WIKI 2025 13
Endometriose en intimiteit 

Onderdeel 1: Endometriose

In dit eerste deel van de WIKI vind je informatie over endometriose. We leggen uit wat de aandoening is, welke symptomen erbij kunnen horen en welke verschillende vormen van endometriose er zijn. Ook bespreken we de meest voorgeschreven medicijnen, wat deze doen en welke bijwerkingen vaak voorkomen.

1.2a Indeling van endometriose

Endometriose komt in verschillende vormen voor. Welke vorm iemand heeft, hangt af van waar het endometrioseweefsel in het lichaam zit. Hieronder lees je welke soorten het meest voorkomen en hoe artsen de ernst van endometriose proberen te schatten. 

Verschillende soorten endometriose
Er zijn drie veelvoorkomende vormen van endometriose in de bekkenholte, afhankelijk van waar het weefsel zich bevindt: 

1. Oppervlakkige peritoneale endometriose: Hierbij groeit het endometrioseweefsel op het oppervlak van het buikvlies, een dun vlies dat de binnenkant van de buikholte bekleedt (3).  

2. Endometriomen (cystische ovariale endometriose): Dit is een vorm van endometriose waarbij cysten (met bloed gevulde blaasjes) in de eierstokken ontstaan (3). 

3. Diepe endometriose: Hierbij groeit het endometrioseweefsel dieper in de organen, zoals de darmen of de blaas. Dit kan meer klachten veroorzaken en wordt gediagnosticeerd als de knobbeltjes groter zijn dan 5 mm (4). 

Daarnaast is het mogelijk dat een patiënt een combinatie van deze vormen van endometriose heeft (34). 

Indelingssystemen voor endometriose
Er is op dit moment geen systeem om endometriose goed in te delen. Daardoor kan de ernst van de ziekte niet altijd duidelijk worden vastgesteld. Een goed indelingssysteem zou moeten aangeven hoe ernstig de endometriose is, helpen voorspellen hoeveel pijn of vruchtbaarheidsproblemen iemand kan hebben, duidelijke informatie geven aan patiënten en de plekken waar de ziekte zit goed weergeven (32). In de praktijk wordt soms een eenvoudige indeling gebruikt met de termen: minimale, milde, matige en ernstige endometriose (54).

Er bestaan verschillende manieren om endometriose in te delen. Het meest gebruikte systeem is de herziene indeling van de ‘American Society for Reproductive Medicine’ (rASRM) (32). De rASRM beoordeelt de grootte van endometriosehaarden en de ernst van verklevingen op de eierstokken, het buikvlies en de eileiders. Dit systeem helpt artsen om op een eenvoudige manier uit te leggen hoe ernstig de endometriose is. Toch heeft het ook nadelen: 

• De diagnose op basis van wat de arts ziet komt niet altijd overeen met de resultaten van een weefselonderzoek (diagnostisch hulpmiddel). Dit is vooral bij mildere vormen het geval.

• Artsen kunnen tot verschillende conclusies komen, waardoor de beoordeling niet altijd betrouwbaar is. 

• Dit systeem zegt weinig over hoeveel pijn iemand heeft of hoe groot de kans is op vruchtbaarheidsproblemen. 

Naast de rASRM-indeling bestaat er ook de Endometriosis Fertility Index (EFI). Dit systeem is ontwikkeld om de kans op een natuurlijke zwangerschap te voorspellen bij vrouwen met chirurgisch vastgestelde endometriose (na een operatie), die nog geen IVF hebben geprobeerd. Onderzoek heeft aangetoond dat de EFI-score de kans op zwangerschap beter voorspelt dan de rASRM-indeling (32).  

Ook op genetisch niveau zijn er aanwijzingen dat de verschillende subtypen van endometriose van elkaar verschillen (26). Door deze genetische profielen te onderzoeken, kunnen artsen de ziekte beter indelen en mogelijk nieuwe behandelmethoden ontdekken. Sommige genetische kenmerken kunnen bijvoorbeeld aangeven of iemand beter geholpen is met medicijnen of juist met een operatie. Zo kan de behandeling beter worden afgestemd op wat iemand persoonlijk nodig heeft (26).  

1.2b Diagnose 

Doordat er nog weinig bekend is over endometriose, wordt de ziekte vaak niet op tijd herkend of behandeld. Er zit vaak veel tijd tussen het begin van de symptomen en de definitieve diagnose: namelijk zo’n 8 tot 12 jaar (15). Dit komt onder andere doordat klachten van endometriose lijken op klachten van andere aandoeningen, zoals een blaasontsteking of Prikkelbare Darm Syndroom (PDS). Ook zijn er momenteel geen eenvoudige of niet-belastende testen om de ziekte vast te stellen (12, 14). Daarom blijft het stellen van een diagnose lastig. Op dit moment is een kijkoperatie in de buik (laparoscopie) en onderzoek waar een klein stukje weefsel wordt weggehaald, nog steeds de beste manier om zeker te weten of iemand endometriose heeft (15, 16). Desondanks zijn er de laatste jaren wel verbeteringen op het gebied van beeldvormingstechnieken, zoals transvaginale echo en MRI-scans. Deze technieken helpen bij een betere beoordeling en voorbereiding voor een operatie (16). Transvaginale echo is bijvoorbeeld erg goed in het opsporen van endometriomen, dit zijn cysten gevuld met endometrioseweefsel in de eierstokken (15). 

1.3 Prevalentie  

Endometriose is een veelvoorkomende aandoening. Ongeveer 1 op de 10 vrouwen in de vruchtbare leeftijd heeft endometriose. Bij vrouwen die moeite hebben om zwanger te worden, ligt dat percentage zelfs rond de 50% (2). De prevalentie van endometriose kan echter onderschat zijn, doordat de ziekte moeilijk te diagnosticeren is.  

