस्थं विपाचयेत्|

प्लीहमूत्रग्रहश्वासकासमारुतरोगनुत् ||१७५||

एतन्मूलकतैलाख्यं वर्णायुर्बलवर्धनम्|

इति मूलकतैलम्|

यवकोलकुलत्थानां मत्स्यानां शिग्रुबिल्वयोः|

रसेन मूलकानां च तैलं दधिपयोन्वितम्||१७६||

साधयित्वा भिषग्दद्यात् सर्ववातामयापहम्|

लशुनस्वरसे सिद्धं तैलमेभिश्च वातनुत्||१७७||

तैलान्येतान्यृतुस्नातामङ्गनां पाययेत च|

पीत्वाऽन्यतममेषां हि वन्ध्याऽपि जनयेत् सुतम्||१७८||

यच्च शीतज्वरे तैलमगुर्वाद्यमुदाहृतम्|

अनेकशतशस्तच्च सिद्धं स्याद्वातरोगनुत्||१७९||

वक्ष्यन्ते यानि तैलानि वातशोणितकेऽपि च|

तानि चानिलशान्त्यर्थं सिद्धिकामः प्रयोजयेत्||१८०||

नास्ति तैलात् परं किञ्चिदौषधं मारुतापहम्|

व्यवाय्युष्णगुरुस्नेहात् संस्काराद्वलवत्तरम्||१८१||

गणैर्वातहरैस्तस्माच्छतशोऽथ सहस्रशः|

सिद्धं क्षिप्रतरं हन्ति सूक्ष्ममार्गस्थितान् गदान्||१८२||

क्रिया साधारणी सर्वा संसृष्टे चापि शस्यते|

वाते पित्तादिभिः स्रोतःस्वावृतेषु विशेषतः||१८३||

पित्तावृते विशेषेण शीतामुष्णां तथा क्रियाम्|

व्यत्यासात् कारयेत् सर्पिर्जीवनीयं च शस्यते||१८४||

धन्वमांसं यवाः शालिर्यापनाः क्षीरबस्तयः|

विरेकः क्षीरपानं च पञ्चमूलीबलाशृतम्||१८५||

मधुयष्टिबलातैलघृतक्षीरैश्च सेचनम्|

पञ्चमूलकषायेण कुर्याद्वा शीतवारिणा||१८६||

कफावृते यवान्नानि जाङ्गला मृगपक्षिणः|

स्वेदास्तीक्ष्णा निरूहाश्च वमनं सविरेचनम्||१८७||

जीर्णं सर्पिस्तथा तैलं तिलसर्षपजं हितम्|

संसृष्टे कफपित्ताभ्यां पित्तमादौ विनिर्जयेत्||१८८||

आमाशयगतं मत्वा कफं वमनमाचरेत्||१८९||

पक्वाशये विरेकं तु पित्ते सर्वत्रगे तथा|

स्वेदैर्विष्यन्दितः श्लेष्मा यदा पक्वाशये स्थितः||१९०||

पित्तं वा दर्शयेल्लिङ्गं बस्तिभिस्तौ विनिर्हरेत्|

श्लेष्मणाऽनुगतं वातमुष्णैर्गोमूत्रसंयुतैः||१९१||

निरूहैः पित्तसंसृष्टं निर्हरेत् क्षीरसंयुतैः|

मधुरौषधसिद्धैश्च तैलैस्तमनुवासयेत्||१९२||

शिरोगते तु सकफे धूमनस्यादि कारयेत्|

हृते पित्ते कफे यः स्यादुरःस्रोतोऽनुगोऽनिलः||१९३||

सशेषः स्यात् क्रिया तत्र कार्या केवलवातिकी|

शोणितेनावृते कुर्याद्वातशोणितकीं क्रियाम्||१९४||

प्रमेहवातमेदोघ्नीमामवाते प्रयोजयेत्|

स्वेदाभ्यङ्गरसक्षीरस्नेहा मांसावृते हिताः||१९५||

महास्नेहोऽस्थिमज्जस्थे पूर्ववद्रेतसाऽऽवृते|

अन्नावृते तदुल्लेखः पाचनं दीपनं लघु||१९६||

मूत्रलानि तु मूत्रेण स्वेदाः सोत्तरबस्तयः|

शकृता तैलमैरण्डं स्निग्धोदावर्तवत्क्रिया  ||१९७||

स्वस्थानस्थो बली दोषः प्राक् तं स्वैरौषधैर्जयेत्|

वमनैर्वा विरेकैर्वा बस्तिभिः शमनेन वा||१९८||

(इत्युक्तमावृते वाते पित्तादिभिर्यथायथम् )|

मारुतानां हि पञ्चानामन्योन्यावरणे शृणु||१९९||

लिङ्गं व्याससमासाभ्यामुच्यमानं मयाऽनघ!|

प्राणो वृणोत्युदानादीन् प्राणं वृण्वन्ति तेऽपि च||२००||

उदानाद्यास्तथाऽन्योन्यं सर्व एव यथाक्रमम्|

