ที่ตั้ง : หมู่ที่ 3 บ้านหัวเขาแก้ว ต.บ้านกลาง อ.ปะนาเระ จ.ปัตตานี ประวัติความเป็นมา : บนยอดเขาเจดีย์หลวงพ่อหนอนและพระพุทธรูปมีประวัติที่ไม่แน่ชัด แต่เล่าต่อกันมาว่าหลวงพ่อเป็นชาวบ้านสะทัง ตำบลหานธิ์ จังหวัดพัทลุง เป็นพระภิษุก่อนหรือร่วมสมัยกับหลวงปู่ทวดวัดช้างให้ เคยเดินทางไปกรุงศรีอยุธยาเป็นที่ปรึกษษการศึก ต่อมาได้ลาพระมหากษัตริย์เดินทางกลับจังหวัดพัทลุง พายุได้พัดเรือสำเภามาขึ้นฝั่งที่หาดบางมะรวด หลวงพ่อได้ธุดงค์มาตามป่าเขาลำเนาไพรจนกระทั่งมาถุงเขามะรวด หลวงพ่อเห็นเป็นที่เหมาะสมแก่การบำเพ็ญเพียร ได้ยึดเอาชะง่อนผาใกล้กับเขามะรวดเป็นที่บำเพ็ญญาณจนกระทั่งมรณภาพ สำหรับสาเหตุที่เรียกท่านหนอนนั้นปกติท่านจะออกไปบิณฑบาตหรือไปทำธุระโดยการล่องเรือไปซึ่งจะมีฝูงปลาตามไปโดยท่านจะให้อาหารกับปลาทุกครั้ง วันหนึ่งฝูงปลาตามท่านมาอย่างเช่นเคย แต่วันนั้นท่านไม่มีเศษอาหารให้ปลาจึงเชือเนื้อตัวเองให้ปลากินจนมือและแขนเน่าเปื่อยมีแมลงวันมาตอนและหนอนขึ้นแต่ท่านก็ได้ใส่ไข่ขาวเอาไว้จนเกินเป็นหนอง 

หาดชลารักษ์ ตั้งอยู่ในพื้นที่หมู่ที่ 2  บ้านกลาง มีเนื้อที่  300 ไร่   หาดชลารักษ์อยู่ติดกับหาดบางมะรวด   ช่วงเวลาปรกติมีจำนวนผู้ใช้บริการประมาณ 2 ครอบครัวต่อวัน  ช่วงเวลาของการท่องเที่ยวคือช่วงเทศกาล

หน่วยงานที่รับผิดชอบพื้นที่ : องค์การบริหารส่วนตำบล

ลักษณะทั่วไป : พื้นที่ชายฝั่ง มีหาดทรายขาว ล้อมรอบด้วยโขดหินและหุบเขาเตี้ยๆ บนเนินเขานับได้ว่าเป็นสถานที่ชมวิว ที่สวยงาม

การเดินทางและสิ่งที่อำนวยความสะดวก ในการเข้าถึงหาด สามารถเดินทางได้ด้วยรถยนต์สาธารณะ หรือรถยนต์ส่วนบุคคล ตลอดเส้นทางมีป้ายของชัดเจน และไม่เคยพบอุบัติเหตุ

ปัญหาที่ผ่านมา  คือ หน่วยงานภายนอกยังไม่มีการช่วยเหลือ  ขาดคนดูแล  จึงไม่มีการจัดการกับพื้นที่

ข้อเสนอแนะ หรือสิ่งควรปรับปรุง (อนาคต) : ต้องการให้เป็นสถานที่ท่องเที่ยว โดยเน้นในเรื่อง สุขอนามัย บริการเยี่ยม พื้นที่สะอาด   และต้องการให้หน่วยงานภายนอกสนับสนุนในเรื่องของงบประมาณ

