Paceville

PACEVILLE U LIL HINN MINNU

Kritika Letterarja tal-Professur Oliver Friggieri

L-isfida ewlenija li għandu l-kittieb letterarju fi żmienna tmiss sewwasew lill-identità tiegħu bħala narratur – minn ġurnalista sa xandar, minn novellier sa rumanzier. L-irrakkuntar, ġeneru bikri li ħareġ minn fi ħdan il-prożaturi u l-poeti klassiċi, spiċċa biex maż-żmien sar tipiku tal-bniedem f’kull imġiba differenti tiegħu, li biha jesprimi u jikkomunika, jaħseb u jbiddel lil ħsiebu f’kelma, li hi ħoss li jrodd tifsira.

Mill-għamla tal-kelma bħala ħoss titrawwem l-effettività tal-messaġġ. Għalhekk il-messaġġ u l-messaġġier, il-kontenut u l-forma, ilkoll ilhom jitqiesu bħala entità komposta waħda għall-inqas sa minn żmien il-kritiku letterarju Taljan Francesco de Sanctis (1817-1883) ’l hawn.

Il-kompromess postmodern

L-Istrutturaliżmu, bir-reqqa metodika li hu maħsub u mibni biha, issiġilla lil din il-verità – il-kontenut hu l-forma – li ssoktat turi li għall-inqas l-esperjenza umana kollha sseħħ fi ħdan sistema, struttura, realtà magħmula minn sensiela ta’ mudelli mtennija. F’dan il-kuntest awturi bħal Anton Sammut jafu li r-rakkont miktub tagħhom se jikkompeti ma’ dinja teknoloġika, li fiha hi prominenti t-teknoloġija tal-informazzjoni. Minn hawn ’il quddiem l-awtur jagħżel u jadatta l-ġeneru narrattiv, waqt li jifhem li r-rumanzier tradizzjonali ma jistax jibqa’ jinstema’ bil-qawwa li kellu qabel.

Għal Sammut din l-għażla tfisser li r-rumanz għandu jkun qasir; l-azzjoni trid tkun komuni bħalma hi normalment ’il barra mit-territorju tal-kelma miktuba; għandu jkun magħmul minn ċirkustanzi li fihom jixirfu l-bnedmin bħala rakkontaturi ta’ storja intima. Il-personaġġ prinċipali jrid jingħażel minn fost in-nies tat-triq, u jista’ (jew ma jistax) jippersonifika prinċipji ideoloġiċi. Id-diskors kollu għandu jkun politikament korrett. L-aspett l-iżjed deċiżiv huwa l-fatt li bejn il-ġudizzju tal-kritika professjonali u l-ġudizzju tal-kritika popolari kien hemm distanza mill-akbar: ir-rumanz rikonoxxut mill-kritika hu differenti ferm mir-rumanz imfittex mill-pubbliku.

Il-kompromess, l-għarfien ta’ rumanz li jevita ż-żewġ estremi, instab ukoll. Ir-rumanz il-ġdid seta’ jkun forma ta’ kompromess bejn tradizzjoni li qdiemet u modernità li kienet għadha ma ndratx. Ir-rumanz Love Story (1970) tal-awtur Amerikan Erich Segal (1937-2010) jista’ jitqies bħala eżempju, u hekk ukoll Paceville u Lil Hinn Minnu ta’ Anton Sammut.

Ir-rakkont postmodern: is-sens tal-banali

F’epoka li donnha ngħalqet mingħajr risposta finali – bil-loġika matematika tal-filosfu Awstrijak Ludwig Wittgenstein (1889-1951) fuq naħa, u bl-Eżistenzjaliżmu mweġġa’ tal-filosfu Franċiż Jean-Paul Sartre (1905-1980) u l-oħrajn fuq in-naħa l-oħra – il-Letteratura Ewropea wkoll iddakkret minn din l-għeja intellettwali, sal-punt li l-kritika kontemporanja stess titkellem dwar ‘il-Mewt tal-Filosofija’. Intqal kollox, għaliex inħaseb kollox. Għalhekk, għal Anton Sammut fadal biss id-diskussjoni tal-banalità, tal-affarijiet żgħar. Il-persunaġġi ta’ Sammut, maħsubin b’ħila li tinkludi d-deskrizzjoni diretta u fuq kollox tinqeda l-ħin kollu bil-ħjiel, bis-suġġeriment u bl-implikazzjoni, huma l-figuri ta’ ħsieb li jserrep minn post għal ieħor. Kapitlu 7 joffri l-aħjar eżempji tal-paradoss intelliġenti li jista’ jiddefinixxi lill-kitba kollha tal-awtur.

