วันวิทยาศาสตร์แห่งชาติ ตรงกับวันที่วันที่ 18 สิงหาคม ของทุกปี เป็นหนึ่งในวันสำคัญของคนไทย เป็นวันที่ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงทอดพระเนตรสุริยุปราคาเต็มดวง ที่คำนวณไว้ล่วงหน้า 2 ปี อย่างแม่นยำ รัฐบาลไทยจึงกำหนดให้วันที่ 18 สิงหาคม เป็นวันวิทยาศาสตร์แห่งชาติไทย พร้อมเทิดพระเกียรติให้พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้า
ตั้งแต่รัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 แห่งราชวงศ์จักรีเป็นต้นมา ประเทศไทยได้เริ่มก้าวเข้าสู่ยุคแห่งวิทยาศาสตร์สมัยใหม่ ที่อาศัยการคิดคำนวณและหลักความรู้ตามหลักการวิทยาศาสตร์และคณิตศาสตร์ เป็นต้น ด้วยพระอัจฉริยภาพด้านต่าง ๆ ของพระองค์ โดยเฉพาะอย่างยิ่งพระปรีชาสามารถในวิชาดาราศาสตร์ พระองค์ทรงคำนวณเวลา และสถานที่เกิดสุริยคราสหรือสุริยุปราคา ซึ่งเป็นปรากฏการณ์ธรรมชาติเมื่อดวงจันทร์เคลื่อนที่มาอยู่ระหว่างโลกและดวงอาทิตย์ และเงาของดวงจันทร์ตกลงบนโลกพอดี ทำให้เรามองเห็นดวงอาทิตย์มืดเป็นบางส่วนหรือทั้งหมด
พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงคำนวณและพยากรณ์การเกิดปรากฏการณ์สุริยุปราคาเต็มดวงได้อย่างถูกต้องแม่นยำล่วงหน้าถึง 2 ปี ทั้งลักษณะของการเกิด เวลาที่เกิด และตำบลที่จะสังเกต กล่าวคือ วันอังคาร ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 10 ซึ่งตรงกับวันที่ 18 สิงหาคม พ.ศ. 2411 และจะเห็นได้ชัดที่ตำบลหว้ากอ อำเภอเมือง จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ ซึ่งถือว่ามีความสำคัญต่อวงการวิทยาศาสตร์ ดาราศาสตร์ และการศึกษาของไทย
คณะรัฐมนตรีได้ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาต ถวายพระนาม "พระบิดาแห่งวิทยาศาสตร์ไทย" เพื่อเป็นการเฉลิมพระเกียรติแด่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 ผู้ทรงมีพระปรีชาสามารถในวิทยาการที่หลากหลาย รวมไปถึงพระปรีชาสามารถด้านวิทยาศาสตร์และดาราศาสตร์ และได้มีมติกำหนดให้วันที่ 18 สิงหาคม ของทุกปี เป็นวันวิทยาศาสตร์แห่งชาติ ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2525 เป็นต้นมา โดยที่ภาครัฐและเอกชนทั่วประเทศร่วมกันจัดงานส่งเสริมและเผยแพร่ความรู้ทางวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี รวมทั้งสร้างความตระหนักเกี่ยวกับความสำคัญของความก้าวหน้าทางวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีต่อการพัฒนาประเทศ
พระบิดาแห่งวิทยาศาสตร์ไทย พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4
ต่อมาในปี พ.ศ. 2527 งานวันวิทยาศาสตร์แห่งชาติได้รับการขยายและจัดเป็นงานสัปดาห์วิทยาศาสตร์แห่งชาติ โดยจัดงานในระหว่างวันที่ 18-24 สิงหาคม
พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ยังได้รับยกย่องโดยองค์การการศึกษาวิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (ยูเนสโก) ให้เป็นบุคคลสำคัญของโลกด้านการศึกษา วิทยาศาสตร์ วัฒนธรรม สังคมศาสตร์ มนุษยศาสตร์ และสื่อสารมวลชน เนื่องในโอกาสฉลองวันพระราชสมภพ 200 พรรษา ในวันที่ 18 ตุลาคม พ.ศ. 2547
นอกจากนี้ คณะรัฐมนตรียังกำหนดให้วันที่ 19 ตุลาคม ของทุกปีเป็น "วันเทคโนโลยีของไทย" และวันที่ 5 ตุลาคม ของทุกปี เป็น "วันนวัตกรรมแห่งชาติ" เพื่อเทิดพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ผู้เป็น "พระบิดาแห่งเทคโนโลยีของไทย" และ "พระบิดาแห่งนวัตกรรมไทย"
