นสมัยรัตนโกสินทร์ช่วง รัชกาลที่ 1 – รัชกาลที่ 5 มีพระเจดีย์และพระปรางค์ ที่จัดกลุ่มได้จำนวน 4 รูปแบบ ได้แก่

1. เจดีย์เหลี่ยมทรงเครื่อง

2. เจดีย์เหลี่ยมเพิ่มมุม

3. เจดีย์ทรงระฆัง

4. พระปรางค์

เจดีย์เหลี่ยมทรงเครื่อง จากการวิเคราะห์พบว่า เจดีย์เหลี่ยมทรงเครื่องเป็นเจดีย์ที่นิยมสร้างในสมัยรัตนโกสินทร์ช่วงรัชกาลที่ 1 - 3

ช่วงรัชกาลที่ 1 – 2 เจดีย์เหลี่ยมทรงเครื่องจะมีขนาดใหญ่ ซึ่งรูปแบบโดยรวมมีบัวเป็นองค์ประกอบที่สำคัญ เริ่มจากชุดฐานสิงห์ บัวกลุ่มรองรับองค์ระฆัง บัลลังก์ แกนฉัตรบัวกลุ่มเถาหรือบัวคลุ่มเถา ปลี ลูกแก้ว ปลียอด และเม็ดน้ำค้าง ตามลำดับ บางแห่งมีปลีอยู่เหนือบัวกลุ่มเถาเพียงชั้นเดียวแล้วต่อด้วยเม็ดน้ำค้าง ซึ่งเจดีย์จะย่อมุมไม้ยี่สิบ บางแห่งมีการตกแต่งองค์เจดีย์ด้วยการทำลวดลายประดับ และปิดทองทั้งองค์ เรียกว่าเจดีย์ทรงเครื่อง เช่น เจดีย์ทองคู่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม และบางแห่งก็มีการปิดกระเบื้องเคลือบสีต่างๆอย่างสวยงาม เช่น เจดีย์เหลี่ยมทรงเครื่องวัดพระเชตุพนฯ เป็นต้น ซึ่งเจดีย์เหลี่ยมทรงเครื่องมักจะมีบัวคอเสื้อประดับอยู่เหนือองค์ระฆัง ส่วนแตกต่างอย่างอื่นได้แก่ จำนวนชั้นของเส้นลวดบัว รูปแบบของฐานสิงห์และส่วนประกอบของฐานสิงห์ เป็นต้น