De drie veelvoorkomende vormen van endometriose in de bekkenholte komen in verschillende mate voor: 

• Oppervlakkige endometriose wordt vastgesteld bij ongeveer 15 tot 50% van de vrouwen die de diagnose endometriose krijgen. 

• Endometriomen komen voor bij ongeveer 2 tot 10% van de vrouwen in de vruchtbare leeftijd. Bij vrouwen die een behandeling voor onvruchtbaarheid ondergaan, komt dit type voor bij ongeveer 50%.  

• Diepe infiltrerende endometriose komt voor bij ongeveer 20% van de vrouwen met endometriose (10). 

Daarnaast is het mogelijk om meerdere vormen van endometriose tegelijkertijd te hebben (34). Hoe vaak dit precies voorkomt, is op dit moment nog niet bekend. 

1.4 Oorzaken en onderliggende mechanismen 

Wetenschappers begrijpen nog niet volledig hoe de ziekte ontstaat, maar er zijn verschillende theorieën (25). De meest genoemde theorie is retrograde menstruatie. De theorie van retrograde menstruatie, bedacht door Sampson (1927) (25), stelt dat bij sommige vrouwen menstruatiebloed met baarmoederslijmvlies niet alleen via de vagina naar buiten stroomt, maar ook via open eileiders terug de buikholte in. Normaal verlaat dit slijmvlies het lichaam tijdens de menstruatie, maar bij sommige vrouwen hoopt het zich op in de buik, vooral rond de eierstokken. Als deze ophoping van slijmvlies groot wordt, kan dit pijn en andere klachten veroorzaken (11). Toch is er ook kritiek op deze theorie. Het grootste probleem met deze theorie is dat meer dan 90% van alle vrouwen terugstromend menstruatiebloed heeft (22), maar lang niet iedereen in deze groep krijgt endometriose. Dit laat zien dat er waarschijnlijk ook andere oorzaken meespelen.  

Verhoogde kans op endometriose
Hoewel we niet precies weten waardoor endometriose ontstaat, zijn er twee belangrijke risicofactoren vastgesteld die de kans op de ontwikkeling van endometriose kunnen vergroten: 

• Familiegeschiedenis:  

Vrouwen met een moeder, zus of dochter met endometriose hebben een 10 keer grotere kans om de ziekte zelf te krijgen. Mogelijk spelen erfelijke (genetische) factoren een rol, maar er is nog geen specifiek gen gevonden dat hiervoor verantwoordelijk is. Het is hierbij belangrijk om in gedachten te houden dat omgevingsfactoren een rol kunnen spelen, bijvoorbeeld blootstelling aan schadelijke stoffen, zoals tabak (11). 

• Langdurige blootstelling aan oestrogeen: 

Vrouwen die geen kinderen hebben, die op jonge leeftijd hun eerste menstruatie krijgen of vrouwen die vaak menstrueren, worden langer blootgesteld aan oestrogeen. Endometriose is gevoelig voor dit hormoon. Een lange periode van hormonale activiteit en dus meer oestrogeen kan bijdragen aan de ontwikkeling en groei van endometrioseweefsel (11). Daarom helpen sommige behandelingen die de oestrogeenproductie verlagen ook om de klachten van endometriose te verminderen. 

1.5 Aantal nieuwe gevallen

Onderzoek in de Verenigde Staten laat zien dat gemiddeld 24,3 van de 10.000 vrouwen die één jaar gevolgd worden, de diagnose endometriose krijgt (5). Waarschijnlijk ligt het daadwerkelijke aantal van vrouwen met endometriose, net als bij de prevalentie, in werkelijkheid hoger. Dat komt doordat endometriose vaak niet wordt herkend of omdat de klachten niet serieus worden genomen, waardoor de ziekte niet altijd vroegtijdig of juist wordt vastgesteld.  

1.7 Beloop en prognose 

Endometriose is een chronische aandoening, maar het leidt niet tot een verkorte levensduur (8). Toch kan het je dagelijks leven flink beïnvloeden. Veel mensen met deze aandoening hebben last van menstruatiepijn, langdurige bekkenpijn, slaapproblemen en psychische klachten. Deze klachten kunnen invloed hebben op je werk, vrije tijd en relaties. Hoeveel klachten je hebt en hoeveel last je ervan hebt, verschilt per persoon. Soms worden de klachten na verloop van tijd erger, maar ze kunnen ook juist afnemen (9).  

Er is op dit moment nog geen manier bekend om endometriose te voorkomen. Wel kan het helpen als vrouwen meer weten over de ziekte. Als endometriose op tijd wordt ontdekt en behandeld, kan dat ervoor zorgen dat de verdere ontwikkeling van de ziekte wordt vertraagd of zelfs stopt (26).  

1.8 Behandeling van endometriose  

Wanneer iemand de diagnose endometriose krijgt, is het belangrijk om in de eerste plaats te bepalen hoe ernstig het is en of er risico’s zijn voor de buikorganen en de vruchtbaarheid, zoals ontstekingen, littekenvorming en verklevingen (111). Aan de hand van deze risico’s wordt samen met de arts het best passende behandelplan gemaakt (18). De behandeling wordt afgestemd op jouw persoonlijke situatie en doelen. Voor de één staat pijnbestrijding voorop, voor de ander is een kinderwens belangrijker (37,38). 