विंशतिर्वरणान्येतान्युल्बणानां परस्परम्||२०१||

मारुतानां हि पञ्चानां तानि सम्यक् प्रतर्कयेत्|

सर्वेन्द्रियाणां शून्यत्वं ज्ञात्वा स्मृतिबलक्षयम्||२०२||

व्याने प्राणावृते लिङ्गं कर्म तत्रोर्ध्वजत्रुकम्|

स्वेदोऽत्यर्थं लोमहर्षस्त्वग्दोषः सुप्तगात्रता||२०३||

प्राणे व्यानावृते तत्र स्नेहयुक्तं विरेचनम्|

प्राणावृते समाने स्युर्जडगद्गदमूकताः||२०४||

चतुष्प्रयोगाः शस्यन्ते स्नेहास्तत्र सयापनाः|

समानेनावृतेऽपाने ग्रहणीपार्श्वहृद्गदाः||२०५||

शूलं चामाशये तत्र दीपनं सर्पिरिष्यते|२०६|

शिरोग्रहः प्रतिश्यायो निःश्वासोच्छ्वाससङ्ग्रहः||२०६||

हृद्रोगो मुखशोषश्चाप्युदाने प्राणसंवृते|

तत्रोर्ध्वभागिकं कर्म कार्यमाश्वासनं तथा||२०७||

कर्मौजोबलवर्णानां नाशो मृत्युरथापि वा|

उदानेनावृते प्राणे तं शनैः शीतवारिणा||२०८||

सिञ्चेदाश्वासयेच्चैनं सुखं चैवोपपादयेत्|

उर्ध्वगेनावृतेऽपाने छर्दिश्वासादयो गदाः||२०९||

स्युर्वाते तत्र बस्त्यादि भोज्यं चैवानुलोमनम्|

मोहोऽल्पोऽग्निरतीसार ऊर्ध्वगेऽपानसंवृते||२१०||

वाते स्याद्वमनं तत्र दीपनं ग्राहि चाशनम्|

वम्याध्मानमुदावर्तगुल्मार्तिपरिकर्तिकाः||२११||

लिङ्गं व्यानावृतेऽपाने तं स्निग्धैरनुलोमयेत्|

अपानेनावृते व्याने भवेद्विण्मूत्ररेतसाम्||२१२||

अतिप्रवृत्तिस्तत्रापि सर्वं सङ्ग्रहणं मतम्|

मूर्च्छा तन्द्रा प्रलापोऽङ्गसादोऽग्न्योजोबलक्षयः||२१३||

समानेनावृते व्याने व्यायामो लघुभोजनम्|

स्तब्धताऽल्पाग्निताऽस्वेदश्चेष्टाहानिर्निमीलनम्||२१४||

उदानेनावृते व्याने तत्र पथ्यं मितं लघु|

पञ्चान्योन्यावृतानेवं वातान् बुध्येत लक्षणैः||२१५||

एषां स्वकर्मणां हानिर्वृद्धिर्वाऽऽवरणे मता|

यथास्थूलं समुद्दिष्टमेतदावरणेऽष्टकम्||२१६||

सलिङ्गभेषजं सम्यग्बुधानां बुद्धिवृद्धये|२१७|

स्थानान्यवेक्ष्य वातानां वृद्धिं हानिं च कर्मणाम्||२१७||

द्वादशावरणान्यन्यान्यभिलक्ष्य भिषग्जितम्|

कुर्यादभ्यञ्जनस्नेहपानबस्त्यादि सर्वशः||२१८||

क्रममुष्णमनुष्णं वा व्यत्यासादवचारयेत्|२१९|

उदानं योजयेदूर्ध्वमपानं चानुलोमयेत्||२१९||

समानं शमयेच्चैव त्रिधा व्यानं तु योजयेत्|

प्राणो रक्ष्यश्चतुर्भ्योऽपि स्थाने ह्यस्य स्थितिर्ध्रुवा||२२०||

स्वं स्थानं गमयेदेवं वृतानेतान् विमार्गगान्|२२१|

मूर्च्छा दाहो भ्रमः शूलं विदाहः शीतकामिता||२२१||

छर्दनं च विदग्धस्य प्राणे पित्तसमावृते|

ष्ठीवनं क्षवथूद्गारनिःश्वासोच्छ्वाससङ्ग्रहः||२२२||

प्राणे कफावृते रूपाण्यरुचिश्छर्दिरेव च|

मूर्च्छाद्यानि च रूपाणि दाहो नाभ्युरसः क्लमः||२२३||

ओजोभ्रंशश्च सादश्चाप्युदाने पित्तसंवृते|

आवृते श्लेष्मणोदाने वैवर्ण्यं वाक्स्वरग्रहः||२२४||

दौर्बल्यं गुरुगात्रत्वमरुचिश्चोपजायते|

अतिस्वेदस्तृषा दाहो मूर्च्छा चारुचिरेव च||२२५||

पित्तावृते समाने स्यादुपघातस्तथोष्मणः|