ช่วงรัชกาลที่ 3 เจดีย์เหลี่ยมทรงเครื่องที่พบมีหลายขนาด ซึ่งรูปแบบโดยรวมมีบัวเป็นองค์ประกอบที่สำคัญประกอบด้วย ชุดฐานสิงห์เรียงซ้อนลดหลั่นกันขึ้นไปสองถึงสามชั้น บัวกลุ่มรองรับองค์ระฆัง (ซึ่งบางแห่งก่อนถึงบัวกลุ่มอาจขั้นด้วยลูกแก้วก่อนชั้นหนึ่ง) บัลลังก์ซึ่งอาจมีหรือไม่มี แกนฉัตรรองรับบัวกลุ่มเถาหรือบัวคลุ่มเถา ปลี ลูกแก้ว ปลียอด และเม็ดน้ำค้าง ตามลำดับ บางแห่งมีปลีอยู่เหนือบัวกลุ่มเถาเพียงชั้นเดียวแล้วเป็นเม็ดน้ำค้าง (ภาพลายเส้นที่ 13) ซึ่งบางแห่งนิยมตกแต่งองค์เจดีย์ หรือปิดกระเบื้องเคลือบสีต่างๆ ส่วนการย่อมุมเจดีย์นั้นก็มีตั้งแต่ย่อมุมไม้สิบสอง สิบหก และยี่สิบ ช่วงปลายรัชกาลที่ 3 ความนิยมในเจดีย์เหลี่ยมทรงเครื่องจึงได้เริ่มหายไป พร้อมกับการเข้ามาแทนที่ของเจดีย์ทรงระฆัง เจดีย์ทรงระฆังหรือทรงกลม เป็นเจดีย์ที่นิยมสร้างตั้งแต่ช่วงรัชกาลที่ 4 เจดีย์ทรงระฆังดังกล่าวยังคงสืบทอดรูปแบบส่วนใหญ่มาจากอยุธยา และมีบัวเป็นองค์ประกอบตั้งแต่ส่วนฐานจนถึงยอด ซึ่งรูปแบบโดยรวมมีบัวเป็นองค์ประกอบที่สำคัญเริ่มจาก ส่วนล่างเป็นฐานบัว บัวถลา มาลัยเถาหรือมาลัยลูกแก้วสามชั้น บัวปากระฆังรองรับองค์ระฆัง บัลลังก์ เสาหาน บัวถลา ปล้องไฉน ปลี และเม็ดน้ำค้างตามลำดับ และมีระเบียบการซ้อนชั้นที่ค่อนข้างแน่นอน นับว่าเป็นการสร้างเจดีย์ตามคติเดิมที่สืบต่อกันมา แต่จะมีความแตกต่างกันที่ส่วนประกอบบ้าง เช่น บัวปากระฆังที่ไม่นิยมทำเป็นรูปกลีบบัวคว่ำบัวหงายแต่จะทำเป็นรูปบัวคว่ำบัวหงาย และบางแห่งทำเป็นบัวลูกแก้วอกไก่ เสาหานมีทั้งแบบกลมและแปดเหลี่ยม จำนวนชั้นของปล้องไฉนที่มีจำนวนแตกต่างกันตามคติความเชื่อ นอกจากนี้ยังมีการประดับลวดลายบนเจดีย์ ที่เรียกว่า เจดีย์ทรงเครื่อง และนิยมการตกแต่งองค์เจดีย์ด้วยการปิดกระเบื้องโมเสดสีทอง ทาสีทอง ปิดทอง ประดับด้วยหินอ่อน ฯลฯ รวมทั้งปิดกระเบื้องเคลือบเบญจรงค์ให้มีความสวยงาม

อนึ่งในสมัยรัชกาลที่ 4 นอกจากพระองค์จะนิยมสร้างเจดีย์ทรงระฆังแล้ว พระองค์ยังทรงสร้างเจดีย์เหลี่ยมเพิ่มมุม ที่วัดพระเชตุพนฯ เพื่อเป็นเจดีย์เหลี่ยมประจำรัชกาลอีกด้วย

สมัยรัชกาลที่ 5 พระองค์ยังคงมีความนิยมในการสร้างเจดีย์ทรงระฆัง คือเจดีย์ประธานวัดราชบพิธฯซึ่งเป็นวัดประจำรัชกาล และในสมัยรัชกาลที่ 8 พระองค์ทรงสร้างเจดีย์ประธานที่วัดพระศรีมหาธาตุ บางเขน กรุงเทพมหานคร เป็นต้น

ผลจากการศึกษาคติความเชื่อและรูปแบบบัวดังที่ได้กล่าวมาข้างต้น ย่อมก่อให้เกิดความรู้ในเรื่องบัวที่มีความสัมพันธ์กับศาสนามายาวนานในแง่มุมต่างๆ รวมทั้งบัวที่ปรากฏในรูปแบบต่างๆตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน จะเป็นองค์ความรู้ในการนำไปบูรณปฏิสังขรณ์ หรือเป็นแนวทางในการสร้างพุทธสถานขึ้นมาใหม่ได้อย่างถูกต้องและมีแบบแผน รวมไปถึงแนวทางในการวิวัฒนาการรูปแบบและการศึกษาขั้นต่อๆไป โดยมีหลักสำคัญคือเอกลักษณ์ของความเป็นศิลปะแบบไทย ที่จักแสดงออกในรูปแบบของสถาปัตยกรรมไทย ที่มีบัวเป็นองค์ประกอบที่สำคัญตามคติความเชื่อ

Cr.https://www.baanjomyut.com/library_2/extension-1/corbel/04.html