Funkcjonujemy w czasach, w których powoli godzimy się ze świadomością, że w najbliższej przyszłości czeka nas trwanie w kryzysie lub, w nieco lepszej wersji, pomiędzy kryzysami. Po pandemii COVID-19, która z medycznego punktu widzenia oczywiście nadal trwa, ale w świecie medialnym została zdecydowanie zakończona, płynnie przeszliśmy w dwa, kolejne znaczące kryzysy. Ten w pełni oczekiwany – gospodarczy, będący pokłosiem globalnej epidemii, i ten mniej oczekiwany, przez długie miesiące wręcz wypierany – wojny w Europie. Wszystko to powoduje, że wielu z nas ma poczucie drastycznej zmiany rzeczywistości – fundamenty bezpiecznego świata dobrobytu, które gros współczesnych użytkowników mediów (a zwłaszcza nowych mediów) znała jako jedyną wersję świata, runęły, a o tym, jak może wyglądać przyszłość, mamy póki co dość mgliste pojęcie. Skoro „ludzie żyją w świecie znaczeń, które sami tworzą” (Wasilewski, Skibiński, 2008: 19), ważne pytanie epistemologiczne brzmi: jakie znaczenia fundamentalne wytworzymy w tych nowych warunkach? Wyzwaniem intelektualnym i komunikacyjnym staje się nazywanie i definiowanie podstawowych zjawisk społecznych, takich jak wolność, władza, bezpieczeństwo, postęp, patriotyzm, a nawet aksjologicznych fundamentów cywilizacji, takich jak dobro i zło, prawda i kłamstwo, porządek i chaos. Język politycznej poprawności, który zdobył zasłużoną popularność w nowoczesnych, demokratycznych społeczeństwach, zdaniem wielu przestał skutecznie obsługiwać współczesne wyzwania. Potrzeba „nazywania rzeczy po imieniu”, „wprost”, „takimi, jakimi są naprawdę” wprowadziła język publiczny na ścieżkę dychotomii, uproszczeń, silnych kategoryzacji, które wydają się kuszące, są atrakcyjne formalnie, ale także oddalają od porozumienia.

Tymczasem do pokonania kryzysów, zwłaszcza tych o charakterze krytycznym, zagrażających wolności, zdrowiu i życiu, potrzebujemy porozumienia. I retoryka klasyczna, rozwijana przez współczesne badania, oferuje szereg takich narzędzi porozumienia (Marek Kochan twierdzi wręcz, że retoryka, która służy nakłanianiu do przemocy lub jej legitymizacji, „w pewnym sensie przestaje być retoryką”; 2019:72). Kamienna, grecka agora zmieniła przez wieki tylko swoją formę – stała się wirtualną ścianą, która także daje możliwość przekonywania do swoich racji, forsowania swojej wizji świata. Wydaje się, że teraz, gdy ponownie potrzeba nam zaangażowania, by obronić ideały niedoskonałej, ale nadal bezkonkurencyjnej demokracji wraca postulat Sokratesa: stosować retorykę, by pomóc w dobrym istnieniu w życiu publicznym. Na nowo nabierają sensu definicje retoryki jako „sztuki dobrego mówienia” (ars bene dicendi - za Kwintylianem), której celem jest – jak przekonywał Platon - łączenie piękna, dobra i prawdy. Wiarę w uniwersalność retoryki wyrażał już Arystoteles, dla którego była to „umiejętność metodycznego odkrywania tego, co w odniesieniu do każdego przedmiotu może być przekonywające” (Retoryka, ks. I, 1355b, s. 47). Retoryka staje się kluczowa tam, gdzie chcemy przekonywać ludzi w granicach ich wolności - „tam bowiem, gdzie muszą oni [słuchacze] coś czynić, perswazja jest zbędna” (Burke 1977: 220).

Z drugiej strony prawidła retoryki pomagają nam bezpiecznie oswajać kryzysy – znajdować w nich atrakcyjne tworzywo perswazji (inventio), układać w ciekawe historie (dispositio), ubarwiać formą, która angażuje i zapewnia katharsis (elocutio), pamiętać kluczowe, dające nadzieję i wiarę przekazy (memoria) i werbalizować je (actio) tak, by porywać całe wspólnoty do solidarnej walki z wrogiem lub zagrożeniem. I dlatego, po czasie, zamiast paraliżujących newsów z serwisów informacyjnych o liczbie osób zakażonych lub zabitych, pamiętamy inspirujące historie o bohaterach w białych kombinezonach i szlachetnych obrońcach twierdz.

Współczesne zainteresowanie naukowców retoryką, nieustająco rozwijane od lat 60. i z kamieniem milowym w postaci „zwrotu retorycznego” (Rorty, 1984; Simons 1990: vii), wynika z dostrzeżenia, że jest ona użyteczna nie tylko jako ogólna teoria wypowiedzi i argumentacji, ale immanentna cecha języka (vide pojęcie retoryczności, którą M. Rusinek określa jako retorykę w „innym stanie skupienia” i rozpatruje w połączeniu z retoryką klasyczną jako alegorię w ciągłym ruchu). Jak przekonuje nieodosobniony w swej opinii Eduard Bonet, wyjaśnienie i wskazanie „roli retoryki w sposobie, w jaki myślimy, rozważamy, osądzamy, intepretujemy sytuacje, tworzymy znaczenia, konstruujemy własną tożsamość i podejmujemy działania” nadaje retoryce nowe, właściwe i zasadne znaczenie i „poszerza zasięg jej teorii i praktyki” (2014: 805).