Sammut xi drabi jadotta ‘speed’ mgħaġġel, veloċità li donnha trid turi li l-lingwa stess hi parti mill-banalità, f’konfront mas-sikta attiva tad-dinja interjuri. Dan jista’ jitqies bħala wieħed mit-tipi ta’ veloċitajiet li huwa jagħżel waqt li jirrakkonta dwar xi aspett tal-motiv ċentrali tiegħu. Kull argument serju jinħass li jikkuntrasta mad-dinja ta’ superfiċjalità li tirreżisti l-ħsieb fuq l-essenzjali. Għalhekk madwar mejda f’Paceville, post li Sammut jirrendih speċi ta’ metafora ta’ kundizzjoni umana, il-qarrej-semmiegħ jistenna li jsib minn kollox.

Il-banali u l-gravi, il-kunċetti li jissemmew bħalma jissemma wkoll fl-istess ħin, pereżempju, iż-‘żarbun sabiħ’: iż-żewġ estremi jiltaqgħu fir-ruħ umana, l-aktar meta r-rakkont ikun wasal f’punt deċiżiv. L-element l-iżjed validu huwa l-bdil istantanju tal-burdata u tal-ambjent fejn isseħħ ix-xenetta: dawn huma wħud mill-fatturi li jikkostitwixxu l-istil narrattiv ta’ Sammut. Mertu ewlieni tal-awtur jinsab sewwasew fil-mod kif l-estremi li jimlew it-tematika tiegħu huma mqegħdin f’konfront biex tidher kwalità ewlenija tan-narrattiva ta’ Sammut: l-aljenazzjoni.

It-tema tal-aljenazzjoni

Hemm diversi eżempji li jindikaw l-importanza li għandha t-tema tal-aljenazzjoni, tipika ta’ evolviment sħiħ bejn il-Kristjanità tul elfejn sena sħaħ u l-Eżistenzjaliżmu reċenti ta’ kull xorta, mill-filosfu Daniż Søren Kierkegaard (1813-1855) sa Sartre. Jista’ jissemma għall-inqas mudell wieħed mill-mudelli differenti li jsawru dan l-istil, li jindika grammatikalment aspett li jmur wisq ‘lil hinn’ mill-użu tal-lingwa skont regoli fissi, loġiċi, bħalma hu l-użu konsistenti tal-istess temp f’kitba sħiħa, mill-bidu sal-aħħar. Minkejja l-eżattezza li Anton Sammut jikteb biha, xi drabi jħallat apposta lit-temp passat u lit-temp passat storiku, bħal f’dawn is-siltiet:

(a) ngħidilha ġenwinament għax kien ħaqqha verament.

(b) tgħidli kurjuża Fiona, hija u titfa’ sieq fuq oħra waqt li bdiet iżżomm...

Din l-għażla konxja hi eżempju ta’ kif l-awtur ifittex li jpinġi kundizzjoni psikoloġika bl-użu ta’ dettall lingwistiku.

Ir-rakkont tal-ħsieb bħala azzjoni

Bħala regola Sammut jirrakkonta lid-dinja li tidher (ir-realtà, id-dinja tas-sensi) fid-dawl tad-dinja tal-ideat (il-verità, id-dinja interjuri). L-ambjent għandu qabelxejn il-funzjoni li jaqbel jew jikkuntrasta mal-persuni li se jimlew lil dak l-ambjent. F’dan ix-xogħol l-awtur jikteb dwar Paceville, li joffri a priori eżempju ta’ xi mkien fit-test li minn denotazzjoni joffri minnufih konnotazzjoni. It-twessigħ tat-tifsira ta’ xi kelma matul l-iżvolġiment tal-istorja juri li n-narratur mhux biss qiegħed ifassal il-persunaġġi tiegħu, iżda qiegħed ukoll jiġġudikahom. Qiegħed iħaddem il-prinċipju antik tal-‘Poetic Justice’: l-awtur jirrakkonta t-tajjeb, u jwasslu sar-rebħa, u jirrakkonta lill-ħażen u jwasslu għat-telfa.

