کانال تلگرام ما را فراموش نکنید.

سلطان محمد عثمانی؛ فاتح قسطنطنیه

این مقاله صفحات مختصر از زندگی بزرگترین رهبر و رهبر الهیات اسلامی در پنج قرن گذشته بوده است؛ جوانی با دوازده و اندی سال که رهبری بزرگترین امپراطوری اسلامی را به تنهایی دفاع از اسلام و مسلمان بود، برعهده گرفته شد.

بعد از آنکه Andalusius سقوط کرد و خلعتبری عباسی به زوال و فروپاشی نهاد، ظهور عثمانی ها در این برهه از زمان به منزله نعمتی خاص بود که خداوند متعال برای نجات امت اسلامی از بحران های موجود برنگیخته؛ این عثمانی ها بودند که پرچمدار اسلامی قرار گرفته و در مقابل اروپایی ها، که پس از فروپاشی غرناطه (سال 897 ه.ق، 1492 م) به سمت شمال آفریقا، تونس، الجزایر و مراکش لشکرشی شده اند، ایستمت کرد.

سلطان محمد ثانی فرزند مراد ثانی (855 الی 1451 میلادی)، مشهور به سلطان محمد فتحح، سلطان هفتم سلسله عالم عثمان که به "فاتح" و "ابو الخیرات" مشهور بود، مدت حکومت او به حدود 30 سال حرمت برکت برای مسلمانان بود. او مجاهدین در سال 16 محرم 855 هجری قمری، مطابق با 18 فوریه سال 1451 میلادی، در حالی که 22 سال سن داشت بر عهده گرفت.

محمد فاطیف دارای شخصیتی منحصر به فرد و جامع بین قدرت و عدالت بود. (1) او دوستدار و همکار علما بود و به همین دلیل مجذوب برخی از احادیثی که بر تعریف فاطمه مقدس بود، یاد گرفت. به عنوان حدیثی که رسول اكرم صلی الله علیه وسلم فرمودند: «التزام القططططانی علی الدین رجل فلنعم الأمیر المجاه ها و لنعم الجیش ذلك الجیش.» [مسند امام احمد] (شما باید قسطنطنیه را با مردی كه بهترین امیر، امیر آن لشکر و بهترین لشکر نیز لشکر خواهد بود.) (2)

تربیت محمد فاطح

در نتیجه مجاز و هماهنگ با علما محبت اسلام و مسلمانان و عمل به قرآن و سنت در قلب سلطان محمد فاتح نهادینه شده بود، به طوری که در همان دوران اداره سلطنت، شخصی متقی و پرهیزگار و پیروی از امور شریعت بود. او در زندگی خود از علمای که با دستور سلطان در صورت مخالفت با شریعت مخالفت می کردند و سلطان با اسم کوچکش و بدون لقب یادآور شد بسیار متأثر شد.

طبیعی است که از مکتب چنین بزرگانی انسان ها به عنوان مؤمن فاطه با روحیه مذهبی و متعهد به احکام و احکام اسلام و مدافع قوانینی و دستورالعمل هایی که اول تکلیف خود را تضمین می کنند و بعد به رمان اعطا می شود، فارغ التحصیل می شوند.

سلطان محمد فاتح علاقه وافری به مطالعه تاریخ کتب و روش خود را در قرون وسطی در فتوحات انجام داد، به همین دلیل خیلی زود با تغییر تنظیمات اداری به حالت اول پیشرفت و ظهور یافت. او به امور مالی اهتمم خیلی میردید، درآمد دولت را مشخص و مشخص و راه های مصرف آن را نیز تعیین می شود تا از انحراف و وابستگی در خزانه بیت المل جلوگیری کند، ارتش گردان گسترش و نظم و ترتیب، فهرست مستقل برای لشکریان ترتیب داد و بر دستمزد نیز اضافه کرد. اداره شهرها و روستاها با عزل مسئولین کم کار و منصوب کردن ولایان جدید تحول داده شده است. کارشناسان اداری و لشکری ​​متبحر به سوی پیشرفت و پیشرفت سوق دادند.

