Aanspreekpunt:

dialect@heemkundehattem.nl

Dialect

Doelstellingen:

Deze groep houdt zich o.a. bezig met het op schrift stellen van het Hattems dialect, en het verzamelen van nog onbekende woorden, uitspraken en gezegdes. In 1992 is door de vereniging het woordenboek “Hattems” dialect: uitgegeven.

Sinds enige jaren wordt er medewerking verleend aan het Meerteninstituut te Amsterdam en de Radboud Universiteit te Nijmegen, afdeling Taalwetenschap.

Ten behoeve hiervan worden maandelijks vragenlijsten rondom zeer uiteenlopende onderwerpen ingevuld. Af en toe is er een publicatie in het kwartaalblad.

Eerste exemplaar Hattems gezegdenboek aangeboden

Mevrouw Eghuizen heeft het boekje Attems proatn kan ‘k nie loatn samengesteld en daarin een schat aan Hattemse uitdrukkingen, gezegden en versjes opgeslagen. Het mag als een aanvulling op het in 1992 verschenen Woordenboek Hattems Dialect worden gezien. De illustrator is de H. Mensink, de ontwerper van de omslag H.D. Remmerts,

Dries Zielhuis had door een legaat samen met wijlen A. van de Streek de uitgave van het boekje financieel mogelijk gemaakt. Bij de uitreiking spreekt vanzelf dat er vaak ‘Attems’ te horen was, ook in de korte toespraakjes.

Mevrouw Eghuizen beet de spits af, maar ook de werkgroepmedewerkers lieten zich niet onbetuigd.

Truus Eghuizen bijt de spits af.

Het doet mij goed nu het eerste exemplaar in mijn handen te hebben en dat het Heemkundebestuur het mogelijk heeft gemaakt de financiën voor deze uitgave beschikbaar te stellen. Ook dank aan Henk Klok, onze vorige voorzitter, die er bemoeienis mee heeft gehad. Eveneens Herman Mensink die de tekeningen verzorgde, hartelijk bedankt. Wat zou het ook jammer zijn, wanneer de verzameling op de plank bleef liggen.

opgelucht

Daarnaast zijn we opgelucht dat we er nu even afstand van kunnen nemen. Tijdens en na het tot stand brengen van het Hattems woordenboek in 1992 was al een bescheiden begin gemaakt met het verzamelen. De vorige dialectgroep bestond uit vier mannen en één vrouw, onder wie Dries Zielhuis en Aalt van de Streek. Deze twee, waarvan één van hun beide ouders uit een buurgemeente afkomstig was, deponeerde soms een dialectwoord of gezegde, waarop de medewerker Jan Borst riep: “Däis Oldebróéks” of “Zo zek ze dät in Eerde.”

dialectgroep

Zo langzamerhand wijzigde de dialectgroep, bestaande uit zes vrouwen. De redactrice van ons Heemkundeblad was soms een vraagbaak, want zij spreekt ‘een mond vol Hollands’ en soms werd het ‘Van Dales’ woordenboek geraadpleegd.Wanneer een bepaald gezegde hierin stond en het bleek een vertaald dialect te zijn, is het geschrapt.

Op zo’n manier zijn er vele verwijderd. Maar een enkele die bij navraag weinig bekend voorkwam, hebben we gehandhaafd. Ook die welke ons de wenkbrauwen deden fronsen. We vonden eveneens dat versjes die je tegenwoordig niet meer hoort, voor het nageslacht moesten worden bewaard. Voor het Nedersaksisch, waartoe ons dialect behoort, bestaat geen standaardtaal, zoals voor het Algemeen Nederlands, zodat er op korte afstand verschillen bestaan in spreken en schrijven. Ons dialect heeft soms van die eigenaardige zinsconstructies, zoals:

zinsconstructies

IJ wast um. Dit betekent niet dat hij iemand anders wast, neen, hij wast zichzelf.

Zie wast äär. Zij wast dus niet een vrouw, maar zichzelf, of

Zie deut äär zeer. Zij deed alleen zichzelf pijn, niet iemand anders.

Of zinnen met wederkerende werkwoorden die je niet veel meer hoort, zoals:

“Toe, äält mien is èèm een boskop.”

’k Ebbe mien eers mäis boskoppm ääld’.

Wat zou het aardig zijn geweest, wanneer men vroeger gezegdes had verzameld en op

schrift had gesteld. Af en toe kom je er eens één tegen.

Een paar voorbeelden uit de zeventiende eeuw:

1. Kinder uit het eerste bedde.

2. Die man is nog te slecht om aan de galg te hangen.

3. Die vrouw is nog te slecht om haar voeten bij de man te steken.

4. Zij zijn gehouden naar Barbarije te varen. Dat betekent zoiets als: ze kunnen me wat.

5. Iemand die ‘met een nat zeil loopt’, is een op straat lopende dronkeman (een kroegloper).

Met steeds minder dialectsprekende Hattemers verdwijnen ook zo langzamerhand de voor

ons nog bekende uitspraken. Het is dus een goede zaak dat wat nog bekend is, voor het nageslacht te bewaren.

