Waarom mindfulness geen hype is en meditatie ons leven kan veranderen...

Artikel voor vaktijdschrift psychotherapie ‘Metafoor’, gepubliceerd 15 oktober 2022

Door Ann Van Hecke

“Mededogen is geen deugd, maar een keuze. Het is niet iets wat we al dan niet hebben, maar iets wat we kunnen ontwikkelen en besluiten te tonen.”

Brené Brown

Ik was 35 toen ik Thich Nhat Hanh leerde kennen. Bijzonder als ik eraan terug denk hoe dat begon met de Educatieve Academie. In mijn tijd - er zal intussen véél veranderd zijn want ik startte mijn therapeutenopleiding  in de vorige eeuw ;-) - kregen we als leestip het boekje Liefde in wonderland van Riekje Boswijk. Ik was nieuwsgierig, bestelde het boek en kwam op die manier in contact met Centrum Boswijk. Het centrum, gevestigd in Nederland (Hurwenen) en geleid door Riekje en haar man Jan, organiseerde niet alleen opleidingen in psychotherapie maar ook meditatiecursussen en korte retraites. Aanvankelijk bladerde ik elke 3 maand geboeid door het programmaboekje, maar deed er niets mee. Te ver, te veel gedoe, geen tijd…

Voedsel voor de ziel

Ik was moeder van een intens levendig zoontje van vijf, combineerde een baan in het onderwijs met een groeiende zelfstandige praktijk én een destijds nog klassieke verdeling van het huishouden (lees: ik nam veel te veel op mij). Ik was vaak moe en heel erg op zoek naar rust. Bovendien voelde ik in dat drukke bestaan, in dat schijnbaar rijk gevulde leven ook een leegte. Ik zou pas later begrijpen dat ik zeker voldoende goed gevoed werd in de fysieke, sociale en psychische dimensie, maar op mijn honger zat op spiritueel vlak. Wellicht had het transpersoonlijke karakter van mijn therapieopleiding mij lange tijd voldoening gegeven, maar mijn traject was inmiddels al enkele jaren achter de rug. Ik miste dat ‘voedsel voor de ziel’, ik miste het contact met gelijkgestemden. En dus schreef ik me op een dag tóch in voor een retraite olv Jan Boswijk.

Jan is Dharma-leraar en lid van de Orde van Interzijn, een internationale gemeenschap, in 1966 opgericht door Thich Nhat Hanh, met als doel: ‘leven vanuit de diepe wens om alle levende wezens te helpen hun lijden te transformeren en liefde en begrip te ontwikkelen’. Deze zin raakte mij diep, resoneerde met een essentieel stuk in mij dat er altijd al geweest was en dat uiteraard al vorm kreeg in mijn werk als therapeute, maar dat nu onmiskenbaar vroeg om verruiming en verdieping. Meditatie en stilte werden afgewisseld met uitleg en onderricht. Een deugddoende combinatie. Tegelijk voelde ik ook heel wat weerstand tijdens de bijeenkomsten: buigen voor een boeddhabeeld, wierook branden, hele stukken niet mogen praten, het bruine jasje van Jan (kenmerkend voor de Dharma-leraren van de Orde)… Mijn hoofd had vele oordelen klaar. En dát was nu net het verrassende, het frisse, het nieuwe voor mij: ik had mijn hoofd niet nodig tijdens die retraites, het was mijn hart dat zó geraakt werd dat ik me niet hoefde af te vragen ‘is dit wat ik zoek?’ of ‘is dit goed voor mij?’. Het was een directe, gevoelde ervaring van een open hart, van een bewustzijn dat alles met alles verbonden is. Een wezenlijk weten dat dit helend werkt.

Rule your mind or it will rule you

Ik vond het zo de moeite waard dat ik enkele jaren later Thich Nhat Hanh zelf aan het werk wou zien. Ik was een van de 600 deelnemers toen hij in 2009 een retraite leidde in Nederland, Arnhem.  