Er zijn verschillende behandelingen beschikbaar, zoals medicijnen of een operatie. Samen met de arts wordt gekeken naar de beste aanpak voor jou. Hierbij wordt er gekeken naar zowel de korte- als langetermijngevolgen. Denk bijvoorbeeld aan hoe veilig de behandeling is, of je er goed tegen kunt, wat het kost en hoeveel het helpt om je kwaliteit van leven beter te maken. Ook speelt jouw eigen situatie een grote rol, bijvoorbeeld of je graag kinderen zou willen krijgen (30). Er is helaas geen garantie dat een behandeling alle klachten laat verdwijnen. Daarom is het belangrijk om goed geïnformeerd te zijn (37). 

1.8.1 Medicamenteuze behandelingen bij endometriose  

Overzicht medicatie bij endometriose
De medische behandeling van endometriose is gericht op zowel pijnbestrijding als de onderdrukking van hormonaal actief endometrioseweefsel (17). Er zijn in de afgelopen jaren verschillende behandelmethoden ontwikkeld en er wordt momenteel nog steeds gewerkt aan het onderzoeken en introduceren van nieuwe therapieën. In Figuur 4 zie je de typen medicatie die momenteel het meest worden gebruikt bij endometriose (37): 

Hormonale of niet-hormonale behandeling?  
Bij endometriose kun je kiezen tussen hormonale of niet-hormonale behandelingen. Hormonale behandelingen zorgen ervoor dat de menstruatie onderdrukt wordt, wat mogelijk kan helpen om de verdere verspreiding van endometriose te voorkomen. Ook verlagen ze vaak de pijnscores, en sommige vormen van hormonale therapieën worden goed verdragen (27). Je kunt hormonale therapieën gebruiken in de vorm van een pil, een injectie of een hormoonspiraal (37). Niet-hormonale behandelingen, zoals pijnstillers, richten zich vooral op de verlichting van de pijnklachten. 

Hormonale behandelingen worden vaak als eerste behandeloptie geadviseerd vanwege hun effectiviteit in het onder controle houden van de klachten (38). Ze zijn beter in het verminderen van pijn dan niet-hormonale behandelingen. Welke behandeling het beste is, hangt af van je klachten, je leeftijd en wat je zelf prettig vindt (37). 

Belangrijk om te weten: hormonale behandelingen zijn niet geschikt als je graag zwanger wilt worden. Ook zijn ze vaak niet voldoende bij ernstige vormen van endometriose, waarbij een operatie nodig kan zijn (28). Daarnaast ervaren veel vrouwen bijwerkingen van hormonale behandelingen, zoals acne, gewichtstoename, stemmingswisselingen en onregelmatig bloedverlies (38). Deze bijwerkingen kunnen van invloed zijn op de kwaliteit van leven en de motivatie om door te gaan met de behandeling.  

Nieuwe niet-hormonale behandelingen in onderzoek 
De huidige behandelingen zijn helaas nog niet ideaal (27). Operaties en medicijnen kunnen risico's en bijwerkingen met zich meebrengen en vaak komt de ziekte na verloop van tijd alsnog terug. Nieuwe medicijnen die gericht zijn op andere processen in het lichaam (ontstekingsremmers, antioxidanten of middelen die de insulinewerking verbeteren) worden onderzocht. Deze middelen worden nu nog niet voorgeschreven voor endometriose, omdat ze nog niet voldoende onderzocht zijn. Ze worden nu vooral gebruikt voor andere aandoeningen en zijn officieel nog niet goedgekeurd voor endometriose (27).

1.8.2 Niet-medicamenteuze behandeling  

Verschillende niet-medicamenteuze behandelingen blijken effectief te zijn bij de behandeling van endometriose-gerelateerde pijn en symptomen (31). Het gebruik van acupunctuur, massage en cognitieve gedragstherapie heeft veelbelovende resultaten laten zien bij pijnverlichting en verbetering van de kwaliteit van leven (29). Daarnaast hebben lichamelijke activiteit, manuele therapie, elektrotherapie, acupunctuur, voeding en cognitieve gedragstherapie geen negatieve bijwerkingen. Ze verminderen de pijn, verbeteren de kwaliteit van leven en verlagen stress (31). Wanneer er sprake is van ernstige klachten of andere complicaties, wordt meestal een operatie aanbevolen. Het belangrijkste doel van een operatie is het verwijderen van endometriosehaarden. Dit kan gedaan worden bij een kijkoperatie (laparoscopie). De arts kan endometrioseplekken wegbranden, verwijderen of losmaken als ze verkleefd zijn met andere organen (27). In meer ingewikkelde gevallen kan de operatie echter leiden tot het volledig weghalen van organen in het bekken (26). Net als bij elke operatie zijn er ook risico’s, zoals infecties, bloedingen of nieuwe verklevingen. Bespreek daarom samen met je arts goed of een operatie voor jou de beste keuze is (27).

Endometriose en intimiteit

Lichamelijke klachten

Endometriose brengt veel lichamelijke klachten van wisselende intensiteit met zich mee, zoals pijn, abnormaal bloedverlies, darmklachten en problemen met de urinewegen (69). Ongeveer de helft van de patiënten ervaart pijn tijdens de seks (70). Dit kan de seksuele functionering van de patiënt enorm beïnvloeden (70).  

Mentale klachten

Naast de lichamelijke klachten heeft endometriose ook een sterke invloed op de mentale gezondheid van patiënten. Endometriose brengt niet alleen fysieke pijn met zich mee, maar kan ook een flinke impact hebben op de geestelijke gezondheid. Veel mensen met endometriose krijgen te maken met gevoelens van depressie en angst. Door deze psychische klachten hebben patiënten een verminderde psychische én lichamelijke kwaliteit van leven (71).