سلطان محمد به این افتخارات و ابتکارات اکتفا نکرد، بلکه با جدیت تمام تلاش می کند و برناممه را انجام می دهد. پیروزی هایش با فتح کنستانتینیا، قلمرو امپراتوری روم و پناهگاه استراتژیک مهم جنبش های کلاسی ها علیه اسلام، مزین کرد. او تلاش کرد تا تا قسطنطنیه که رومی ها، و به طور کلی ملت مسیحی به آن برسند، فتح کند و آن را به عنوان قلمرو حکومت عثمانی قرار دهد. (3)

آمادگی برای فتح قسطنطنیه

سلطان محمد فاطي تلاش هاي زيادي را براي برنامه ريزي براي پيوستن به تثبيت و تقويت لشکر الاطمي با نيروي انساني انجام داد، به طوری که تعداد نيروهای خود را به 250 هزار نفر رسيد که اين تعداد نيرويی که با مقابله با گروه های ديگر دولت های آن زمان مقايسه می شود، بزرگ برای یک لشکر نظامی در آن زمان. او همچنین دارای ویژگی خاصی به تمرینات و فنون مختلف جنگی بود و توانست لشکرش را با اسلحه هایی که دارای صلاحیت هستند، بسازد. از طرف دیگر سعی کرد با بیان شرح و تفسیر رسول رسول الله علیه وسلم برای مبارزه با قیامت و قتل عام و قتل عام در قلب سربازان، آنها را از لحاظ معنوی در آماده سازی کامل و همچنین از لحاظ نظامی تاکتیک.

در آینده آمادگی در زمینه تکتیک جنگی بزرگترین گام با تصمیم گیری ایجاد قلعه "رومل حصار" در شمال شمالی تنگه "بسفور" در مقابل قلعه ای که در زمان سلطان بایزید در آسیا بود، برداشت.

امپراطور روم در صدد است تا سلطان را با پرداختن مقدار پولی از قلم انداختن در ساخت قلعه مشخص کند، اما محمد فاطح از آنجایی که از اهمیت جنگ قلعه آگاه بود، از اراده اش باز نمی آمد و قلعه قاطی با ارتفاع 83 متر بنا کرد و دو قلعه طوری مقابل یکدیگر قرار گرفتند که بین آنها به اندازه 660 متر فاصله وجود داشت که می توانست بر کشتی های کشتی از شرق "بسفور" به طرف اشرف غرب و با استفاده از آتش گودال های توپ جلوگیری از ورود کشتی به کنتنتاسیون از مناطق شرق کنتنتننیه قرار دارند، مثل تررابزون و غیره. (4)

او همچنین آماده سازی اسلحه لازم برای عملیات نیز انجام داد. از جمله این سلاح ها توپ بود که اهمیت زیادی سلطان داشت، به طوری که مهندس ماهرئی به نام "اوربان" که مهارت خاصی در ساخت توپ داشت، استخدام کرده و تمام وسایل مورد نیاز او را تهیه کرد. مهندس اوربان توانست توپهای زیادی را درست کند، توپ مشهور سلطان که وزنش به صد ها تن رسید.

محمد فاطح نیز توجه خاصی به ناوگان عثمانی داشت و تلاش می کرد با تقویت آن بتواند نقش موثری در مقابله با تروریسم داشته باشد که یک ناحیه دریایی است و بی نظمی آن را بدون نیروی دریایی کامل نمی کند. در تاریخ آمده است که تعداد کشتی هایی که برای این کار آماده شدند 400 کشتی بود. سپس سلطان حمله شروع و توانست در 27 ربیع الاول 857 ه. ق، مطابق با 6 آوریل 1453 میلادی، به آنجا برسد. او مقرنطنیه از خشکی با 250 هزار جنگجو و از دریای با 420 قایقرانی جنگی محاصره کرد. رعب و وحشتن بر مردم شهر سایه افکند چون آنها فقط 5 هزار نیروی دفاعی داشتند که بیشترشان نیز نیروهای بیگانه بودند.

بدین ترتیب محاصره تا 53 روز ادامه یافت که عثمانی ها به صورت پیاپی روی شهر توپ و آتش فرو برد. (مصر والعالم المائة، 314 و 315، الهلال- مصر)

از دیگر اقدامات موفقیت آمیز سلطان محمد فتححوار راه میان "ادرنه" و "کنستناتنیه" بود تا از این مسیر بتواند توپهای سنگین را بدون مشکل از ادرنه به کشمکش بکشاند و همین اتفاق هم رخ داد؛ آنها توانستند در 20 روز با حمایت بخش از لشکر و با فرماندهی سلطان به بلندای قسطنطنیه برسند. سلطان ابتدا لشکریان خود که نزدیک به 250 هزار نفر بودند، جمع شده و در فتوائی فضیله جهاد به ترغیب و دعوت از خاندان و طلب نصر و یاری از خداوند و آرزوی شهادت در راه پرداخت. او همچنین احادیثی را که به ملاقات مسلمانان و فضیلت لشکر فاتح وارد شده بود، یادآور شد.