Retoryka jako dziedzina wiedzy na wskroś interdyscyplinarna znakomicie odnajduje swoje miejsce w badaniu komunikacji publicznej, dla której kształtu determinujące są media. Stacje telewizyjne i media społecznościowe perswazyjnie opisują dla nas świat – na przykład „Czy mamy demokrację, mówią nam media. Mówią nam też, co to znaczy, że mamy lub nie mamy” (Bralczyk, 2007: 307). Zapraszamy zatem do dyskusji o współczesnych mediach i ich odbiorcach w kontekście retoryki rozumianej zarówno jako teoria tworzenia komunikatów perswazyjnych, jak i metoda ich analizy. Jako punkt wyjścia do dyskusji proponujemy poniższy katalog pytań, który należy traktować raczej jako inspirację niż zamkniętą listę:

• Czy i jak klasyczne narzędzia retoryki mogą wspierać medioznawców w opisywaniu i interpretowaniu nowego świata?

• Czy klasyczna triada logosu, patosu i etosu nadal znajduje swoje zastosowanie w retoryce publicznej? Czy i jakim ograniczeniom podlega?

• Jak w czasach entropii diagnozować potrzeby odbiorców, by właściwie konstruować dla nich przekonujące komunikaty?

• Czego oczekują współczesne audytoria mediów?

• Czy i jak za pomocą narzędzi retoryki można regulować napięcie pomiędzy plemiennością odbiorców a dążeniem do indywidualizacji?

• Jak kreowany jest obraz tradycyjnej wojny w nowoczesnych mediach?

• Jak wygląda współcześnie retoryka przywództwa – politycznego, społecznego, kulturowego?

• Czy retoryka obrazu staje się prymarna wobec retoryki tekstu?

• Jak stosować klasyczne zasady retoryki? Czy i jak działa organiczność w czasach sfragmentaryzowanych treści? Jak rozumieć decorum w różnych typach mediów i „bańkach” medialnych? Czy ważna jest jeszcze funkcjonalność, gdy tak wielu użytkowników mediów mówi bez świadomości celu?

• Jakie toposy organizują teraz nasze myślenie o świecie? Czy mamy jeszcze wspólne dla kultur i cywilizacji topoi koinoi, czy miejsca wspólne działają już tylko w zamkniętych kręgach odbiorców określonych mediów?

• Jakie tropy i figury retoryczne są użyteczne w warunkach opowiadania i doświadczania świata w kryzysie?

• Jak organizować debatę w kryzysie, by była nie tylko lub nie zawsze agonem?

• Jak konstruować argumentację, by pogodzić cel nadawcy, modalności medium i potrzeby odbiorców?

Bibliografia

Arystoteles, Retoryka, Warszawa 2004.

Bonet E., „Exploring the boundaries of rhetoric", Journal of Organizational Change Management, Vol. 27 No. 5, 2014, pp. 793-806. https://doi.org/10.1108/JOCM-09-2014-0175

Bralczyk J., O języku propagandy i polityki, Warszawa 2007.

Budzyńska-Daca A., Retoryka debaty. Polskie wielkie debaty przedwyborcze 1995-2010, Warszawa 2015.

Burke K., „Tradycyjne zasady retoryki”, Pamiętnik Literacki, 68/2, 1977, s.219-250.

Czyżewski M., Kowalski S., Tabako T., Retoryka i polityka. Dwudziestolecie polskiej transformacji, Warszawa 2010.

Kampka A., „Retoryka wizualna. Perspektywy i pytania”, Forum Artis Rhetoricae, no. 1/2011, 7-23.

Kochan M., „Retoryka przemocy: nakłanianie i legitymizacja”, Studia Slavica, XXIII/1, 2019, s.53-73.

Korolko M., Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990.

McKerrow R.E., „Research in Rhetoric: A Glance at our Recent Past, Present, and Potential Future”, Review of Communication, 10:3/2010, pp.197-210, DOI: 10.1080/15358590903536478

Perelman Ch., Imperium retoryki. Retoryka i argumentacja, Warszawa 2002.

Rusinek M., Między retoryką a retorycznością, Kraków 2003.

The Rhetorical Turn. Invention and Persuasion in the Conduct of Inquiry, Ed.by Herbert W. Simons, Chicago 1990.

Wasilewski J., „Granice retoryki. Jak stworzyć instrukcję obsługi tekstu?” W: Instrukcja obsługi tekstów. Metody retoryki, Sopot 2012, s. 7-27.

Wasilewski J., Skibiński A., Prowadzeni słowami. Retoryka motywacji w komunikacji publicznej, Warszawa 2008.