De geestelijke gezondheid van mensen met endometriose wordt beïnvloed door verschillende factoren. Zo spelen demografische kenmerken, zoals het hebben van een stabiele relatie, hierbij een rol. Personen in een stabiele relatie ervaren over het algemeen minder piekergedachten over hun endometriose. Ook de tijd sinds de diagnose is van belang; een kortere periode sinds de diagnose wordt vaak gelinkt aan verhoogde angstklachten. Daarnaast hebben de ernst van de bekkenpijn en persoonlijke eigenschappen, zoals zelfvertrouwen, lichaamsbeeld en emotionele veerkracht, invloed op de mentale gezondheid. Mensen die op deze gebieden sterker scoren, ervaren betere psychologische uitkomsten (72).

Pijn

Pijn speelt een centrale rol bij endometriose en heeft een sterke invloed op het dagelijks leven van patiënten. De chronische pijn die aanwezig is bij endometriose heeft een negatieve impact op bijna alle dagelijkse bezigheden, zoals lopen, slapen, sporten, huishoudelijke taken, gezinsleven, seksualiteit, sociale contacten, werk, stemming en het ervaren van plezier in het leven. Veel vrouwen met endometriose die chronische pijn ervaren, ondervinden matige tot ernstige beperkingen in hun dagelijkse leven. Wanneer er bovendien andere pijnstoornissen aanwezig zijn, worden deze beperkingen vaak nog verder vergroot (73).

De duur van de pijn speelt een grote rol in de beperkingen die vrouwen met endometriose ervaren. Naarmate de pijn langer aanhoudt, neemt de impact op het dagelijks leven toe. Langdurige pijn heeft vooral een grote impact op het uitvoeren van huishoudelijke taken, het gezinsleven, het werk en sociale interacties. Vrouwen die voortdurende pijn ervaren, ondervinden vaak meer problemen bij het uitvoeren van deze taken en blijven actief in hun sociale en professionele leven (73).

Fysieke pijn en mentale gezondheid

De beperkingen die mensen met endometriose ervaren, kunnen een negatieve invloed hebben op hun mentale gezondheid. Patiënten kunnen frustratie ervaren omdat ze hun dagelijkse taken niet kunnen uitvoeren. Een verslechterde geestelijke gezondheid heeft op zijn beurt een impact op de fysieke gezondheid van de patiënt. Daarom is het essentieel dat de behandeling van endometriose niet alleen gericht is op het verlichten van de fysieke pijn, maar ook op het bevorderen van het mentale welzijn van patiënten (74).

2.2 Prevalentie en incidentie van intimiteitsproblemen bij endometriose  

Vrouwen met endometriose kunnen problemen ervaren op het gebied van zowel seksuele als emotionele intimiteit. Uit onderzoek blijkt dat 48,5% van de patiënten problemen heeft met hun seksleven als gevolg van endometriose (75).

Problemen met seksuele intimiteit

Pijn bij het vrijen

Vooral op het gebied van seksuele intimiteit valt op dat een groot deel van de patiënten problemen ervaart. Veel vrouwen met endometriose ervaren namelijk pijn tijdens het vrijen; ongeveer de helft van de vrouwen met endometriose geeft aan hier last van te hebben (70). Deze pijn tijdens de seks wordt dyspareunie genoemd. Dyspareunie kan het seksuele functioneren verstoren. Dit kan weer een negatieve invloed op het psychisch welzijn met zich meebrengen (76).

Seksuele stress

Problemen op het gebied van seksuele intimiteit wordt niet alleen veroorzaakt door lichamelijke factoren, ook psychologische en sociale factoren kunnen een grote rol spelen. Stress veroorzaakt door chronische pijn en vruchtbaarheidsproblemen kan hierin een grote rol spelen (70). Zo blijkt uit onderzoek dat 78% van de vrouwen met endometriose seksuele stress ervaart (76). Onder seksuele stress verstaan we emotionele en psychologische spanning die patiënten ervaren in verband met seksuele activiteiten. Daarnaast blijkt dat 32% van de endometriose patiënten ook daadwerkelijk kampt met seksuele disfunctie. Seksuele dysfunctie is een verzamelterm voor allerlei seksuele problemen, waaronder verminderde seksuele verlangens, problemen met opwinding, moeilijkheden bij het bereiken van een orgasme, of pijn tijdens de seks (76).  Dit is een aanzienlijk aantal voor een aandoening die bij 1 op de 10 vrouwen voorkomt.

Vrouwen met diepe endometriose lijken extra kwetsbaar voor problemen met intimiteit. Zij ervaren vaker pijn bij seks en hebben minder bevredigende orgasmes, in vergelijking met vrouwen met andere vormen van endometriose of vrouwen zonder endometriose (77). Het seksuele functioneren wordt bij deze groep dan ook vaak sterker beperkt.

Comorbiditeit: depressie en angst

Door de symptomen die vrouwen met endometriose vaak ervaren, zoals chronische bekkenpijn, dyspareunie en zelfs vermoeidheid, neemt bij veel vrouwen het seksuele verlangen en het genot tijdens de seks aanzienlijk af (78). Het hebben van een chronische aandoening, zoals endometriose, kan erg belastend zijn. De klachten en psychologische impact die de ziekte kan hebben, kunnen enorme invloed hebben op het welzijn van de patiënt en kan leiden tot depressie en angst (78). Het is lastig om te zeggen hoeveel vrouwen met endometriose daadwerkelijk depressie en angst ontwikkelen. Volgens onderzoek ligt dit aantal ergens tussen de 14,5% en 86,5% (79). Dit brede percentage komt doordat de klachten van endometriose soms lijken op die van depressie en angst, er veel verschillende factoren invloed hebben op de mentale klachten en de klachten bij elke vrouw anders kunnen zijn. Wel zien we hierin dat endometriose patiënten die bekkenpijn ervaren, ook aanzienlijk hogere niveaus van depressie hebben, vergeleken met patiënten zonder pijn (80). Als de patiënt veel pijn ervaart, heeft ze dus ook een groter risico op depressie.