سربازان شروع به گفتن تکبیر و تهلیل کرد و دست به دعا برداشتند و از طرف دیگر علما نیز با انتشار در صفوف مسلمانان و تبلیغ و تشویق آنها برای ارتقای و تقویت روحیه و انگیزه جهادی باعث شدند تا هر سرباز مشتاقانه انتظار حضور معجزه داشته باشد .

سپس سلطان اقدام به تقسیم سربازان پیاه در اطراف دیوارهای خارجی شهر، متشکل از سه گروه اصلی و با حمایت از نیروهای کمکی، جهت تنگ کردن حلقه محاصره در خشکی کرد. در ادامه نیز توپهای جنگی که در مقابل باب الرحمانی نصب شده بود، ساخته شد. عثمانی ها در ابتدا از رسیدن به تنگه "القرن الذهبی" (شاخ طلایی) عاجز ماندند، چرا که بزرگ شدن چاه ها در این تنگه مانع ورود کشتی ها به داخل تنگه شد و کشتی هایی که خواستار ورود بودند، شکست خوردند.

این تنگه و مانع ورودی آن، بزرگترین مشکل برای عثمانی ها بود، چرا که با وجود تنگه مذكور محاصره همچنان ناراحت بود، اما با وجود این، حمله به نیروهای نظامی عثمانی به ویژه گارد "انشرریة" كه بی محبوبه و بدون ترس برای مرگ سینه سپر می شود، همچنان ادامه دارد

در آخر ماه آوریل با ایجاد شکاف در دیوارها در وادی "لیکوس" از طرف غربی دیوارها، حصار شکست خورد، با ایجاد حفره در دیوار، سربازان به سرعت شروع به داخل شدن در شهر کردند و همچنین تلاش کردند تا با ایجاد حفره های دیگر، کار ورود به شهر را آسان تر، اما سربازان رومی در راه دفاع از شهر از خود فداکاری عجیبی نشان داد که باعث درگیری بدون هیچ اهمیت برای طرف ادامه داد.

ولی خداوند به سلطان محمد فاتح راه حل الهام کرد که توانست کشتی های خود را بدون درگیری با رومی ها از موانع گذراند و به قله برساند؛ سلطان به همراه دیگر متخصصان، پروژه مورد مذاکره را مورد بررسی قرار داد و همه نیازهای مورد نظر و مسیر سه میلی گرم خشکی نیز در نظر گرفته شد و پس از تحقیق و تحقیق و تحقیق و برنامه ریزی دقیق و با تشویق متخصصین، عملیات بدون اطلاع دشمن آغاز شد و راه های مقابله ای نیز راه اندازی شد و مقدار زیادی چوب و روغن نیز تهیه شد.

بعد از تهیه مواد لازم برای اجرای عملیات سلطان در اوت 21 آوریل دستور داد تا رومیان را در تنگه القرن الذهبی به اتهام گذراندن مشغول کنند و همچنین خود را مشغول قرار دادن چوب چوب در پیش ساخته شده قبلی و لغزیدن چوب با روغن و در نهایت با استفاده از غافله دشمن، عثمانی ها توانستند کشتی ها را از روی زمین ببافند تا خشکی به حرکت بیاورند و با سه مایل راه رفتن و رسیدن به نقطه ای امن در تنگه القرن الذهبی سنگر بگذارند. به همین ترتیب، آنها توانستند تعداد 70 کشتی را به شیوه ای که پیش از سلطان به ذهن کسی خطور کرد به تنگه برسند.

اهل شهر در صبح آوریل 22 در حالی که از خواب آشکار شد که صدای تکبیر ترک ها تنگه فرا گرفته بود و نبودن هیچ مانعی بین آنها و مدافع شهر آنها کاملا ناخوشایند بود.

