Ingrid Robeyns

Een artikel van de hoogleraar Ingrid Robeyns in de Alkmaarsche Courant van donderdag 14 december 2023. Deze mevrouw noemt dingen waarvan ik al járenlang zeg dat we ons daar zorgen over moeten maken. Ik neem (pik?) de tekst een-op-een over en hoop dat jullie er weer wat wijzer van worden.

Maximaal een miljoen euro voor rijkaards

Weg met de onmetelijke rijkdom. Ingrid Robeyns, econoom en hoogleraar ethiek aan de Universiteit Utrecht, wil er een grens aan stellen. Een miljoen euro, zoveel zou een mens mogen bezitten. Niet meer. Ze bedacht een term voor dit idee: limitarisme (een limiet stellen aan). Dit is meteen de titel van haar boek dat net uit is.

Verschillen tussen mensen moeten niet te groot zijn. Daar komt alleen maar rotzooi van. Robeyns kan het niet vaak genoeg benadrukken. Ze heeft het er al jaren over en weet zich gesteund door invloedrijke denkers en noemt er vele in haar boek. Oude denkers, zoals Plato. En tegenwoordige, zoals de activistische Disney-erfgename en filmproducent Abigail Disney die het heeft over verslaafd zijn aan geld, en opiniemaker Sander Schimmelpenninck. Vermogen bezitten is goed. Het geld maakt het mogelijk dat je risico’s kunt nemen, dat je kunt proberen je dromen waar te maken. Maar te veel? Dat moet je niet hebben.

Wat voor rotzooi komt ervan?

Schimmelpenninck, zelf rijk, waarschuwde voor de aantrekkingskracht van populistische partijen. De populisten zullen alle wrokgevoelens kanaliseren in verschillende vormen van geweld: xenofobie, antisemitisme en haat jegens seksuele minderheden, in het bijzonder transgenders.

Andere rijken zien het gevaar ook. Die steken zelf al het waarschuwende vingertje op. Dat doen ze al heel wat jaren. In januari 2020 stuurden 121 miljonairs en miljardairs voor het eerst een open brief naar de deelnemers van het World Economic Forum in Davos. Ze waarschuwden voor de negatieve consequenties van de toenemende economische ongelijkheid: meer spanningen tussen verschillende groepen in de samenleving, minder vertrouwen, een sterker gevoel van onrecht, een afbrokkelende sociale cohesie. Bovendien: een ondermijning van het vermogen van de wereld als geheel om de klimaatcrisis aan te pakken. De groep rijken, Patriotic Millionaires geheten, hield nadien niet meer op. Die bleef brieven sturen. Dit jaar opnieuw: ’Extreme verschillen zijn onhoudbaar, vaak gevaarlijk en worden zelden lang getolereerd’.

Robeyns noemt de Amerikaanse durfkapitalist Nick Hanauer (geschat vermogen: een half miljard dollar). Die deed in 2014 geen beroep op moraal maar hamerde op het eigenbelang van de onmetelijk rijken: „In de hele menselijke geschiedenis is er geen voorbeeld te vinden waarbij zulke grote vermogens werden vergaard en de hooivorken uiteindelijk niet tevoorschijn kwamen. Noem mij een zeer ongelijke samenleving, en ik toon je een politiestaat. Of een opstand. Tegenvoorbeelden zijn er niet. Geen enkel. De vraag is dus niet of, maar wanneer.” Hanauer meent dat een kleinere economische ongelijkheid niet alleen de hooivork in de stal laat maar ook nog eens zal leiden tot een groei van de hele economische koek en dat daarmee iedereen beter af is.

Volgens Robeyns is het ook nog eens zo dat rijken politieke macht kunnen kopen, wat de democratie ondermijnt. Daarnaast stoten rijken disproportioneel veel CO₂ uit. „We vernielen de planeet, onze bestaanszekerheid gaat eraan.”

De rijken hebben er toch hard voor gewerkt?

Er wordt door de hele samenleving hard gewerkt, vindt Robeyns. En dan is er nog zoiets als toeval. Die rol is groot. We onderschatten hem, zegt ze. Van belang is: waar heeft je wiegje gestaan? Wat heb je meegekregen aan talent? Wat is er al? „Ondernemers starten in een omgeving waarin door anderen al voorwerk is verricht. Denk aan techmiljonairs. Die borduren voort op wat de overheid al heeft geïntroduceerd, namelijk het internet. Als we dat zouden erkennen, dan zouden we misschien bescheidener zijn, barmhartiger, begripvoller tegenover mensen die pech hebben. Dan zou er meer solidariteit zijn.”