Deze psychologische factoren kunnen weer verder bijdragen aan seksuele disfunctie en spanningen in intieme relaties. Zo kunnen vrouwen zich vanwege de klachten onaantrekkelijk voelen of zijn bang voor afwijzing, wat ervoor kan zorgen dat de vrouw seksuele intimiteit zo veel mogelijk probeert te vermijden (78). Partners van vrouwen met endometriose kampen ook vaak met emotionele stress. Zij ervaren gevoelens van hulpeloosheid en frustratie en melden een afname van seksuele tevredenheid en relatiegeluk (78). Het kan voor een partner dus ook erg lastig zijn om hun partner te ondersteunen en tegelijkertijd om te gaan met hun eigen emotionele problemen. Endometriose heeft dus op zowel patiënt als partner een aanzienlijke invloed.

De rol van de partner

Daarnaast speelt ook het emotionele aspect een belangrijke rol binnen intieme relaties. Veel vrouwen geven aan dat ze het seksuele plezier van hun partner belangrijker vinden dan hun eigen genot (76). Deze ongelijkheid zou ervoor kunnen zorgen dat patiënten hun eigen grenzen niet duidelijk aangeven bij hun partner en deze grenzen overschrijden. Het kan dan voorkomen dat patiënten seks hebben terwijl ze daar eigenlijk lichamelijk of emotioneel niet toe tot in staat zijn om hun partner toch te voorzien van hun seksuele behoeften (76). Deze ongelijkheid kan op den duur veel spanningen veroorzaken in de relatie en het seksuele plezier van de patiënt verminderen.

De partner speelt hier ook een belangrijke rol in. Het is voor de patiënt belangrijk dat er een goede basis is, waarin zij het gevoel heeft dat er open gesproken kan worden over gevoelens en behoeften. Zo kunnen misverstanden en gevoelens van verplichting worden voorkomen. Het is daarom belangrijk dat niet alleen de lichamelijke klachten besproken worden in een relatie, maar dat ook de psychologische klachten besproken worden.

Omdat seksueel functioneren een complex en multidimensionaal fenomeen is, zou de ideale behandeling voor seksuele problemen als gevolg van endometriose uitgevoerd moeten worden door een multidisciplinair team bestaande uit gynaecologen, seksuologen en psychologen.

2.3 Wat is de prognose?  

Onder prognose verstaan we binnen deze context wat de verwachte ontwikkelingen en uitkomsten van de klachten zullen zijn over tijd. We kijken dan naar verschillende factoren, zoals de ernst van de symptomen, de effectiviteit van de behandelingen en naar individuele omstandigheden, zoals sociale steun en partnerrelaties. We zullen nu dus bespreken in hoeverre klachten van intimiteitsproblemen kunnen verbeteren en welke factoren hierbij van invloed kunnen zijn. 

Medische behandelingen van endometriose

Medische behandelingen kunnen een significante impact hebben op de seksuele klachten die vrouwen met endometriose ervaren. We zien dat bij chirurgische ingrepen klachten enorm kunnen verminderen. Studies tonen namelijk aan dat bij aan laparoscopische excisie van endometriosehaarden, dit is een operatie waarbij de endometriosehaarden worden verwijderd, dyspareunie significant kan verminderen (81). Een aanzienlijk percentage vrouwen rapporteert 6 maanden na de behandeling een verbetering in de kwaliteit van hun seksleven (81).

Bij hormonale therapieën ligt de prognose wat ingewikkelder. Deze behandelingen kunnen namelijk effectief zijn voor het verminderen van endometriose-symptomen, maar kunnen daarnaast ook invloed hebben op het libido en de stemming van de patiënt. Onderzoek heeft aangetoond dat het gebruik van hormonale medicatie, zoals de pil of een spiraal, ertoe kan leiden dat vrouwen een verminderde seksuele drive ervaren (82). 

Patiënten met endometriose ervaren vaker depressie en angst. Ook dit kan na een behandeling aanzienlijk verbeteren. Hoewel medische behandelingen gericht zijn op het verminderen van lichamelijke klachten van endometriose, kunnen psychologische klachten verminderen indien de behandeling voor deze lichamelijke klachten effectief is. Ook een verbetering in het seksleven van de patiënt kan angst en depressieve klachten doen verminderen.

Factoren die invloed hebben op de prognose

Type endometriose

Het type en de ernst van de endometriose kunnen de prognose ook beïnvloeden. Vrouwen met diep infiltrerende endometriose ervaren vaak ernstige seksuele disfuncties, zoals dyspareunie (83). Dit kan de kwaliteit van hun seksleven en de tevredenheid binnen de relatie ernstig negatief beïnvloeden (83).

Daarnaast is chronische bekkenpijn een sterke voorspeller voor seksuele problemen. Vrouwen met deze aanhoudende bekkenpijn rapporteren vaker een verminderd seksueel verlangen en verminderde tevredenheid over het seksleven (78).

Vruchtbaarheidsproblemen

Ook vruchtbaarheidsproblemen kunnen veel stress en spanningen binnen een relatie veroorzaken. Onderzoek toont aan dat vrouwen met onvruchtbaarheid gerelateerd aan endometriose lager scoorden op het gebied van seksuele en relationele tevredenheid (84). Dit betekent dat vruchtbaarheidsproblemen een grote negatieve invloed kunnen hebben op de intimiteit van patiënten.

Sociale steun

De aanwezigheid van sociale steun die een patiënt ontvangt en de kwaliteit van de partnerrelatie kunnen ook een invloed hebben op de prognose van intimiteitsproblemen. We zien dat bij endometriose partners vaker een verminderde seksuele tevredenheid rapporteren (78). Niet enkel de patiënt, maar ook de partner ervaart dus intimiteitsproblemen als gevolg van endometriose. Een goede communicatie en ondersteuning binnen de relatie zou kunnen bijdragen aan een betere emotionele en seksuele intimiteit.