عثمانی ها در مقابل عبور از دیوار حصار که بین آنها بود نیز ابتکارات زیادی به خرج داد؛ آنها عمیق تونل برای رسیدن به داخل شهر حفره به طوری که ساکنین شهر و حتی شخصیت پادشاه با شنیدن صدای عجیب که از داخل زمین به گوش می رسد و پیدا کردن صدا بر روی ترفند عثمانی ها پی برده شد. (5)

ساختن قصر بزرگی از چوب با سه طبقه مجزا یکی دیگر از ابتکارات عثمانی ها بود. این قلعه که ارتفاع آن از دیوار مانع بزرگتر بود و جهت جلوگیری از احتراق آن توسط پارچه های خیس شده پوشیده شده بود و هر طبقه آن پر از نیروی جنگی و سرباز بود، کمک کرد تا آنها بتوانند به راحتی هر کسی که بر بالای حصار بود مورد هدف قرار دادن.

سلطان محمد فاتح علاوه بر تسلط دریایی که متوجه شد، حمله های پراکنده دیگری نیز داشت که در این حملات بیشتر اعتمادش به توپ های جنگی بود، به طوری که از بسیاری از توپ های استفاده شده، مشهور توپ و بزرگ سلطان منفجر شد و تمام کسانی که با آن مشغول بودند از جمله مهندس اوربان مجری طرح ساخت و استفاده از توپ، کشته شد، که سلطان با استفاده از این امر دستور داد تا توپ را از روغن زیتون استفاده کند. این فکر توانست مثمرثمر واقع شود و توپها بار دیگر به کار گرفته شوند.

سلطان محمد فاطح، روز یکشنبه 18 جمادی الاولی، مطابق با 27 مه، دستور داد تا سارقان دعا و زاری و نزدیک شدن به خداوند مشغول شوند تا خداوند کار فتح کنستنطنیه را آسان کند. همچنین در همان روز به بررسی حصارهای شهر و وضعیت حجوم و حالات مدافعین شهر پرداخته است.

در روز 29 ماه می، باران کمی شروع به باریدن کرد که باعث خوشحالی مسلمان شد و علما را به خاطر یادآوری معجزه بدر و بارانی که آورده اند، اما رومی ها فکر می کردند احتمالا باران شدید تر خواهد بود و می تواند مواجه موانع را مهار کند، اما چنین اتفاقی رخ نداد .

ساعت یک یکشنبه سه شنبه 20 جمادی الاولی 857 ه. ق بود که دستور هجوم کل به شهر داده شد، صدای تکبیر مسلمانان، در حالی که به طرف دیوارها می ایستادند، بلند شد و به ترس بر ساکنین شهر مستولی گشت، به طوری که ناقوس های کلیساها به صدا زدند.

حمله از دریا و خشکی به طورمنظور و برنامه ریزی انجام شد، اما بیشترین تمرکز سلطان بر منطقه "لیکوس" بود، که همچنین خود را فرماندهی عملیات بر آنها را بر عهده داشت.

با طلوع خورشید در روز 30 می 1453 مجاهدین با دقت بیشتری به تعیین وقایع دشمن پرداختند، فشارها در این روز بیشتر و بیشتر شد، به طوری که امپراطور غزن به طور مشخص و با همکاری "جستجونیان" - یکی از فرماندهان جنگ رزمی - به دفاع از دره لیکوس مشغول شد. عثمانی ها فشار خود را بر روی قسمت دیگری از شهر نیز از سوی دروازه آدرنه نیز مضاعف کردند و توانستند با سرپیچی از مدافعین رومی بر روی تعدادی از برج ها و پیدا کردن علامت عثمانی بر بلندای آنها بپردازند.

بقیه سربازان عثمانی نیز به سمت دروازه آدرنس شتافتند. امپراطور بیزانس هنگامی که پرچمهای به اهتزاز مجدد دیدم عثمانی ها را بر روی قله های شمالی شمال شهر دیدم، متوجه شد که دیگر دفاع بی ارزش است و برای اینکه شناخته شده نیست، لباس خود را خارج از قلعه و از اسب خود به اجرا در جنگ تا زمانی که کشته شد شد

خبر کشته شدن رژیم صهیونیست باعث بالا رفتن روحیه مجاهدین شد و باعث ایجاد تضعیف در رومی ها شد و موجب شد تا مدافعین پا به فرار گذاشتند و به قتل رسیدند.