วัดเทพนิมิต  เป็นวัดเก่าแก่  ตั้งอยู่ที่ ม.5 บ้านกลาง อ.ปะนาเระ จ.ปัตตานี มีเนื้อที่ประมาณ  20 ไร่ ช่วงเวลาของการท่องเที่ยว ตามเทศกาลและวันสำคัญของทางศาสนาเท่านั้น หน่วยงานที่รับผิดชอบ คือ หน่วยทหารพราน 4214  ลักษณะทั่วไปเป็น พื้นที่ราบประวัติความเป็นมา  แต่เดิมวัดเทพนิมิตมีชื่อว่าวัดบ้านกลางเป็นวัดเก่าแก่แห่งหนึ่งในอำเภอปะนาเระ โดยระยะเวลาการสร้างวัดไม่ปรากฏแน่ชัด สันนิษฐานว่าสร้างตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาตอนต้นอุโบสถหลังปัจจุบันนี้สร้างตั้งแต่สมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ โดยพ่อท่านสีแก้ว ต่อมาท่านมรณภาพ พระอาจารย์หัวมวยกับอาจารย์จุ้ย ช่วยกันสร้างต่อ แต่ท่านทั้งสองออกธุดงค์เสียก่อน พระอธิการสุกจึงดำเนินมาจนแล้วเสร็จ ให้นายจันทร์ มาเขียนภาพ จิตรกรรมภายในอุโบสถ อุโบสถหลังนี้มีขนาด 12.5 เมตร ยาว 20.5 เมตร หันหน้าไปทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ มีประตูเข้าด้านหน้าสองประตู ด้านหลังหนึ่งประตู มีหน้าต่างด้านละ 5 บาน โดยมีซุ้มประตูและหน้าต่างเป็นปูนปั้น ทรงมงกุฎ หลังคาลดชั้น 3 ชั้น มีปีกนกรอบ มุ้งกระเบื้องดินเผา ประดับช่อฟ้า ใบระกา หางหงส์ ฐานอาคารก่ออิฐถือปูน มีชานรอบ ผนังอุโบสถก่ออิฐถือปูน ภายในเขียนภาพจิตรกรรมด้วยสีฝุ่นเรื่องพุทธประวัติทศชาติชาดก พระพุทธบาท พระมาลัย พระยาฉัททันต์  ยักษ์และลิงในเรื่องรามเกียรติ์ โดยมีจารึกประกอบภาจิตรกรรม ตอนหนึ่ง ระบุว่า “จาฤกไว้เมื่อ จุลสักราช ๑๒๒๕ ปีกุญเบญจศก “ (พ.ศ. ๒๔๐๖)   ปัจจุบัน กรมศิลปากรประกาศขึ้นทะเบียนและกำหนดเขตที่ดินโบราณสถานวัดเทพนิมิต ตามประกาศในราชกิจจานุเบกษาเล่ม ๑๑๘ ตอนพิเศษ ๑๑๘ ตอนพิเศษ ๑๒๗ ง. ลงวันที่ ๒๑ ธันวาคม ๒๕๔๔ หน้า ๕การเดินทางและสิ่งที่อำนวยความสะดวก  มีห้องสุขาและห้องอาบน้ำ ความสะดวกในการเข้าถึงโดยรถยนต์สาธารณะและรถยนต์ส่วนบุคคล มีป้ายบอกเส้นทางชัดเจน และไม่เคยมีเหตุร้ายเกิดขึ้นปัญหาที่ผ่านมา  ไม่มีเจ้าโอวาสและพระสงฆ์ประจำการ ไม่มีผู้ดูแลรักษาการจัดการที่ผ่านมา  จะมีพระทำการแทน จากวัดบ้านนอกข้อเสนอแนะ หรือสิ่งควรปรับปรุง (อนาคต) อยากให้มีการดูแล บำรุงรักษา อนุรักษ์เอกลักษณ์ของวัด ตลอดไป 

สำหรับแหล่งน้ำศักดิ์สิทธิ์บ่อทอง และบ่อไชย อยู่บนยอดภูเขาไชย หมู่ที่ 2 ตำบลคอกกระบือ อำเภอปะนาเระ ห่างจากตัวจังหวัดปัตตานี ประมาณ 44 กโลเมตร เป็นแหล่งน้ำศักดิ์สิทธิ์ 2 ใน 4 แหล่งของจังหวัดปัตตานี ซึ่งผู้ที่จะไปร่วมพิธีต้องจอดรถไว้ที่บริเวณเชิงเขาแล้วเดินเท้าเข้าไปอีก 2 กิโลเมตร จึงถึงแหล่งน้ำศักดิ์สิทธิ์บ่อทอง และถัดไปประมาณ 500 เมตร เป็นที่ตั้งแหล่งน้ำศักดิ์สิทธิ์บ่อไชย ซึ่งบ่อไชย มีลักษณะบ่อเป็นรอยเจาะลึกลงไปในหิน บ่อมีสัณฐานกลม ไม่ปรากฏประวัติ ราษฎรถือว่าเป็นบ่อศักดิ์สิทธิ์มาแต่โบราณ ตั้งอยู่ทางทิศใต้ของตำบลคอกกระบือ เมื่อครั้งที่ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพตร เสด็จขึ้นครองราชย์ ก็ได้นำน้ำจากบ่อแห่งนี้ ไปใช้ในพระราชพิธีราชาภิเษกด้วย 