Een multidisciplinaire aanpak

Voor sommige patiënten nemen de klachten enorm af na een medische behandeling, maar voor sommigen blijven de seksuele en emotionele klachten helaas bestaan. Het is daarom heel belangrijk dat de behandeling multidisciplinair wordt aangepakt: er wordt dan een team samengesteld van professionals die allemaal een ander specialisatiegebied hebben, zoals gynaecologen, psychologen, seksuologen en fysiotherapeuten. Als zij samenwerken, kan dit bijdragen aan een betere prognose en kan de seksuele functie bij endometriose patiënten worden verbeterd (85).

Behandelingen dyspareunie

Ondanks dat veel vrouwen last hebben van dyspareunie door endometriose, zijn de behandelingen vaak beperkt en niet altijd effectief. De traditionele behandelingen bestaan meestal uit operaties om endometriosehaarden te verwijderen en hormoontherapie om de menstruatiecyclus te stoppen. Deze behandelingen kunnen echter bijwerkingen hebben en soms de pijn tijdens seks juist verergeren (89).

Zelfmanagement en multidisciplinaire zorg

Naast medische behandelingen wordt het steeds meer duidelijk hoe belangrijk het is dat vrouwen zelf ook strategieën gebruiken om hun symptomen te verlichten, en dat zorgverleners goed samenwerken. Zelfmanagement houdt in dat vrouwen technieken toepassen die hen helpen om met de pijn en andere klachten om te gaan. Dit kan bijvoorbeeld door het gebruik van warmte, ontspanningsoefeningen of het proberen van verschillende seksuele posities die minder pijn doen. Daarnaast kan multidisciplinaire zorg, waarbij gynaecologen, seksuologen en psychologen samenwerken, een belangrijke rol spelen. Deze benadering richt zich niet alleen op de lichamelijke pijn, maar ook op de emotionele aspecten van pijn bij seks. Dit zorgt op zijn beurt voor een meer complete behandeling (89). 

Manuele therapie

Een andere vorm van therapie die toegepast kan worden bij dyspareunie is manuele therapie, waarbij de focus ligt op de bekkenbodem. Door deze mobieler te maken, kan de pijn verminderen en de seksuele functie verbeteren. Toch is er op dit moment nog onvoldoende onderzoek gedaan om de effectiviteit van deze therapie met zekerheid vast te stellen (90).

Communicatie met partner

Bovendien is goede communicatie tussen vrouwen met endometriose en hun partner ook erg belangrijk. Veel vrouwen ervaren pijn tijdens seks als hun eigen probleem, terwijl het eigenlijk iets is wat ze samen kunnen aanpakken. Het is daarom ook belangrijk om de partner van de patiënt bij de behandeling te betrekken. Dit kan bijvoorbeeld door samen naar psychologische begeleiding te gaan. Als de partner beter begrijpt wat de vrouw doormaakt en wat het probleem inhoudt, kan hij of zij haar beter steunen. Samenwerken aan de behandeling zorgt vervolgens voor meer begrip en een betere steun in de relatie (91).

Onderzoek naar effectieve behandelingen 

Hoewel er verschillende veelbelovende therapieën zijn voor de behandeling van dyspareunie bij endometriose, is het wetenschappelijke onderzoek op dit gebied nog beperkt. De effectiviteit van deze behandelmethoden moet nog verder worden onderzocht.

Medicamenteuze behandelingen
Bij vrouwen met endometriose die moeite hebben om zwanger te worden, zijn er twee manieren waarop artsen met medicatie de vruchtbaarheid proberen te verbeteren.  

1. Eierstokken tijdelijk "stilleggen"  

De eierstokken worden hierbij tijdelijk minder actief gemaakt, zodat er geen eisprong meer plaatsvindt. De werking hierachter is dat de groei van endometriose beschadigingen kan worden afgeremd en dat de kans op een zwangerschap daarna misschien groter wordt. Uit onderzoek blijkt echter meestal dat deze behandeling geen positief effect heeft en het juist de zwangerschap kan uitstellen (54). 

• GnRH-agonisten 

• Progestativa 

2. Stimuleren van de eisprong 

De eisprong wordt hierbij gestimuleerd waardoor er meer of betere eicellen vrijkomen (54).  

Vaak gebruikte medicatie: 

• Clomifeencitraat (soms in combinatie met andere hormonen) 

• Aromataseremmers (wanneer clomifeencitraat minder goed werkt) 

Een combinatie van medicijnen lijkt te helpen, maar het is nog niet duidelijk welk middel het beste werkt. Toch worden deze medicijnen vaak ingezet bij endometriose-gerelateerde vruchtbaarheidsproblemen (54). 

3.3 Mentale impact van vruchtbaarheidsproblemen

Hoe onvruchtbaarheid je leven beïnvloedt
Onvruchtbaarheid kan een grote invloed hebben op verschillende onderdelen van het leven van een vrouw, zoals haar lichaam, mentaal welzijn, seksualiteit, geloof of levensvisie, en ook haar financiële situatie (43). Vrouwen met vruchtbaarheidsproblemen ervaren vaker gevoelens van somberheid en angst dan vrouwen zonder vruchtbaarheidsproblemen (56). Deze gevoelens kunnen verband houden met een verminderd zelfbeeld (43). Vrouwen voelen zich tekortschieten in hun verlangen om moeder te worden. In veel culturen wordt het krijgen van kinderen gezien als een belangrijk onderdeel van het leven van een vrouw (62). Daarnaast voelen veel vrouwen druk vanuit de maatschappij, zoals vragen/opmerkingen uit de omgeving en stress van medische behandelingen, wat hun zelfvertrouwen kan aantasten (43). Het is dus belangrijk om niet alleen te kijken naar de medische kant, maar ook naar de impact op iemands mentale gezondheid en sociale leven. Naast angst en somberheid kan onvruchtbaarheid ook leiden tot gevoelens van afstand tot vrienden en familie en financiële stress door de kosten van vruchtbaarheidsbehandelingen (42). Vrouwen met zowel  endometriose als vruchtbaarheidsproblemen geven vaker aan dat hun kwaliteit van leven lager is, vooral op emotioneel en sociaal gebied (41,45). 