ظهر آن روز، یعنی سه شنبه 20 جمادی الاولی 857 ه.ق سلطان در وسط شهر در حالی که سربازان گرداگرد او جمع شده بودند، به ایراد سخنرانی پرداخت و به آنها فتحی که رسول الله صلی الله علیه وسلم خبر آن را تبریک گفت و دستور داد تا با مردم مقابله کند و آنها را به شدت برانگیخته از کشتن مردم. سپس از ترکیببال خود پیاده شد و از خلق و خوی و برای بدست آوردن شکر و قدوس الهی، بر روی زمین سیر شد.

سپس در حالی که خلق کثیری از جمله کیشی های مسیحی که اذکار و اوراد خوانده بودند، حضور داشتند، به سمت کلیسا روانه شد. وقتی سلطان به دروازه کلیسا نزدیک شد، مسیحیان ترسیده و پا به فرار گذاشتند، سلطان از کشیش خواست مردم را به آرامش و بازگشت به خانه هایشان دعوت می کنند.

بعضی از کشیش ها در زیرزمین کلیسا مخفی بودند. وقتی گذشت و بخشش سلطان را دیدند، از زیرزمینی بیرون آمدند و اعلام کردند که اسلام آوردنشان. (6)

سلطان محمد فاطه پس از پیروزی در قسطنطنطن، به آزادی کامل آزادی کامل در برگزاری مراسم مذهبی و انتخاب بزرگان دینی که حق قضاوت مسائل را داشتند، داد.

به این ترتیب سلطان محمد فاطمه توانست با یک کار افسانه و خارق العاده و با توکل بر خدا و عزم و احترام قوی و استدلال بر اینکه می تواند همان شخصی است که رسول اكرم صلی الله علیه وسلم اشاره كرد، به موفقیت برسد.

به راستی که سلطان محمد فتحح، طبق شهادت و گواهی این فرمول الحساب الله علیه وسلم، "بهترین امیر و فرمانده" و گروهی تحت فرمان او "بهترین لشکر" هستند.

در آینده آمادگی در زمینه تکتیک جنگی بزرگترین گام با تصمیم گیری ایجاد قلعه "رومل حصار" در شمال شمالی تنگه "بسفور" در مقابل قلعه ای که در زمان سلطان بایزید در آسیا بود، برداشت.

امپراطور روم در صدد است تا سلطان را با پرداختن مقدار پولی از قلم انداختن در ساخت قلعه مشخص کند، اما محمد فاطح از آنجایی که از اهمیت جنگ قلعه آگاه بود، از اراده اش باز نمی آمد و قلعه قاطی با ارتفاع 83 متر بنا کرد و دو قلعه طوری مقابل یکدیگر قرار گرفتند که بین آنها به اندازه 660 متر فاصله وجود داشت که می توانست بر کشتی های کشتی از شرق "بسفور" به طرف اشرف غرب و با استفاده از آتش گودال های توپ جلوگیری از ورود کشتی به کنتنتاسیون از مناطق شرق کنتنتننیه قرار دارند، مثل تررابزون و غیره. (4)

او همچنین آماده سازی اسلحه لازم برای عملیات نیز انجام داد. از جمله این سلاح ها توپ بود که اهمیت زیادی سلطان داشت، به طوری که مهندس ماهرئی به نام "اوربان" که مهارت خاصی در ساخت توپ داشت، استخدام کرده و تمام وسایل مورد نیاز او را تهیه کرد. مهندس اوربان توانست توپهای زیادی را درست کند، توپ مشهور سلطان که وزنش به صد ها تن رسید.

محمد فاطح نیز توجه خاصی به ناوگان عثمانی داشت و تلاش می کرد با تقویت آن بتواند نقش موثری در مقابله با تروریسم داشته باشد که یک ناحیه دریایی است و بی نظمی آن را بدون نیروی دریایی کامل نمی کند. در تاریخ آمده است که تعداد کشتی هایی که برای این کار آماده شدند 400 کشتی بود. سپس سلطان حمله شروع و توانست در 27 ربیع الاول 857 ه. ق، مطابق با 6 آوریل 1453 میلادی، به آنجا برسد. او مقرنطنیه از خشکی با 250 هزار جنگجو و از دریای با 420 قایقرانی جنگی محاصره کرد. رعب و وحشتن بر مردم شهر سایه افکند چون آنها فقط 5 هزار نیروی دفاعی داشتند که بیشترشان نیز نیروهای بیگانه بودند.