วัดศรีสุดาจันทร์ เป็นวัดราษฎร์สังกัดคณะสงฆ์ฝ่ายมหานิกาย ตั้งอยู่ในตำบลบ้านกลาง อำเภอปะนาเระ จังหวัดปัตตานี มีที่ดินตั้งวัดเนื้อที่ 13 ไร่ 3 งาน 22 ตารางวา มีที่ธรณีสงฆ์ 6 แปลง

วัดศรีสุดาจันทร์สร้างขึ้นเมื่อประมาณ พ.ศ. 2442 เดิมมีนามว่า วัดฤาษี บ้างระบุว่าชื่อ วัดฤาษีสุดาจันทร์ มีรูปปั้นเจ้าพ่อฤาษีเป็นสัญลักษณ์อยู่ด้วยในขณะนี้ เป็นวัดอยู่ไม่ห่างจากวัดบ้านกลาง หรือ วัดเทพนิมิตร มีชาวไทยมุสลิมตั้งบ้านเรือนอยู่โดยรอบวัด พระสงฆ์ไม่สะดวกในการดำรงชีพ จึงได้ออกมาสร้างวัดศรีสุดาจันทร์ วัดได้รับพระราชทานวิสุงคามสีมาเมื่อ พ.ศ. 2452

อาคารเสนาสนะที่สำคัญ ได้แก่ อุโบสถกว้าง 6.80 เมตร ยาว 16 เมตร โครงสร้างคอนกรีตเสริมเหล็ก สร้างตามแบบของกรมการศาสนา กุฏิสงฆ์จำนวน 3 หลัง โครงสร้างเป็นอาคารไม้ยกพื้นสูง และหอสวดมนต์กว้าง 7 เมตร ยาว 14 เมตร สร้าง พ.ศ. 2503 ก่ออิฐถือปูน มีระเบียง และมีเจดีย์หลวงพ่อหนอน บรรจุอัฐิของพระครูศรีเทวะธรรมาชัย อดีตเจ้าอาวาสวัดศรีสุดาจันทร์ เป็นพระที่ออกบวชในสมัยอยุธยาเป็นราชธานี

ตำบล บ้านกลาง อำเภอ ปะนาเระ จังหวัด ปัตตานี 

เมื่อวันที่ 1 ตุลาคม 2546 สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ   ได้พระราชทานพระราชวโรกาสให้ นายสหัส  บุญญาวิวัฒน์ ผู้ช่วยเลขาธิการพระราชวัง ฝ่ายกิจกรรมพิเศษกราบบังคมทูลถวายรายงานการตรวจสอบพื้นที่สาธารณประโยชน์ป่าตาเขียว เพื่อนำมาจัดทำโครงการฟาร์มตัวอย่างตามพระราชดำริ   ในการนี้ ได้มีพระราชดำริว่า “ก็ดีถ้ามีที่ดินที่มีความพร้อมจะได้ทำฟาร์มตัวอย่าง ซึ่งเป็นสถานที่จ้างแรงงานและแนะแนวการประกอบอาชีพให้ราษฎร” 

บ้านรักษ์กะลา หมู่ที่ 1 ตำบลบ้านกลาง อำเภอปะนาเระ จังหวัดปัตตานี จัดตั้งโดย นายสาเหตุซูไลมัน อันอตับ โดยมีวัตถุประสงค์ให้เด็กๆในหมู่บ้านใช้เวลาว่างหลังจากเลิกเรียนมาร่วมทำกิจกรรมและใช้เวลาว่างให้เป็นประโยชน์ ผลิตภัณฑ์ที่นำมาทำสิ่งของจะทำมาจาก "กะลา" ที่มีอยู่ภายในหมู่บ้าน ผลิตภัณฑ์จะมีหลากหลายประเภท เช่น พวงกุญแจ,โคมไฟ,นาฬิกา,ที่เสียบนามบัตร ฯลฯ  

