การจำแนกประเภทของวัด
หากจะกล่าวถึง "พระพุทธศาสนา" ในประเทศไทย เป็นนิกายเถรวาท คณะสงฆ์ได้แบ่งลักษณะการบริหารออกเป็น 2 ฝ่าย คือ "มหานิกาย" คณะสงฆ์องค์คณะใหญ่ของเถรวาทดั้งเดิม และ "ธรรมยุติกนิกาย"
พระมหานิกาย เป็นคำเรียกนิกายหรือคณะของพระสงฆ์ไทยสายเถรวาทลัทธิลังกาวงศ์ซึ่งเป็นพระสงฆ์ส่วนใหญ่ในประเทศไทย เป็นฝ่ายคันถธุระ
คำว่า "มหานิกาย" มาจากธาตุศัพท์ภาษาบาลี มหนฺต + นิกาย แปลว่าพวกมาก กล่าวโดยสรุป มหานิกายก็คือ พระสงฆ์สายเถรวาทลังกาวงศ์ดั้งเดิมในประเทศไทยส่วนใหญ่ที่ไม่ใช่พระสงฆ์ธรรมยุติกนิกาย
มหานิกายมีประวัติความเป็นมายาวนานตั้งแต่สมัยสุโขทัย โดยสืบเชื้อสายมาจากคณะสงฆ์ลังกาวงศ์ที่เข้ามาเผยแพร่พระพุทธศาสนาในประเทศไทย ในช่วงแรกพระมหานิกายไม่มีการจัดตั้งเป็นคณะอย่างเป็นทางการ จนกระทั่งในสมัยรัชกาลที่ 4 ได้ทรงตั้งคณะธรรมยุติกนิกายขึ้นเพื่อปฏิรูปการคณะสงฆ์ในประเทศไทย ส่งผลให้มหานิกายกลายเป็นนิกายที่มีพระสงฆ์มากที่สุดในประเทศไทย
มหานิกายมีหลักธรรมและวัตรปฏิบัติที่ยึดถือเป็นหลักปฏิบัติดังนี้
ยึดมั่นในพระธรรมวินัยของพระพุทธเจ้า
เน้นการศึกษาพระปริยัติธรรม
ปฏิบัติศาสนกิจตามพระธรรมวินัย
มุ่งเน้นการเผยแผ่พระพุทธศาสนา
มหานิกายมีบทบาทสำคัญในการเผยแผ่พระพุทธศาสนาในประเทศไทย โดยได้สร้างวัดวาอาราม ศาสนสถาน และสถาบันการศึกษาทางพระพุทธศาสนามากมาย ส่งผลให้พระพุทธศาสนาในประเทศไทยเจริญรุ่งเรืองสืบมา
ปัจจุบัน มหานิกายมีพระสงฆ์และวัดวาอารามอยู่ทั่วประเทศไทย ประมาณ 70% ของจำนวนพระสงฆ์และวัดวาอารามทั้งหมดในประเทศไทย
พระธรรมยุติกนิกาย เป็นนิกายหนึ่งของพระพุทธศาสนาเถรวาทในประเทศไทย ก่อตั้งโดยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 4 เมื่อปี พ.ศ. 2370 โดยทรงมีพระประสงค์ที่จะปฏิรูปคณะสงฆ์ในประเทศไทยให้กลับคืนสู่แนวทางดั้งเดิมของพระพุทธศาสนา โดยเน้นการศึกษาพระธรรมวินัยและการปฏิบัติศาสนกิจอย่างเคร่งครัด
พระธรรมยุติกนิกายมีหลักธรรมและวัตรปฏิบัติที่ยึดถือเป็นหลักปฏิบัติดังนี้
ยึดมั่นในพระธรรมวินัยของพระพุทธเจ้า
เน้นการศึกษาพระปริยัติธรรม
ปฏิบัติศาสนกิจตามพระธรรมวินัยอย่างเคร่งครัด
มุ่งเน้นการเผยแผ่พระพุทธศาสนา
พระธรรมยุติกนิกายมีบทบาทสำคัญในการปฏิรูปคณะสงฆ์ในประเทศไทย โดยได้ฟื้นฟูการศึกษาพระปริยัติธรรม พัฒนาหลักสูตรการศึกษาพระปริยัติธรรม และจัดตั้งสถาบันการศึกษาทางพระพุทธศาสนาขึ้นมากมาย นอกจากนี้ พระธรรมยุติกนิกายยังมุ่งเน้นการเผยแผ่พระพุทธศาสนาไปยังต่างประเทศ โดยได้ส่งพระสงฆ์ไปเผยแผ่พระพุทธศาสนาในต่างประเทศหลายประเทศ
ปัจจุบัน พระธรรมยุติกนิกายมีพระสงฆ์และวัดวาอารามอยู่ทั่วประเทศไทย ประมาณ 30% ของจำนวนพระสงฆ์และวัดวาอารามทั้งหมดในประเทศไทย
ความแตกต่างระหว่างพระธรรมยุติกนิกายและมหานิกาย
พระธรรมยุติกนิกายและมหานิกายเป็นนิกายหนึ่งของพระพุทธศาสนาเถรวาทในประเทศไทย แต่มีความแตกต่างในบางประการ ดังนี้
จุดเริ่มต้น: มหานิกายมีประวัติความเป็นมายาวนานตั้งแต่สมัยสุโขทัย ในขณะที่พระธรรมยุติกนิกายก่อตั้งขึ้นโดยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 4
หลักธรรมและวัตรปฏิบัติ: พระธรรมยุติกนิกายเน้นการศึกษาพระปริยัติธรรมและการปฏิบัติศาสนกิจอย่างเคร่งครัด ในขณะที่มหานิกายเน้นทั้งการศึกษาพระปริยัติธรรมและการปฏิบัติศาสนกิจ
จำนวนพระสงฆ์และวัดวาอาราม: มหานิกายมีจำนวนพระสงฆ์และวัดวาอารามมากกว่าพระธรรมยุติกนิกาย