Hil-laddiad

28 Ionawr: Diwrnod Cofio'r Holocaust (27 Ionawr 2019)

Cofio dewrder Henry Wermuth

Ganwyd Henry Wermuth ym 1923 yn yr Almaen. Roedd yn byw gyda’i rieni, Bernhard ac Ida, a’i chwaer, Hanna. Roedd Henry a’i deulu’n Iddewon. Roedd Henry’n Almaenwr balch. Ym 1933, daeth y blaid Natsïaidd i rym yn yr Almaen, dan arweiniad dyn o’r enw Adolf Hitler. Byddai milwyr yn gorymdeithio ar hyd y strydoedd yn canu am lofruddio Iddewon. Doedd Henry ddim yn gallu credu bod ei wlad wedi pleidleisio i’r bobl hyn. Un noson, cafodd teulu Henry eu dihuno gan y Natsiaid. Fe gawson nhw eu gorfodi i adael eu cartref a’u hanfon ar y trên yn ôl i Wlad Pwyl, o lle’r oedd rhieni Henry yn hanu. Ym 1939 dechreuodd y Natsïaid yr Ail Ryfel Byd drwy ymosod ar Wlad Pwyl. Fe orfodon nhw Iddewon i wisgo band gwyn gyda Seren Dafydd las arni ar eu braich a chlirio eira ac iâ oddi ar y strydoedd. Clywodd y teulu sôn fod y Natsïaid yn lladd Iddewon.

Defnyddiodd Henry gardbord i wneud cuddfan fach ar gyfer Ida a Hanna mewn ystafell fach fach yn y llofft. Cafodd Henry a Bernhard eu gorfodi i weithio i’r Natsïaid. Roedden nhw’n poeni y byddai’r milwyr yn dod ac yn mynd â’r Iddewon i gyd. Wrth iddyn nhw adael, dywedodd Henry wrth ei fam am addo mynd i’r man cuddio. Wythnos yn ddiweddarach, dychwelodd Henry a Bernhard adref a dod o hyd i ffotograffau o Ida a Hanna yn y man cuddio. Ar gefn pob llun roedd neges ffarwel.

Roedd y Natsïaid wedi mynd ag Ida a Hanna, ynghyd â holl Iddewon y dref, i wersyll lladd, lle cawsant eu llofruddio. Ym 1942, clywodd Henry sïon y byddai Hitler yn teithio ar drên yn agos i’r man lle’r oedd yn gweithio. Er gwaetha’r perygl enbyd, roedd Henry’n teimlo bod rhaid iddo wneud rhywbeth. Aeth Henry drwy’r goedwig at y rheilffordd, gan osgoi’r gardiau. Defnyddiodd gerrig a darnau mawr o bren i rwystro’r lein. Drannoeth, arhosodd Henry am sŵn y trên yn taro’r rhwystr ond yn ofer. Ddaeth e byth i wybod beth ddigwyddodd. Yn fuan wedyn, cafodd Henry a Bernhard eu hanfon i sawl un o wersylloedd y Natsïaid, gan gyrraedd Auschwitz-Birkenau yn y diwedd. Roedd hi’n anodd aros yn fyw yn Auschwitz. Roedden nhw’n cael darnau bach iawn o fara a chawl dyfrllyd. Roedd pobl yn marw o newyn.

Ym mis Ionawr 1945, aeth y milwyr â’r carcharorion i gyd allan o Auschwitz. Cafodd Henry a Bernhard eu symud o un gwersyll i’r llall. Un bore, fe wnaeth y dyn a oedd yn gyfrifol am eu grŵp daro Bernhard ar ei ben a bu farw. Digwyddodd hyn 11 diwrnod cyn i’r rhyfel ddod i ben. Fe laddodd y Natsïaid Bernhard, Hanna ac Ida, fel rhan o’r Holocost. Erbyn diwedd y rhyfel, roedden nhw wedi lladd chwe miliwn o Iddewon. Pan gafodd Henry ei achub o ddwylo’r Natsïaid yn y pen draw, roedd e’n sâl iawn. Roedd rhaid iddo ddechrau ei fywyd o’r newydd heb ffrindiau na theulu. Daeth Henry i Brydain. Daeth yn ddyn busnes llwyddiannus, priodi, a chael teulu. Ym 1995, cyflwynwyd medal iddo am ei ymgais i ladd Hitler. Mae wedi ysgrifennu llyfr am ei fywyd.