ธนาคารปูม้า คล้ายกับการฝากเงิน - ถอนเงินของธนาคารพาณิชย์ เพียงแต่เปลี่ยนมาเป็นการรับฝากแม่ปูแทนเงิน ส่วนดอกเบี้ยก็คือลูกปูที่ปล่อยลงทะเลเพื่อให้เติบใหญ่แล้วจับขึ้นมาขายเป็นรายได้ของชาวประมง วัตถุประสงค์ของการจัดตั้งธนาคารปูม้าเพื่อแก้ปัญหาทรัพยากรชายฝั่งเสื่อมโทรม พันธุ์ปูม้ามีจำนวนลดน้อยลง สาเหตุมาจากการใช้เครื่องมือประมงแบบทำลาย เช่น ลอบปู ใช้อวนตาถี่ขนาดเล็กกว่า ๑ นิ้ว เครื่องมือประมงเหล่านี้ทำลายวงจรชีวิตของปูม้า ปูยังไม่ทันโตขนาดกระดองไม่ถึงฝ่ามือก็ถูกจับไปขายและก็ไม่ได้ราคา พวกเรืออวนลาก อวนรุน นอกจากทำลายวงจรชีวิตปูม้าแล้ว ยังทำลายห่วงโซ่อาหารแหล่งอาหารของปูม้า เพราะได้กวาดเอาทั้งสาหร่าย หอยกระพัง หอยกระพุงไปด้วย “ธนาคารปูม้า” ของกลุ่มรักษ์ทะเล เริ่มก่อตั้งขึ้นเมื่อ เดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๕๓ เพื่อเพิ่มจำนวนปูม้าที่มีอยู่ในทะเลบริเวณนั้น และเป็นการสร้างรายได้ของชาวประมงควบคู่กับการอนุรักษ์พันธุ์สัตว์น้ำ 

คำว่า “แฆแฆ” เป็นภาษามลายูท้องถิ่น (ภาษายาวี) มีความหมายว่า อึกทึกครึกโครม เนื่องมาจากในอดีตบริเวณนี้เคยเป็นท่าเทียบเรือของพ่อค้าที่มาจากอินโดนีเซีย ทำให้มีความคึกคักและจอแจเป็นพิเศษ

ลักษณะเด่นของหาดแฆแฆ เป็นชายหาดที่มีโขดหินแกรนิตขนาดใหญ่กระจายอยู่ตามแนวหาด ดูแปลกตาสวยงาม หาดทรายสีทองตัดกับสีน้ำทะเล มีต้นไม้ริมหาดบางช่วงให้ร่มเงาหลบแดด เหมาะกับการปูเสื่อปิกนิก มีร้านอาหารให้บริการอยู่บ้าง และมีเนินเขาลูกเล็ก ๆ มีทางเดินขึ้นไป สามารถชมทัศนียภาพของหาดแฆแฆและท้องทะเลเบื้องหน้าได้อย่างกว้างไกล นอกจากนี้ ทางตอนเหนือของหาดแฆแฆยังมีชายหาดที่น่าสนใจอีกหลายแห่ง เช่น หาดราชรักษ์ หาดมะรวด หาดปะนาเระ เป็นต้น การเดินทาง : จากตัวเมืองปัตตานี ใช้ทางหลวงหมายเลข 42 (ปัตตานี-นราธิวาส) ประมาณ 22 กิโลเมตร และเลี้ยวซ้ายเข้าทางหลวงหมายเลข 4075 ตรงไปจนสุดทางจะเป็นทางแยก ให้เลี้ยวซ้ายเข้าทางหลวงหมายเลข 4061 ไปตัวอำเภอปานาเระ จนถึงวงเวียนหอนาฬิกาปานาเระ ให้เลี้ยวขวาหลวงหมายเลข 4157 ตรงไปประมาณ 7 กิโลเมตร จะมีทางให้เลี้ยวซ้ายไปอีกราว 500 เมตร ถึงหาดแฆแฆ รวมระยะทางจากตัวเมืองปัตตานีประมาณ 42 กิโลเมตร

อยู่ห่างจากตัวอำเภอประมาณ 3 กิโลเมตร ใช้เส้นทางเดียวกับหาดตะโละกาโปร์ เป็นหมู่บ้านชาวประมงหลายร้อยหลังคาเรือน บนหาดทรายมีเรือกอและ และเรือประมงนานาชนิดจอดเรียงรายอยู่ทั่วทั้งหาด หาดทรายไม่เหมาะแก่การเล่นน้ำ เพราะเป็นหมู่บ้านชาวประมงและที่จอดเรือ

สัมผัสหมู่บ้านประมงที่ใช้ชีวิตอย่างเรียบง่ายหลายร้อยหลังคาเรือน บนหาดทรายที่มีเรือกอและ และเรือประมงนานาชนิดจอดเรียงรายอยู่ทั่วบริเวณ แม้หาดทรายแถวนี้ไม่เหมาะแก่การเล่นน้ำ แต่เพียงแค่เดินเล่นไปตามหมู่บ้าน ชมวิถีชาวบ้าน ก็นับว่าเป็นอะไรที่อิ่มเอมใจมากที่สุดแล้ว