अस्वेदो वह्निमान्द्यं च लोमहर्षस्तथैव च||२२६||

कफावृते समाने स्याद्गात्राणां चातिशीतता|

व्याने पित्तावृते तु स्याद्दाहः सर्वाङ्गगः क्लमः||२२७||

गात्रविक्षेपसङ्गश्च ससन्तापः सवेदनः|

गुरुता सर्वगात्राणां सर्वसन्ध्यस्थिजा रुजः||२२८||

व्याने कफावृते लिङ्गं गतिसङ्गस्तथाऽधिकः |

हारिद्रमूत्रवर्चस्त्वं तापश्च गुदमेढ्रयोः||२२९||

लिङ्गं पित्तावृतेऽपाने रजसश्चातिवर्तनम्|

भिन्नामश्लेष्मसंसृष्टगुरुवर्चःप्रवर्तनम्||२३०||

श्लेष्मणा संवृतेऽपाने कफमेहस्य चागमः|२३१|

लक्षणानां तु मिश्रत्वं पित्तस्य च कफस्य च||२३१||

उपलक्ष्य भिषग्विद्वान् मिश्रमावरणं वदेत्|

यद्यस्य वायोर्निर्दिष्टं स्थानं तत्रेतरौ स्थितौ||२३२||

दोषौ बहुविधान् व्याधीन् दर्शयेतां यथानिजान्|

आवृतं श्लेष्मपित्ताभ्यां प्राणं चोदानमेव च||२३३||

गरीयस्त्वेन पश्यन्ति भिषजः शास्त्रचक्षुषः|

विशेषाज्जीवितं प्राणे उदाने संश्रितं बलम्||२३४||

स्यात्तयोः पीडनाद्धानिरायुषश्च बलस्य च|

सर्वेऽप्येतेऽपरिज्ञाताः परिसंवत्सरास्तथा||२३५||

उपेक्षणादसाध्याः स्युरथवा दुरुपक्रमाः |२३६|

हृद्रोगो विद्रधिः प्लीहा गुल्मोऽतीसार एव च||२३६||

भवन्त्युपद्रवास्तेषामावृतानामुपेक्षणात्|

तस्मादावरणं वैद्यः पवनस्योपलक्षयेत्||२३७||

पञ्चात्मकस्य वातेन पित्तेन श्लेष्मणाऽपि वा|

भिषग्जितमतः सम्यगुपलक्ष्य समाचरेत्||२३८||

अनभिष्यन्दिभिः स्निग्धैः स्रोतसां शुद्धिकारकैः|

कफपित्ताविरुद्धं यद्यच्च वातानुलोमनम्||२३९||

सर्वस्थानावृतेऽप्याशु तत् कार्यं मारुते हितम्|

यापना बस्तयः प्रायो मधुराः सानुवासनाः||२४०||

प्रसमीक्ष्य बलाधिक्यं मृदु वा स्रंसनं हितम्|

रसायनानां सर्वेषामुपयोगः प्रशस्यते||२४१||

शैलस्य जतुनोऽत्यर्थं पयसा गुग्गुलोस्तथा|

लेहं वा भार्गवप्रोक्तमभ्यसेत् क्षीरभुङ्नरः||२४२||

अभयामलकीयोक्तमेकादशसिताशतम्  |

अपानेनावृते सर्वं दीपनं ग्राहि भेषजम्||२४३||

वातानुलोमनं यच्च पक्वाशयविशोधनम्|

इति सङ्क्षेपतः प्रोक्तमावृतानां चिकित्सितम्||२४४||

प्राणादीनां भिषक् कुर्याद्वितर्क्य स्वयमेव तत्|

पित्तावृते तु पित्तघ्नैर्मारुतस्याविरोधिभिः|

कफावृते कफघ्नैस्तु मारुतस्यानुलोमनैः||२४५||

लोके वाय्वर्कसोमानां दुर्विज्ञेया यथा गतिः|

तथा शरीरे वातस्य पित्तस्य च कफस्य च||२४६||

क्षयं वृद्धिं समत्वं च तथैवावरणं भिषक्|

विज्ञाय पवनादीनां न प्रमुह्यति कर्मसु||२४७||

तत्र श्लोकौ-

पञ्चात्मनः स्थानवशाच्छरीरे स्थानानि कर्माणि च देहधातोः|

प्रकोपहेतुः कुपितश्च रोगान् स्थानेषु चान्येषु वृतोऽवृतश्च||२४८||

प्राणेश्वरः प्राणभृतां करोति क्रिया च तेषामखिला निरुक्ता|

तां देशसात्म्यर्तुबलान्यवेक्ष्य प्रयोजयेच्छास्त्रमतानुसारी||२४९||

इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसम्पूरिते चिकित्सास्थाने वातव्याधिचिकित्सितं नामाष्टाविंशोऽध्यायः||२८||