De invloed van stress op vruchtbaarheid
Veel stress of somberheid tijdens een vruchtbaarheidstraject kan de kans op een succesvolle behandeling verkleinen (59). Stress verstoort namelijk het hormonale evenwicht in het lichaam en kan invloed hebben op de seksuele gezondheid en hoe goed iemand op de behandeling reageert. Dit kan leiden tot een vicieuze cirkel: de stress beïnvloedt de behandeling, en de behandeling veroorzaakt weer extra spanning (zie Figuur 8). Daarom is het belangrijk om niet alleen medisch, maar ook psychologisch goed begeleid te worden. Psychosociale ondersteuning kan helpen om de emotionele druk van de onvruchtbaarheid en de behandelingen te verminderen (42). Dit kan bijvoorbeeld in de vorm van gesprekken met een psycholoog of door het praten met lotgenoten.  

Psychologische ondersteuning bij vruchtbaarheidsproblemen
Er zijn verschillende psychologische behandelingen die kunnen helpen bij de emotionele en psychologische uitdagingen van onvruchtbaarheid (42). De belangrijkste interventies zijn:  

• Cognitieve Gedragstherapie (CGT): Dit helpt bij het omgaan met stress en stemmingsproblemen. Technieken die worden gebruikt zijn bijvoorbeeld het aanpassen van negatieve gedachten, ontspanningsoefeningen en het leren om beter om te gaan met stress. 

• Mindfulness: Dit helpt mensen om minder te focussen op negatieve emoties en kan helpen bij het verlagen van angst en depressie.  

• Psycho-educatie: Hierbij wordt meer informatie gegeven over onvruchtbaarheid en behandelingsmogelijkheden, zodat mensen beter geïnformeerd zijn en zich beter op het emotionele proces kunnen voorbereiden.  

• Acceptance and Commitment Therapy (ACT): Dit helpt mensen met het accepteren van gedachten en gevoelens.  

• Steungroepen: Deze groepen creëren een plek waar mensen ervaringen met elkaar kunnen delen, wat helpt bij het omgaan met emotionele moeilijkheden van onvruchtbaarheid.  

Deze vormen van ondersteuning kunnen bijdragen aan een betere mentale gezondheid en minder stress.

3.4 Impact van een vruchtbaarheidstraject op de partnerrelatie 

Emotionele en relationele impact
Het doorlopen van een vruchtbaarheidstraject, zoals IVF, brengt vaak een grote emotionele belasting met zich mee (53). Daarnaast hebben vrouwen die langere tijd geen kinderen kunnen krijgen, vaker te maken met een toename van emotionele problemen naarmate hun onvruchtbaarheid voortduurt (61). De emotionele gevolgen van onvruchtbaarheid kunnen spanningen in de relatie veroorzaken (53, 45). Door de diagnose van onvruchtbaarheid en het ondergaan van een geassisteerde voortplantingsbehandeling kan namelijk de seksuele tevredenheid afnemen en kan de partnerrelatie minder stabiel worden (61). De uitkomst van de IVF-behandeling is uiteindelijk bepalend voor het mentaal welzijn van beide partners (52). Het gevoel van welzijn verslechtert vaak bij hen voor wie het niet lukt om zwanger te worden. Vrouwen voelen de emotionele impact over het algemeen sterker dan hun partner, maar als de behandeling niet slaagt, reageren beide partners op een vergelijkbare manier. 

Kracht en verbondenheid binnen de relatie
Hoewel de druk groot is, geven veel stellen aan dat hun relatie juist sterker werd tijdens het IVF-traject (52). Zo gaven zij aan dat het doormaken van deze intensieve periode leidde tot een sterker gevoel van verbondenheid. De meeste stellen kunnen goed omgaan met de kortdurende stress van de eerste IVF-behandeling. Het is hierbij belangrijk dat koppels elkaar actief blijven steunen gedurende het traject, zodat zij beter om kunnen gaan met de moeilijke momenten. 

Twijfel, sociale druk en externe invloeden
Wel ervaren koppels die een vruchtbaarheidstraject doorlopen twijfels over de kans van slagen en over de impact van het traject op hun dagelijks leven (53). Deze onzekerheid kan leiden tot extra stress en maakt het moeilijk om beslissingen te nemen binnen het traject. Ook ervaren mensen tijdens het proces gemengde gevoelens tegenover de partner, waarbij druk vanuit familie of culturele normen een rol kan spelen. Daarnaast spelen sociale verwachtingen een rol. Families zijn vaak actief betrokken bij het behandelproces, wat het lastiger maakt om trouw te blijven aan de eigen behoeften en wensen van het koppel. Maar liefst 83% van de koppels geeft aan een druk te ervaren vanuit de samenleving om zwanger te raken (45). Dit versterkt het gevoel van stress en kan de emotionele belasting van het traject vergroten.  