B’hekk Paceville, post u metafora, jinfetaħ u jfakkar f’dak il-minimu ta’ għarfien li jservi biex in-narratur u n-narratarju jibqgħu jifhmu dejjem l-istess tifsira bl-istess kelma. Din l-ambigwità ironika fir-relazzjoni tan-narratur mal-ambjent tan-narrazzjoni tiegħu tidher f’din is-silta fil-kuntrast li hemm bejn ċerti kelmiet imqegħdin ħdejn xulxin: “…Ħeqq, minn daqshekk ma tantx hu ovvju r-raġel tiegħi,” taqbeż Penny, hija u tistira ruħha b’sinsla dritta fuq is-sufan, “għax ta’ spiss narah ġej b’xi rigal ġdid, għażiża kunjata, jew jeħodni niekol f’xi restorant rinomat.”

“Dik hi l-monotonija ta’ raġel romantiku, dear Penny, minħabba li dejjem tkun taf x’qed tistenna minnu,” tirribatti fil-pront Mrs Ellis, hija u trewwaħ bi mrewħa tal-bizzilla mudell Spanjol Andalusjan. “Issa dan qed ngħidu jien, li niġi ommu, aħseb u ara mara barranija.”

L-idea msarrfa f’rakkont

F’dan l-isfond jista’ jiftiehem il-proġett narrattiv ta’ Anton Sammut, awtur matur u prudenti, imwelled u mrobbi sa mill-bidu tal-mixja letterarja tiegħu fid-dell ta’ siġra kbira li hu l-ħin kollu jfakkar li hi l-benniena ta’ kull kittieb: l-Istorja tal-Filosofija. Ir-rakkont hu minnu nnifsu orjentat favur l-astratt, l-ispekulattiv, xi idea universali li hu jixtieq jaħdimha biex joħroġ minnha xi konklużjoni. Il-fakultà li hi mħaddma l-iżjed, u fuq kollox, hija l-memorja. Kull persunaġġ jirrivela ftit minn ħajtu, anki jekk b’effett ironiku. Il-memorja hawn hi ppreżentata bħala kundizzjoni kostanti li ma tvarja qatt. F’termini grammatikali, mela, l-awtur ma jippreferixxix il-verb u l-avverbju, imma lin-nom u lill-aġġettiv. Għalih, hu liema hu t-tip ta’ narratur li hu jadotta, l-argumentazzjoni filosofika hi t-tieni natura tar-rumanzier: rakkont ilaħħam idea. Jekk hu hekk, allura l-persunaġġi tiegħu huma qabelxejn kelliema, ħassieba, intellettwali li bħallikieku għandhom rabta ambigwa mar-realtà tal-fatti komuni.

Ir-rumanz mill-fiżiku sal-metafiżiku

Ma hux l-aptit okkażjonali li jitqawwa skont is-sitwazzjoni, l-iżjed meta l-laqgħa bejn il-mara u r-raġel twassal għall-iżvilupp xieraq taż-żewġ naħat biex tinbena definizzjoni umana waħda, komposta, duwali, bħallikieku hi l-animus u l-anima mlaqqgħin flimkien, jew hi t-tħaddim tar-raġuni (bħala l-bidu) u s-sentiment (bħala l-qofol). Sammut jissuġġerixxi l-ħin kollu li kull esperjenza umana hi taħlita ta’ żewġ viżjonijiet differenti, kumplimentari, hekk, kif ħalaqhom Alla fil-Ġnien tal-Eden. Bejn l-Eden implikat bħala oġġett qadim tal-memorja (it-test tal-qiegħ), u Paceville, mifhum bħala l-post li jikkonkretizza attitudni eżistenzjali, hemm bħallikieku l-vjaġġ kollu li l-awtur implikat jimponi fuq il-persunaġġi tiegħu, ilkoll estensjoni raġunata ta’ argumenti eżistenzjali tiegħu. Il-post-modernità ta’ Sammut hi attiva sewwasew għaliex hi mibnija tajjeb fuq żewġ kompetenzi li kittieb hu mistenni bħala minimu li jkollu: id-dispożizzjoni filosofika mitwielda, u l-għarfien formali tal-Istorja tal-Filosofija.

Dan hu speċi ta’ awtoritratt, miktub u mifrux fuq għadd ta’ paġni. F’Sammut hemm dejjem fil reliġjuż għaddej minn taħt, fil-qiegħ, issuġġerit, u xi drabi mtella’ bil-qawwa sa fil-wiċċ – il-wiċċ ta’ baħar imqalleb. F’dan id-dawl l-isem tar-rumanz stess jindika dan. Paceville u Lil Hinn Minnu: it-test tal-wiċċ jirrakkonta lil ‘Paceville’ li jidher, waqt li t-test tal-qiegħ jinstab ‘lil hinn minnu’, u għalhekk ma jidhirx, jiġifieri joffri interpretazzjoni tiegħu, li ma tidhirx. Il-fiżiku u l-metafiżiku huma mlaqqgħin flimkien.

