Cần Thơ nằm ở vùng đồng bằng sông Cửu Long, phía Nam Việt Nam. Thành phố này được biết đến với biệt danh là "Tây Đô" - thủ đô của miền Tây. Cần Thơ có vị trí địa lý rất thuận lợi, nằm dọc theo sông Hậu, một trong hai nhánh chính của sông Mê Kông chảy qua Việt Nam. Đây là trung tâm kinh tế, văn hóa, giáo dục và chính trị của vùng Đồng bằng sông Cửu Long.
Cần Thơ nằm ở vùng hạ lưu của sông Cửu Long và ở vị trí trung tâm đồng bằng sông Cửu Long, và là thành phố nằm trong Vùng kinh tế trọng điểm vùng đồng bằng sông Cửu Long, nằm cách trung tâm thủ đô Hà Nội khoảng 1877 km, cách trung tâm Thành phố Hồ Chí Minh 169 km, cách thành phố Cà Mau hơn 150 km, cách Rạch Giá gần 120 km, cách trung tâm thủ đô Phnôm Pênh (Campuchia) khoảng 264 km và cách biển Đông 75 km theo đường nam sông Hậu (quốc lộ 91C), Cần Thơ có tọa độ địa lý 105°13'38" – 105°50'35" kinh độ Đông và 9°55'08" – 10°19'38" vĩ độ Bắc, trải dài trên 60 km dọc bờ Tây sông Hậu, có vị trí địa lý:
Phía tây giáp tỉnh Kiên Giang
Phía nam giáp tỉnh Hậu Giang
Phía bắc giáp tỉnh An Giang
Diện tích toàn thành phố là 141,29 km², gồm cả ngoại ô, vùng ven và nội ô.
Dân số thành thị là 887.185 người và dân số nông thôn là 386.206 người (theo thống kê năm 2024).
Diện tích nội thành là 53 km². Cần Thơ có tổng diện tích tự nhiên là 1.409,0 km², chiếm 3,49% diện tích toàn vùng và dân số vào khoảng 1.400.200 người, mật độ dân số tính đến 2015 là 995 người/km². Cần Thơ là thành phố trực thuộc trung ương lớn thứ 4 của cả nước về diện tích và dân số, lớn thứ 5 về kinh tế, cũng là thành phố hiện đại và lớn nhất của cả vùng hạ lưu sông Mekong.
Cần Thơ được hưởng những đặc trưng điển hình của khí hậu nhiệt đới gió mùa. Điều này mang đến cho thành phố một khí hậu nóng ẩm quanh năm, lượng mưa lớn tập trung vào mùa mưa và có sự phân hóa rõ rệt giữa hai mùa mưa và khô.
Nhiệt độ cao và ổn định: Nhiệt độ trung bình năm ở Cần Thơ khá cao, dao động quanh mức 28°C. Biên độ nhiệt giữa các tháng trong năm không quá lớn, tạo nên cảm giác nóng ẩm quanh năm.
Lượng mưa lớn: Lượng mưa hàng năm ở Cần Thơ khá cao, tập trung chủ yếu vào mùa mưa (tháng 5 đến tháng 11). Mùa mưa mang đến những trận mưa lớn, kéo dài, có thể gây ra lũ lụt ở các vùng trũng.
Độ ẩm cao: Độ ẩm không khí ở Cần Thơ luôn cao, đặc biệt là vào mùa mưa, tạo cảm giác oi bức, khó chịu.
Gió mùa: Gió mùa Đông Bắc và gió mùa Tây Nam tác động trực tiếp đến khí hậu Cần Thơ, mang theo lượng mưa lớn và gây ra những biến đổi thời tiết rõ rệt.
Vị trí địa lý và các yếu tố tự nhiên đã tạo nên một khí hậu nhiệt đới gió mùa đặc trưng cho thành phố Cần Thơ. Khí hậu này vừa mang lại những thuận lợi cho sản xuất nông nghiệp, vừa gây ra những khó khăn nhất định trong đời sống và sản xuất.
Vị trí địa lý: Cần Thơ nằm ở vị trí trung tâm của đồng bằng sông Cửu Long, gần biển Đông. Vị trí này khiến thành phố chịu ảnh hưởng trực tiếp của các hệ thống gió mùa và các khối khí từ biển.
Ảnh hưởng đến khí hậu Cần Thơ:
Gió mùa: Gió mùa Đông Bắc mang lại không khí lạnh và khô vào cuối năm, còn gió mùa Tây Nam mang theo lượng mưa lớn trong mùa mưa.
Biển Đông: Biển Đông cung cấp độ ẩm cho không khí, làm tăng lượng mưa và tạo nên khí hậu nóng ẩm quanh năm.
Địa hình đồng bằng: Địa hình thấp, bằng phẳng làm cho không khí dễ dàng lưu thông, tạo điều kiện cho các khối khí di chuyển và gây mưa.
Hệ thống sông ngòi dày đặc: Hệ thống sông ngòi chằng chịt góp phần làm tăng độ ẩm không khí, tạo nên một khí hậu đặc trưng của vùng đồng bằng sông.
Cần Thơ nằm toàn bộ trên đất có nguồn gốc phù sa sông Cửu Long bồi đắp và được bồi lắng thường xuyên qua nguồn nước có phù sa của dòng sông Hậu. Địa chất trong thành phố được hình thành chủ yếu qua quá trình bồi lắng trầm tích biển và phù sa của sông Cửu Long, trên bề mặt ở độ sâu 50 mét có hai loại trầm tích là Holocen (phù sa mới) và Pleistocene (phù sa cổ).