Een man, klein van gestalte, die meteen een bijzonder grote indruk op me maakte. Kwetsbaarheid, geweldloosheid, diep mededogen en absolute kalmte hadden voor mij nooit eerder zo’n krachtige uitstraling gekend als in de persoon van deze Vietnamese monnik. Deze dagen, samen met regelmatige retraites olv Jan Boswijk (en later olv Wim Heusinkveld en Ida te Lindert op De Maanhoeve, Nederland) brachten mij veel: Ik leerde mediteren en begon met stukjes en beetjes iets te begrijpen van wat Boeddha bedoeld kon hebben. Hoewel ik altijd al interesse had gehad voor de boeddhistische psychologie als rijke aanvulling op ons westers model, ging er zowaar een wereld voor me open. Ik noem(de) mezelf nooit een boeddhist, maar ik kwam zonder meer thuis.

Net als de meeste van mijn medemensen kon ik heel erg vastlopen in mijn denken, verstrikt raken in oude overtuigingen, samenvallen met mijn innerlijke criticus en het niet eens beseffen. Net zoals zovelen had ik geleerd vooral mijn hoofd te gebruiken en was de voeling met mijn lichaam helemaal naar de achtergrond verschoven om niet te zeggen onbestaande. Meditatie bracht daar bijna radicaal verandering in. Ik leerde dat ‘wat mijn hoofd doet’ niet noodzakelijk juist is, belangrijk is, de waarheid is… Ik leerde stilletjes observeren wat zich – of ik het nu wil of niet – allemaal in mijn ervaring afspeelt, zowel ‘aan de binnenkant’ op niveau van denken, voelen en lichamelijk gewaar zijn als ‘aan de buitenkant’ m.n. gedrag (dat van mijzelf én van anderen). Ik had al jong geleerd wat verlies en rouw betekent (mijn beide ouders overleden op jonge leeftijd) maar begreep nu ook het verschil tussen pijn en lijden. Pijn als gevolg van (alle soorten van) verlies, onlosmakelijk verbonden met het leven. En lijden voortkomend uit ‘hoe wij met die pijn omgaan’ of ‘wat wij daar in ons hoofd van maken’. Ik heb dus geen controle over wat mijn hoofd de komende minuten nu weer gaat verzinnen, maar kan wel kiezen of ik daar geloof aan hecht of niet en of ik daar dus emotioneel ga onder lijden of niet. ‘Rule your mind or it will rule you’. Het was een inzicht dat zo intens bevrijdend werkte dat ik het nog steeds moeilijk vind om het onder woorden te brengen.

Achteraf zou ik steevast naar deze periode verwijzen als “de gebeurtenis die mijn leven veranderde”, zo’n moment in je ontwikkeling waarop je terugkijkt met het gevoel van “er was een vóór en er is een na”.

Vrede kun je leren

Begin 2022 werd mij gevraagd een lezing te geven over het maatschappelijk belang van mindfulness en meditatie. Het laatste decennium is er een waaier aan boeken en wetenschappelijke artikels voorhanden waarin haarfijn wordt uitgelegd waarom mindfulness werkt en wat er nu precies te zien is in de hersenen tijdens meditatie. Wie wil krijgt er de foto van de hersenscans bovenop. Dus waar te starten? Het antwoord kwam, zoals vaak, geheel vanzelf naar me toe. Mijn oog viel op een klein boekje dat ik enkele jaren geleden van een cliënte cadeau kreeg. Ik was er toen zó enthousiast over dat ik op mijn beurt enkele exemplaren bestelde om ze weg te geven aan vrienden en collega’s. Dit pareltje moest iedereen gelezen hebben!

Ik heb het over Vrede kun je leren van David van Reybrouck en Thomas d’Ansembourg (De Bezige Bij, 2017). Het idee voor dit boekje ontstond in de nasleep van de aanslagen, in 2015 in Parijs in 2016 en Brussel, wanneer de eenzijdige reactie van de politiek overal in Europa dezelfde blijkt: ‘meer veiligheid’ en ‘hopen op vrede’. In dit essay nemen de auteurs ons mee op zoek naar antwoorden, in de overtuiging dat het anders kan. David en Thomas vinden het nogal (f)lauw dat we zouden ‘hopen op vrede’, zij zijn ervan overtuigd dat vrede niet zomaar uit de lucht komt vallen, maar dat het “een vak” is, dat je eraan kan werken met dezelfde toewijding waarmee je bijvoorbeeld een nieuwe taal leert of stap voor stap leert autorijden.