Personaġġi tal-ħsieb mitħaddet

Id-duwalità, tipika tal-Filosofija Ewropea minn Aristotli (384-322 qK) ’l hawn, hi riflessa hawn ukoll, anki bħala kundizzjoni li jsib ruħu fiha kull min, bħall-karattri ta’ Anton Sammut, hu mmexxi mill-konvinzjoni li r-realtà tesiġi li tkun interpretata bis-saħħa ta’ metodu li jittraxxendiha. L-awtur jaqbad lill-personaġġi tiegħu fil-punt tad-deċiżjoni. Dan kollu huwa suġġerit u implikat fir-rumanz, ladarba l-awtur isegwi l-prinċipju Latin antik ‘ars est celare artem’ (l-arti hi li taħbi l-arti), u allura l-arti hi l-oppost tal-ovvju, differenti mir-rappurtaġġ dirett.

Mill-bidu sal-aħħar ir-rumanz iżomm distakk xieraq minn mal-karattri, anki jekk l-awtur sikwit jinħass f’elementi partikolari, bħalma hija l-binja sintattika ta’ sentenzi li jesprimu kundizzjoni b’qawwa akbar mis-soltu. Ir-rumanz hu miktub fl-ewwel persuna, b’tonalità konfessjonali li tiswa ħafna biex mill-bidu sal-aħħar il-protagonista jingħaraf fl-identità vera tiegħu. L-aħħar paragrafu tar-rumanz jinkludi wħud mill-kliem-muftieħ tiegħu: fantasija, realtà, maġija.

Il-letteratura bħala tfakkira

Forsi l-qofol ta’ dan kollu jinġabar fl-idea li r-rumanz hu tiftixa tad-definizzjoni tal-umanità bħala formula naturali komposta mill-maskil u mill-femminil flimkien. Leali lejn il-wirt reliġjuż u letterarju ta’ tradizzjoni sħiħa li Malta ilha sekli sħaħ tieħu sehem fiha, l- awtur isieħeb flimkien numru ta’ ġeneri narrattivi: l-awtobijografija, l-ittra, id-diskors formali jew tal-okkażjoni, jew intimu jew soċjali, u l-bqija.

Is-sehem distint ta’ Anton Sammut jinstab fil-modalitajiet li bihom jirrakkonta: bejn dirett u indirett, bejn b’mistoqsija u bi tweġiba, bejn b’dubju u b’ċertezza. Il-proża tiegħu hi msawra mit-taħlita naturali tal-persunaġġ ħassieb attiv u prattiku, diskursiv f’kull okkażjoni li tixref minn waqt għal ieħor biex tipprovdilu kullimkien, u anki f’Paceville, realtà li tnessi.

Iżda l-awtur ifakkar, u jsib kull opportunità biex jobdi lil dan il-kmandament imwieled miegħu anki f’post u f’ħin ta’ divertiment. Ir-rakkont kollu jippreżenta mill-qrib l-okkażjoni-skuża li jrid l-awtur: jistaqsi, iwieġeb u mbagħad jerġa’ jistaqsi, waqt li jiżvolġi l-isbaħ aspett tad-diskors tiegħu kollu: it-tlaqqigħ tal-insinifikanti u tal-assolut flimkien, jew aħjar l-iskoperta tad-distanza bejn l-aljenazzjoni u l-konċentrazzjoni.

Bi stil mirqum u fl-istess ħin spontanju, u b’għażla ta’ burdati li jimxu b’pass wieħed mal-qagħda ġewwiena tal-protagonista, Anton Sammut qiegħed jissokta miexi fil-vjaġġ mibdi snin ilu, b’konsistenza tematika daqskemm stilistika. Il-lingwaġġ għandu parti ewlenija fil-bini ta’ fiction ta’ din is-sura. Hu lingwaġġ riflessiv aktar milli attiv, eleganti u fl-istess ħin informali, u xi drabi konxjament devjanti bl-iskop li jesprimi l-istorja ta’ rumanz magħmul mil-lingwa mitħaddta.

Ordna l-ktieb online:

https://bdlbooks.com/product/paceville-u-lil-hinn-minnu/