Zo sprak mevrouw Bep Langevoord-Keijl kort en krachtig in het ‘Attems’,

Attem, ónze mooie stad an de ’n Iessel

Óns mooie plääsien Attem trek ’s zomers veule volk. ‘Toerissen’ nuump ze dät teengswoarig.

Ok ’s noajoars zie’j nog weis vremp volk loopm. Wuloe eb ier mooie ampätte winkelties die amoa leuke dingn vekoop. Dät ampätte, doar mu’j ’t van emm. Ok de museums trek veule mènsn.’t Is ier ok een mooie buurte umme te loopm of umme te fietsn. In Meulekoatn of noa Omert, woar’j met ’t puntien oaver könt väärn noa d’andre kante van de ’n Iessel.Wuloe proat Attems, zo binne wuloe op’egruuid. As oe olders zo proat, leer ie dät vanzelf. Zo proat ie thuus, tutdä’j noa skoele goat, dan mu’j Ollands proatn.

Ónze kleinkinder proat gien Attems meer. Net zoas ’t kleinkind van Willemien, íéne van óns gruupien. Dät vreug an äär opoe:“Oma, uit welk land kom jij vandaan”? Wuloe, van de dialecgroep Eemkunde, bint säämp lange tied ganks ewes umme amoa sprèèkwoordn, gezegdes en vässies op te skrïëm umme doarvan een buukien te loatn määkn. ’t Zò zo jämmer wèèn as dät amoa veleurn gíét. Zo vääke eur ie dät nie meer zoas die olde vässies en zo. Ik bin bli’j dät ’t buukien noe kloar is. ’t Ef wè lang eduurd, mä noe is ’t eindelijk zo värre.

Deed mevrouw Gerrie Schakelaar Oosterbroek dat zelfs in dichtvorm,

Op woensedag’emiddeg

Op woensedag’emiddeg um twíé uur kome wie bi’j menääre.

En dan proate wie vò vuur in ut Attems met mekääre.

Ut is vääke dikke mik,

wie eb altied skik.

Sprèèkwoordn, gezegdes en vässies koomp tr veur de dag.

Alles skrieve wie dan op, um te bewäärn veur ’t noageslach.

Wuloe, uloe, zuloe.Woordn die nie maang vegoan.

Veur äloe die dit nie vestoat,

ebbe wie een goeie road tut lering en vemääk miskien.

Ie könt ze in dit buukien zíén.

Verhaalde Johanna Engelsman -Agterhuis van de medewerking aan het Gelders Woordenboek en aan het volkskundig Meertens Instituut

Oe belangriek is dialec

Ut mooie van ut dialec is al die kleine veskilln. A’j noagoat dät z’in de pläasn die rond

umme Attem lingn, zoas Woapmvelde, Eerde en Oldebróék, z’een veule andre uutsproak eb asse wuloe.

Ok in Attemerbróék proat ze iets anders.En as ’t knip en weer knip, kö’j nog veskil eurn tussn Attemers die binn de muurn geboorn bint of doar buutn. Veur wuloe met ut sprèèkwoordnbuukien begunn, temènsn toen ut ärnst begun te wònn, ebbe wie met’ewärk an ut woordnbóék van de Gelderse dialecn. Doarveur kreege wie iedre moand een grote enveloppe met förmeliern van de Radbout Universiteit uut Nijmeeng.

Doarin mosse wie ónze Attemer dialecwoordn skríém en de betekenisse doarvan, zodät ze een goed inzich kreeng van alle gemeentn in ónze provincie. Doar bint dríé bóékn van uut’egeem. Ut was een mooi wärk, mä wè een muuilijk karweichien.Wie eb tr toch veule plezier an belèèf. Wie kreeng nogà intieme vroangn veur ónze neuze oaver de voortplanting en wat doarmet säämpgíét. Doar kreege wie op óze lèèftied nog rooie eurties van.’t Ef óns nog wè ut predikoat op’elèverd: nie grof in de mond wèèn, jä, zelfs een bettien preuts.Ok veur ut ‘t van Meertensinstituut uut Amsterdam e’w met’ewärk veur ut onderzuuk noa de Nederlandse Taal en Cultuur. Dät was dus iets heel anders.

Ondertussn are wie nog de sprèèkwoordn en gezegdes, die wie värder of konn ronn.Doar is noe een end an’ekoomm. ’t Skríém dr van veult altied nie met. Dät was en is nog een oge drumpel woar wie oaverèn mutn stappm. Mä ut resultoat is tr noe. Wie oap dät uloe met menäare dr net zoveule genoegn an maang belèèm aswuloe edoan eb.

En bood mevrouw Riek de Vries-Blom namens de werkgroep mevrouw Eghuizen een map aan om al haar losse papiertjes in op te bergen.

Truus, bedank

Eindlijk is óns buukien kloar. t Ef wè langeduurd, mä ’t is ok mooi ewònn. Doarumme wolle wie Truus een kedoochien anbíén.“As ie ’s wóénsesmiddegs kwaamm en oe tasse uut gunk pakkn, dan kwamp doaruut een agenda, een penne en een eleboel lösse pepierties. Doarumme aa’w edach oe een mooie map te geem woar ie al de pepierties op volgorde in könt dóén. Dan óéf ie nie meer te zuukn. Iermee wènse wie oe nog veule skrief- en proatplezier.”