Địa hình nhìn chung tương đối bằng phẳng, phù hợp cho sản xuất nông, ngư nghiệp, với độ cao trung bình khoảng 1 – 2 mét dốc từ đất giồng ven sông Hậu, và sông Cần Thơ thấp dần về phía nội đồng tức là từ phía đông bắc sang phía tây nam. Bên cạnh đó, thành phố còn có các cồn và cù lao trên sông Hậu như Cồn Ấu, Cồn Khương, Cồn Sơn, Cù lao Tân Lập. Cần Thơ có 3 dạng địa hình chính là Địa hình ven sông Hậu hình thành dải đất cao là đê tự nhiên và các cù lao ven sông Hậu.
Ngoài ra do nằm cạnh sông lớn, Cần Thơ có mạng lưới sông, kênh rạch khá chằng chịt. Vùng tứ giác Long Xuyên thấp trũng, chịu ảnh hưởng lũ trực tiếp hàng năm. Đồng bằng châu thổ chịu ảnh hưởng triều cùng lũ cuối vụ.
Ví dụ về ngập lụt tại TP.Cần Thơ
Cần Thơ nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa, ít bão, quanh năm nóng ẩm, không có mùa lạnh. Mùa mưa kéo dài dao động từ tháng 5 đến tháng 11, mùa khô từ tháng 12 tới tháng 4 năm sau. Nhiệt độ trung bình năm khoảng 28 °C, số giờ nắng trung bình cả năm khoảng 2.249,2 h, lượng mưa trung bình năm đạt 2000 mm. Độ ẩm trung bình năm dao động từ 82% - 87%. Do chịu ảnh hưởng khí hậu nhiệt đới gió mùa, có lợi thế về nền nhiệt độ, chế độ bức xạ nhiệt, chế độ nắng cao và ổn định theo hai mùa trong năm.
Các lợi thế này rất thuận lợi cho sinh trưởng và phát triển của sinh vật, có thể tạo ra 1 hệ thống nông nghiệp nhiệt đới có năng suất cao, với nhiều chủng loại cây con, tạo nên sự đa dạng trong sản xuất và trong chuyển dịch cơ cấu sản xuất. Tuy nhiên, mùa mưa thường đi kèm với ngập lũ ảnh hưởng tới khoảng 50% diện tích toàn thành phố, mùa khô thường đi kèm với việc thiếu nước tưới, gây khó khăn cho sản xuất và sinh hoạt, nhất là khu vực bị ảnh hưởng của mặn, phèn làm tăng thêm tính thời vụ cũng như nhu cầu dùng nước không đều giữa các mùa của sản xuất nông nghiệp.
Cần Thơ có sông Hậu chảy qua với tổng chiều dài là 65 km, trong đó đoạn qua Cần Thơ có chiều rộng khoảng 1,6 km. Tổng lượng phù sa của sông Hậu là 35 triệu m3/năm. Tại Cần Thơ, lưu lượng cực đại đạt mức 40.000 m³/s. Mùa cạn từ tháng 1 đến tháng 6, thấp nhất là vào tháng 3 và tháng 4. Lưu lượng nước trên sông tại Cần Thơ chỉ còn 2.000 m3/s. Mực nước sông lúc này chỉ cao hơn 48 cm so với mực nước biển.
Sông Cần Thơ bắt nguồn từ khu vực nội đồng tây sông Hậu, đi qua các quận Ô Môn, huyện Phong Điền, quận Cái Răng, quận Ninh Kiều và đổ ra sông Hậu tại bến Ninh Kiều. Sông Cần Thơ có nước ngọt quanh năm, vừa có tác dụng tưới nước trong mùa cạn, vừa có tác dụng tiêu úng trong mùa lũ và có ý nghĩa lớn về giao thông. Sông Cái Lớn dài 20 km, chiều rộng cửa sông 600 – 700 m, độ sâu 10 – 12 m nên có khả năng tiêu, thoát nước rất tốt.
Bên cạnh đó, Cần Thơ còn có hệ thống kênh rạch dày đặc, với hơn 158 sông, rạch lớn nhỏ là phụ lưu của 2 sông lớn là sông Hậu và sông Cần Thơ đi qua thành phố nối thành mạng đường thủy. Các sông rạch lớn khác là sông Bình Thủy, sông Trà Nóc, sông Ô Môn, sông Thốt Nốt, kênh Thơm Rơm và nhiều kênh lớn khác tại các huyện ngoại thành là Thốt Nốt, Vĩnh Thạnh, Cờ Đỏ và Phong Điền, cho nước ngọt suốt 2 mùa mưa nắng, tạo điều kiện cho nhà nông làm thủy lợi và cải tạo đất.
Dựa trên vị trí địa lý đắc địa và những lợi thế tự nhiên vượt trội, Cần Thơ không chỉ nổi lên như một trung tâm kinh tế và thương mại sầm uất của Đồng bằng sông Cửu Long mà còn là điểm đến văn hóa và du lịch hấp dẫn. Thành phố này sẽ tiếp tục phát triển bền vững và hiện đại hóa, khẳng định vị thế quan trọng của mình trong lòng Việt Nam và trong mắt bạn bè quốc tế. Cần Thơ thực sự là một biểu tượng của sự kết hợp hoàn hảo giữa nét đẹp tự nhiên và sự phát triển thịnh vượng, trở thành niềm tự hào của vùng đất miền Tây sông nước.