“Met aandacht zijn bij wat nu aan de orde is, verleent een extra dimensie aan elke bezigheid. Alles wordt ‘voller’ door er ten volle in aanwezig te zijn”.

Mia Leijssen

Mentale hygiëne als sleutel

Het uitgangspunt van de auteurs: we weten allemaal dat lichamelijke gezondheid het resultaat is van een gezonde levensstijl: de nodige hygiëne, regelmatig bewegen, gezonde voeding, voldoende rust. Waarom weten dan zo weinig mensen dat hetzelfde geldt voor onze geestelijke gezondheid? In vrede leven met jezelf, ondanks alles wat het leven op je bord legt, is een kwestie van mentale hygiëne. En aan dat laatste ontbreekt het ons nu juist zo vaak. De aandacht voor ons innerlijk leven en ons vermogen tot introspectie, lijkt er wel op achteruitgegaan. Is het de ontkerkelijking die zorgde voor minder “officiële” vormen van contemplatie, minder stilte, minder meditatie? ‘We verzorgen ons vel, maar verwaarlozen onze vrede’, aldus de auteurs.

Hoog tijd om aan de bel te trekken, vinden ze, want een grondige persoonlijke verandering kan de sleutel zijn tot een duurzame maatschapplijke verandering. Is het niet zo dat ieder van ons gewelddadig kan worden als hij helemaal ten einde raad is, zich totaal onbegrepen voelt of niets meer te verliezen heeft? Is het niet zo dat een mens die zich welkom voelt, die opgroeit in een sfeer van liefde en respect, die ruimte krijgt om zowel zijn talenten als zijn zwakke kanten te leren ontdekken en vervolgens een zinvolle levensinvulling kan vinden, weinig redenen heeft om naar geweld te grijpen?

Wetenschappelijk onderbouwd

‘Naïef’, zeg je? Niet als we de resultaten van recent wetenschappelijk onderzoek bekijken, die door de Franse monnik en tolk van de Dalai Lama Matthieu Ricard werden samengebracht in zijn boek Altruïsme. De kracht van compassie (Ten Have, 2015). Onderzoekers hebben vastgesteld dat regelmatig mediteren – een halfuurtje per dag volstaat – de structuur en de werking van de hersenen verandert, en dat al na luttele weken. Hersenen, zo blijkt, zijn even plastisch als spieren. Wat er dan precies verandert is even verbluffend als veelbelovend: het bevordert ons sociaal gedrag, ons gevoel van altruïsme, welbevinden, mildheid en compassie voor onszelf en voor elkaar. Angst, slapeloosheid, piekeren en verslavingsgevoeligheid nemen af. Concentratie, veerkracht, zelfrespect en gemoedsrust nemen toe. Lichamelijke pijn valt beter te verdragen.

De kans bestaat dat je nu de indruk krijgt dat wie mindfulness beoefent, door het leven gaat met fluwelen handschoentjes. Sommigen vinden het “soft” of “zweverig”. Niets is minder waar. Misschien klinkt dit wat kort door de bocht, maar ik kan meditatie of mindfulness het beste omschrijven met ‘leren zijn met wat is’ en – needless to say - dat is zeker niet altijd “lief” of “leuk”. In plaats van ervan te gaan zweven, brengt het ons met beide voeten op de grond, hier en nu, in ons lijf waarvan zoveel mensen onbewust vervreemd zijn, met alles erop en eraan … Soms dus ook héél ongemakkelijk!

Liefde als levensdoel

Het is zeker niet zo dat het beoefenen van mindfulness ons een permanente staat van geluk belooft. Wel draagt het bij aan de ontwikkeling van een gevoel van innerlijke vrede, een meer stabiele staat van zijn die veel minder van de situatie afhangt. We zijn het immers veel meer gewend om op allerlei manieren compensatie te zoeken voor ons onbehagen, dan om moeite te doen om met dat onbehagen (lees: tegenslag, fysieke of emotionele pijn, verlies …) om te gaan. Een beetje mindfulness of meditatie brengt dus vaak ook een gevoel van innerlijke vrijheid, het minder afhankelijk zijn van  uiterlijke omstandigheden.