เพื่อเป็นการเฉลิมพระเกียรติและยกย่องพระปรีชาสามารถทางด้านวิทยาศาสตร์ของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 ผู้ทรงเป็นพระบิดาแห่งวิทยาศาสตร์ไทย
สร้างความตระหนักถึงความสำคัญของความรู้และความก้าวหน้าทางวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีต่อการพัฒนาประเทศ ผ่านการเพิ่มศักยภาพการแข่งขัน
ส่งเสริมและเผยแพร่ความรู้ ผลงานการค้นคว้าวิจัยทางวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี ซึ่งมีความสำคัญอย่างยิ่งต่อการพัฒนาประเทศ
ส่งเสริมความร่วมมือระหว่างภาครัฐและเอกชนในการนำวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีไปใช้ในการพัฒนาประเทศอย่างมีประสิทธิภาพ
เสริมสร้างบรรยากาศและแนวคิดทางวิทยาศาสตร์ เพื่อเพิ่มศักยภาพของทรัพยากรบุคคลในประเทศ
เปิดโอกาสแก่นักเรียน นักศึกษา นักวิจัย นักประดิษฐ์ หรือผู้ที่สนใจได้แสดงผลงานต่อสาธารณชน
มอบรางวัลและยกย่องนักวิทยาศาสตร์ไทย หรือผู้สร้างคุณประโยชน์ให้กับวงการวิทยาศาสตร์ของประเทศ
หน่วยงานภาครัฐและเอกชนจัดกิจกรรมเพื่อเผยแพร่ความรู้ และสร้างความตระหนักเกี่ยวกับความสำคัญของความก้าวหน้าทางวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี เช่น การจัดนิทรรศการ การอภิปรายทางวิชาการ งานเสวนาวันวิทยาศาสตร์
การตอบปัญหาทางวิทยาศาสตร์ และประกวดการแข่งขันต่าง ๆ สำหรับนักเรียน นักศึกษา ครูอาจารย์ เช่น โครงการทางวิทยาศาสตร์ และสื่อการสอนวิทยาศาสตร์ เป็นต้น
มอบรางวัลนักวิทยาศาสตร์ดีเด่น เพื่อเป็นเกียรติให้กับนักวิทยาศาสตร์ไทยที่มีผลงานวิจัยดีเด่นที่สุดทางวิทยาศาสตร์ในสาขาของตนเป็นที่ปรากฏชัด และเป็นที่ยอมรับกันทั่วไปในวงการวิทยาศาสตร์ทั้งภายในประเทศและระดับนานาชาติ โดยมักจะโดยจะประกาศรางวัลในต้นเดือนสิงหาคมของทุกปี และมอบรางวัลวันวิทยาศาสตร์แห่งชาติ 18 สิงหาคม
คำขวัญวันวิทยาศาสตร์ พ.ศ. 2558-2564
จุดประกายความคิด พัฒนาชีวิตด้วยวิทยาศาสตร์ เสริมสร้างชาติด้วยเทคโนโลยี สู่วิถีแห่งนวัตกรรม
คำขวัญวันวิทยาศาสตร์ พ.ศ. 2557
จุดประกายความคิด พัฒนาชีวิตด้วยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี
คำขวัญวันวิทยาศาสตร์ พ.ศ. 2556
ทันโลก ทันวิทย์ จุดประกายความคิดสู่อาเซียน
คำขวัญวันวิทยาศาสตร์ พ.ศ. 2553-2555
จุดประกายความคิด พัฒนาชีวิตด้วยวิทยาศาสตร์
คำขวัญวันวิทยาศาสตร์ พ.ศ. 2552
วิทยาศาสตร์ก้าวไกล นำไทยก้าวหน้า
คำขวัญวันวิทยาศาสตร์ พ.ศ. 2551
วิทยาศาสตร์สร้างชาติ สร้างอนาคต
คำขวัญวันวิทยาศาสตร์ พ.ศ. 2550
วิทยาศาสตร์สร้างปัญญาในสังคม
คำขวัญวันวิทยาศาสตร์ พ.ศ. 2549
เศรษฐกิจพอเพียง เคียงคู่ไทย ก้าวไกลด้วยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี
คำขวัญวันวิทยาศาสตร์ พ.ศ. 2548
วิทยาศาสตร์คือความรู้สู่ความสำเร็จ
คำขวัญวันวิทยาศาสตร์ พ.ศ. 2547
เศรษฐกิจของชาติมีปัญหา วิทยาศาสตร์มีคำตอบ
คำขวัญวันวิทยาศาสตร์ พ.ศ. 2546
เส้นทางแห่งการค้นพบวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี คุณค่าแห่งภูมิปัญญา เพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืน
คำขวัญวันวิทยาศาสตร์ พ.ศ. 2544-2545
วิทยาศาสตร์เทคโนโลยี เพื่อเศรษฐกิจและสังคมไทย