Robeyns vindt verder dat rijken moreel geen recht op heel veel geld hebben. „Een deel van de vermogens is besmet geld”, betoogt ze. „Het is verworven door misdaad, machtsmisbruik, fraude. Een ander deel is geërfd. Ook erfenissen zijn geen kwestie van eigen verdienste.”

Maar zelfs als het fortuin op eerlijke wijze binnen is geharkt, is het volgens Robeyns niet de verdienste van één persoon. „Je kunt alleen rijk worden door samen te werken met anderen.” Ze wijst op een recente studie van de Franse econoom Gabriel Zucman, expert op het gebied van belastingontwijking en -ontduiking. Tevens directeur van de in 2020 opgerichte denktank EU Tax Observatory die de Europese Unie moet adviseren over het bestrijden van belastingontwijking door multinationals. „In Nederland betalen de vijf procent allerrijksten procentueel minder belasting dan de rest van de bevolking. Rijken weten hoe ze belasting moeten ontwijken. Dat noem ik ’legaal ontduiken’.

Hoe kun je onmetelijke rijkdom tegengaan?

Daarover wordt al heel veel gepraat en geschreven. De Patriotic Millionaires pleiten voor een hogere belastingheffing. Robeyns wil een rechtvaardige erfbelasting. „We kunnen het natuurlijk niet alleen. We moeten belastingparadijzen sluiten en internationale geldstromen controleren. Er moet ook een limiet komen aan erfenissen en schenkingen en topinkomens van ceo’s.”

Hanauer wil de positie van de middenklasse versterken. De lonen moeten omhoog. Arbeidskrachten kunnen dan gewoon een bosje bloemen kopen en uit eten gaan. Als de middenklasse een fatsoenlijk loon krijgt, varen bedrijven er wel bij en -jawel- worden rijken evengoed rijker.

De beroemde Franse econoom Thomas Piketty stelde kortgeleden voor om vermogens boven de tien miljoen euro te belasten met 1,5 procent en dat tarief te laten oplopen. Robeyns is ook voor een progressief belastingstelsel.

De Britse vicepremier Nick Clegg wilde in 2012 eenmalig belasting heffen over het vermogen van superrijke Britten om de economische recessie tegen te gaan en maatschappelijke onrust te vermijden.

„We zien onszelf niet meer als actief burger, wel als consument, familielid, iemand met een baan”, zegt Robeyns. Ze vindt dat ’we’ ons moeten inzetten voor de vakbonden en ons hard moeten maken voor bewegingen die pleiten voor rechtvaardigheid. „Ik heb veel bewondering voor de vrijwilligers van de Voedselbank maar die veranderen het systeem niet. Die pikken de scherven op. Ik ben voor collectief actievoeren, zoals we kortgeleden nog P.O. en V.O. in actie hadden (Docenten van de basisscholen en de middelbare scholen). Die hebben toch wel wat bereikt.”

Ook is de burger niet meer goed geïnformeerd, betoogt de hoogleraar. „Geef de minst bedeelden gratis kranten. Om een goed burger te zijn, moet je weten wat er speelt.”

En dan zijn er nog rijken die hun hele fortuin weggeven. Robeyns noemt MacKenzie Scott, de ex-vrouw van Amazon-topman Jeff Bezos. „Zij zag in dat haar welvaart van de samenleving komt en geeft het terug aan de samenleving.”

Moeten we niet het communisme afstoffen?

„Nee. Dat werkt niet. Mensen hebben prikkels nodig om een stapje harder te zetten, om buiten de lijntjes te kleuren, buiten de box te denken. We hebben wel een nieuwe ideologie nodig. Een ’nieuw sociaal contract’. Ik bezigde die term lang voor Pieter Omtzigt hem gebruikte voor zijn partij.”

Wat houdt ons tegen om een bovengrens te stellen?