بدین ترتیب محاصره تا 53 روز ادامه یافت که عثمانی ها به صورت پیاپی روی شهر توپ و آتش فرو برد. (مصر والعالم المائة، 314 و 315، الهلال- مصر)

از دیگر اقدامات موفقیت آمیز سلطان محمد فتححوار راه میان "ادرنه" و "کنستناتنیه" بود تا از این مسیر بتواند توپهای سنگین را بدون مشکل از ادرنه به کشمکش بکشاند و همین اتفاق هم رخ داد؛ آنها توانستند در 20 روز با حمایت بخش از لشکر و با فرماندهی سلطان به بلندای قسطنطنیه برسند. سلطان ابتدا لشکریان خود که نزدیک به 250 هزار نفر بودند، جمع شده و در فتوائی فضیله جهاد به ترغیب و دعوت از خاندان و طلب نصر و یاری از خداوند و آرزوی شهادت در راه پرداخت. او همچنین احادیثی را که به ملاقات مسلمانان و فضیلت لشکر فاتح وارد شده بود، یادآور شد.

سربازان شروع به گفتن تکبیر و تهلیل کرد و دست به دعا برداشتند و از طرف دیگر علما نیز با انتشار در صفوف مسلمانان و تبلیغ و تشویق آنها برای ارتقای و تقویت روحیه و انگیزه جهادی باعث شدند تا هر سرباز مشتاقانه انتظار حضور معجزه داشته باشد .

سپس سلطان اقدام به تقسیم سربازان پیاه در اطراف دیوارهای خارجی شهر، متشکل از سه گروه اصلی و با حمایت از نیروهای کمکی، جهت تنگ کردن حلقه محاصره در خشکی کرد. در ادامه نیز توپهای جنگی که در مقابل باب الرحمانی نصب شده بود، ساخته شد. عثمانی ها در ابتدا از رسیدن به تنگه "القرن الذهبی" (شاخ طلایی) عاجز ماندند، چرا که بزرگ شدن چاه ها در این تنگه مانع ورود کشتی ها به داخل تنگه شد و کشتی هایی که خواستار ورود بودند، شکست خوردند.

این تنگه و مانع ورودی آن، بزرگترین مشکل برای عثمانی ها بود، چرا که با وجود تنگه مذكور محاصره همچنان ناراحت بود، اما با وجود این، حمله به نیروهای نظامی عثمانی به ویژه گارد "انشرریة" كه بی محبوبه و بدون ترس برای مرگ سینه سپر می شود، همچنان ادامه دارد

در آخر ماه آوریل با ایجاد شکاف در دیوارها در وادی "لیکوس" از طرف غربی دیوارها، حصار شکست خورد، با ایجاد حفره در دیوار، سربازان به سرعت شروع به داخل شدن در شهر کردند و همچنین تلاش کردند تا با ایجاد حفره های دیگر، کار ورود به شهر را آسان تر، اما سربازان رومی در راه دفاع از شهر از خود فداکاری عجیبی نشان داد که باعث درگیری بدون هیچ اهمیت برای طرف ادامه داد.

ولی خداوند به سلطان محمد فاتح راهکاری الهام کرد که توانست کشتی های خود را بدون درگیری با رومی ها از موانع گذرانده و به تنگه برساند؛ سلطان به همراهی کارشناسان دیگر، پروژه مذکور را مورد تحقیق و بررسی قرار دادند و تمام نیازهای مورد نظر و مسیر سه میلی خشکی را نیز در نظر گرفتند و بعد از پژوهش و کنکاش های زیاد و برنامه ریزی های به راستی که سلطان محمد فاتح، طبق شهادت و گواهی این فرموده آنحضرت صلی الله علیه وسلم، “بهترین امیر و فرمانده” و لشکر تحت امر او “بهترین لشکر” می باشند.

منابع:

1ـ الدولة العثمانیة، د. صلابی؛

2ـ الفتوح الاسلامیة عبر العصور، عبدالعزیر العمیری، ص: 358؛

3ـ الدولة العثمانیه، عوامل السقوط والنهوض، د. محمد الصلابی، ص:101،102؛

4ـ تاريخ الدولة العلية، محمد فريد، ص: 161، الفتوح الإسلامية عبر العصور، عبد العزيز العمری،ص: 359، 360، الدولة العثمانية، د. صلابی، ص:106؛

5ـ الفتوح الاسلامیة عبرالعصور، عبدالعزیز العمیری، صص:372،364؛

6ـ الدولة العثمانیة، د. صلابی، ص: 134.