David Van Reybrouck en Thomas d’Ansembourg zijn slechts twee namen tussen vele schrijvers die overtuigd zijn dat het anders kan, en vooral: dat mededogen, liefde en vrede innerlijke kwaliteiten zijn die we kunnen ontwikkelen. In haar boek Leven vanuit liefde (Lannoo, 2013) vertelt experiëntieel en existentieel therapeut Mia Leijssen in de inleiding over de droom die haar inspireerde om het boek te schrijven. In die droom spreekt ze mensen toe in een kathedraal: ‘Hoe anders zou het leven zijn wanneer de belangrijkste doelstelling van opvoeding, onderwijs en samenleving zou zijn: ontwikkelen tot liefdevolle mensen!’

Inspireren en doorgeven

Ik weet niet hoe het jou vergaat als je dit leest, maar ik word daar ontzettend blij van en voel me al mijn hele leven onmiskenbaar geroepen daartoe bij te dragen.

Doorheen de jaren bleek dat ik weinig belang hecht aan wierookstokjes, boeddhabeelden of andere boeddhistische rituelen en symbolen, dus die heb ik achter mij gelaten. Wat wél als essentieel voelde was dat ik een boodschap wilde doorgeven: ik ben geen ‘die hard’, ik leef niet als non in een kloostergemeenschap, ik zit niet uren aan een stuk op mijn meditatiekussen en toch heeft meditatie mijn leven veranderd! Ik ben niet mijn soms chaotische, soms volle, soms heel onrustige hoofd, nee… ik kan in stilte zitten en kijken naar die onrust, naar die chaos, kijken zelfs naar alles wat er opkomt aan oordeel daarover, de emotie die daarmee gepaard gaat… maar nog steeds in stilte zitten en zelfs een vorm van rust ervaren. De uiterlijke omstandigheden worden minder belangrijk. Dát vond ik zo bijzonder om door te geven, omdat het ons vrij maakt, lijden vermindert. In 2011 ben ik begonnen met cursussen en workshops, eerst met als titel ‘eenvoudig mediteren’, later ook de gekende mindfulness trainingen. Ik vind het nog steeds immens zingevend en het kan me enorm raken als ik zie wat het met mensen doet. In mijn ervaring is het dus écht zó: vrede kun je leren! De leegte die ik vroeger soms voelde, heeft plaats gemaakt voor diepe vervulling en dankbaarheid, omdat ik íets van dat inzicht en die ervaring mag doorgeven in mijn werk.

Een keuze die helderheid brengt

Augustus 2022. Ik kijk om me heen en zie alles behalve vrede. In het groot: oorlog, energiecrisis, klimaatrampen,… en in het klein: individuen en gezinnen die nog kreunen onder de vele gevolgen van corona (ja, ook mijn eigen gezin), het leven wordt haast onbetaalbaar, een koppel vrienden gaat scheiden, een buurvrouw vecht tegen kanker, mensen lopen angstig en gespannen rond, de draaglast lijkt groter dan ooit tevoren, de draagkracht ontoereikend soms. ‘Alsof mindfulness dat gaat oplossen’, merkt een cynicus op. En dat klopt, mindfulness zal immers niets oplossen. Het geeft ons wel een keuze, het maakt dat achteloosheid geen optie meer is. Het maakt dat als je even de moed verliest, je wel helder onderscheid kan maken tussen de ervaring van bijvoorbeeld verdriet en alle gedachten die je hoofd daarrond produceert  (die vaak niet helpend zijn en alles nog uitvergroten). Het helpt je zuiverder te voelen wat hier en nu nodig is, los van al je oude overtuigingen mbt wat zou moeten zijn. Het is nederigheid die soms ook moet erkennen ‘ik weet het (even) niet (meer)’ om daar dan vervolgens zo goed mogelijk bij te blijven. Het is een manier van zijn waar ons ego liever niets wil van weten. Wellicht daarom heb ik me ermee verzoend dat ik er een leven lang zoet zal mee blijven. Want hoe graag we dat ook zouden willen, het leven is niet voorspelbaar, we krijgen elke dag weer een nieuwe oefening, groot of klein ;-)