Nederlandse conservatieve en rechtse politici hebben volgens Robeyns een nieuw woord bedacht: ’jaloeziebelasting’. Dat woord halen ze uit de kast als iemand een voorstel doet voor een belasting die rijke mensen hard raakt. „In allerlei landen zien we variaties op hetzelfde thema: als je je concentreert op de rijken, zul je wel jaloers zijn.” Robeyns -niet rijk- krijgt dit verwijt ook geregeld.

„De overgrote meerderheid van de rijken gaat moeilijke vragen over kapitaalvorming uit de weg”, betoogt Robeyns. Ze haalt het voorbeeld aan van immigrantenzoon Vivek Ramaswamy, een Amerikaanse ondernemer en investeerder, die later presidentskandidaat zou worden voor de Republikeinen. Die heeft het over het belang van gelijke kansen. „Wie is daar niet voor?”

Wij moeten volgens Robeyns waardering niet één op één koppelen aan geld. „Dat is nou typisch neoliberaal. Sinds de jaren dertig van de vorige eeuw heeft het neoliberale denken zich langzaam verspreid. In het neoliberalisme ga je er vanuit dat mensen enkel en alleen gedreven worden door materiële prikkels. The sky is the limit. Elke keuze is volgens het neoliberalisme de verantwoordelijkheid van het individu. Dat leidt ertoe dat de uitkomst, ongelijkheid, rechtvaardig is. In de jaren zestig tot en met tachtig, met name ten tijde van de opkomst van wijlen premier Margaret Thatcher (V.K.) en wijlen president Ronald Reagan (V.S.), kregen de neoliberalen alle ruimte om het idee te verspreiden dat de overheid incapabel is. Die is niet incapabel, die hebben we incapabel gemaakt. De slagkracht van de overheid hebben we uitgehold.”

Sommige maatregelen zijn ook bij de middenklasse impopulair, dat realiseert Robeyns zich terdege. Denk aan de rechtvaardige erfbelasting die zij graag ziet. „Maar dat probleem is te tackelen door die belasting niet in de kas van de overheid te laten vloeien, maar jongeren een startkapitaal te geven, zoals al bepleit door de Britse ongelijkheidseconoom Tony Atkinson en Piketty.”

Waarom de bovengrens op een miljoen euro?

„Ik maak onderscheid tussen de politieke rijkdomsgrens en de persoonlijk-ethische. De politieke ligt, wat mij betreft hoger, op tien miljoen euro. Dit is de grens die we willen bereiken via de organisatie van de samenleving. Ik probeer het midden te vinden tussen: wanneer tast rijkdom de politieke gelijkheid aan en ontwricht rijkdom het klimaat en wat is het niveau waarop mensen die voornamelijk gedreven worden door geld, nog willen werken en innoveren? Dan kom ik op tien miljoen euro.”

„De persoonlijk-ethische rijkdomsgrens ligt, wat mij betreft, op één miljoen euro. Deze gaat over een moreel appel dat we doen op mensen om niet meer te houden dan wat ze zelf nodig hebben. Waarom moet een mens meer geld hebben? Je kunt er niet meer brood door eten. Met één miljoen euro per persoon kun je ook heel royaal leven, althans een Nederlander. In Londen of New York heb je misschien wat meer nodig.” Robeyns vindt dat ze daarmee nog heel schappelijk is. Want ook hiervoor geldt: iemand kan zich niet op de borst kloppen en zeggen dat hij of zij het helemaal zelf heeft gedaan.

Het overtollige geld van de superrijken hebben we volgens Robeyns nodig om iets te doen aan het klimaat en de honger in de wereld. „De sterkste schouders moeten de zwaarste lasten dragen. Ongelijkheid kun je niet alleen tegengaan door armoede te bestrijden. Als er een grens zit aan armoede, dan moet er, om ongelijkheid te beperken, ook een grens komen aan rijkdom. Logisch toch?”

Quotes:

Belastingen verhogen, controle op internationale geldstromen, een limiet stellen aan erfenissen en schenkingen en topinkomens

Rijkdom is niet de verdienste van één mens. Ondernemers starten in een omgeving waarin door anderen al voorwerk is verricht.

Onderschrift bij foto:

,,We moeten ons moeten inzetten voor de vakbonden en hard maken voor bewegingen die pleiten voor rechtvaardigheid", aldus Robeyns.

Artikel geschreven door Leonie Groen