3.5 De impact van een onvervulde kinderwens en endometriose op intimiteit

Seksuele intimiteit
Voor een natuurlijke zwangerschap is het belangrijk dat seks mogelijk is, zoals eerder in deel 2.2 is besproken. Dit kan een grote rol spelen bij onvruchtbaarheid door endometriose. Pijn bij de ingang en/of dieper in de vagina kan er namelijk voor zorgen dat vrijen onaangenaam wordt of zelfs niet lukt (57). Dit kan ertoe leiden dat seks vaker wordt vermeden, wat de kans op een zwangerschap verkleint. De aanwezigheid van dyspareunie en de grote invloed ervan op het seksuele leven zijn dan ook vaak de oorzaak van conflicten en spanningen binnen een koppel. Onvruchtbare vrouwen geven dan ook vaker aan minder tevreden te zijn in hun seksuele relatie (56). Daarnaast geven deze vrouwen vaker aan dat ze minder plezier en verbondenheid voelen in hun seksuele relatie. Onvruchtbaarheid kan dus een grote invloed hebben op hoe vrouwen zich voelen en hoe ze hun relatie beleven.  

Emotionele intimiteit
Hoewel het belangrijk is om aandacht te hebben voor lichamelijke intimiteit, is het ook essentieel om stil te staan bij de impact die pijn en seksuele problemen kunnen hebben op de emotionele verbondenheid en de relatie tussen partners (60). De onzekerheid over vruchtbaarheid, die stellen ervaren, zorgt ervoor dat veel stellen hun plannen rond kinderen moeten heroverwegen. Sommige stellen proberen bijvoorbeeld eerder zwanger te worden dan ze oorspronkelijk wilden, uit angst dat het later moeilijker wordt (58). Anderen besluiten uiteindelijk minder kinderen te krijgen dan ze oorspronkelijk van plan waren, of zelfs helemaal geen kinderen te nemen. Deze onzekerheid en druk rondom vruchtbaarheid beïnvloeden niet alleen vrouwen, maar ook hun partners. Vrouwen en mannen reageren hier vaak verschillend op. Vrouwen ervaren meestal meer angst en bezorgdheid, terwijl mannen vaak minder emotioneel betrokken lijken en eerder een afwachtende houding aannemen. Toch blijkt dat op het moment dat een stel in een vruchtbaarheidstraject terechtkomt, ook bij mannen de emotionele impact flink toeneemt. Mannen kunnen hierbij gevoelens van teleurstelling, stress, verdriet en zelfs eenzaamheid ervaren. Voor sommige mannen is deze belasting zo groot dat het veel belangrijker voor hen wordt dan andere aspecten van de ziekte. Hoewel mislukte pogingen om zwanger te worden uiterst stressvol kunnen zijn, accepteerden sommige stellen uiteindelijk hun situatie (55). Andere stellen kozen voor een hysterectomie (verwijdering van de baarmoeder) vanwege gezondheidsredenen. 

3.6 Psychologische impact van het uitblijven van de zwangerschap

Voor veel vrouwen met endometriose kan het uitblijven van een zwangerschap een enorme psychologische impact hebben (41). De combinatie van chronische pijn door endometriose en onvruchtbaarheid kan leiden tot gevoelens van somberheid, frustratie en verlies (56). De onzekerheid over het al dan niet kunnen krijgen van kinderen kan voor veel vrouwen zeer stressvol zijn, vooral omdat moederschap vaak als vanzelfsprekend wordt gezien. Het niet kunnen vervullen van deze wens kan als een grote teleurstelling worden ervaren, wat vaak wordt versterkt door maatschappelijke en culturele verwachtingen (62).

Daarnaast vormen de fysieke klachten van endometriose, zoals buikpijn, vermoeidheid en pijn bij de seks, een dagelijks herinnering aan de aandoening, wat een grote mentale impact kan hebben (70). Ook het herhaaldelijk ondergaan van vruchtbaarheidsbehandelingen (zonder succes) kan erg belastend voor iemand zijn (53). Bij iedere mislukte behandeling wordt de patiënt er mee geconfronteerd dat hun wens misschien geen werkelijkheid kan worden. Dit kan steeds weer een nieuwe golf van verdriet en een gevoel van verlies met zich meebrengen. Dit kan het erg lastig maken om na een aantal niet-geslaagde behandelingen nog hoop te houden (61).

Rouw om een onvervulde kinderwens
Het niet kunnen vervullen van een kinderwens wordt vaak ervaren als een vorm van rouw. Dit is complex, omdat het gaat om het verlies van iets wat nooit heeft bestaan. Het erkennen en verwerken van het verlies is daardoor lastig. Voor de buitenwereld is het verlies onzichtbaar, terwijl het een grote rol kan spelen binnen de partnerrelatie. Vrouwen voelen zich vaak onbegrepen en hun verdriet wordt vaak gebagatelliseerd door de omgeving (43, 62). Veel mensen begrijpen bijvoorbeeld niet dat opmerkingen zoals ‘Je kunt altijd adopteren’ of ‘Dan neem je toch een hondje’ het verdriet niet wegneemt en een vrouw zich hierdoor onbegrepen en niet serieus genomen kan voelen.

Rouw kan zich op verschillende manieren uiten. Vaak zien we gevoelens van woede, angst en verwarring, schuldgevoelens, vermoeidheid, veranderingen in eetlust en slaapstoornissen (92). Daarnaast kunnen mensen ook gedragsveranderingen vertonen, zoals zich terugtrekken uit sociale activiteiten of concentratieproblemen (92). Sociale activiteiten kunnen hierdoor een uitdaging zijn (92). Met name activiteiten die te maken hebben met de zwangerschap of kinderen van anderen, kunnen voor vrouwen met vruchtbaarheidsklachten heel moeilijk zijn. Activiteiten die voorheen plezier opwekten, zoals kraambezoeken en gesprekken over kinderen, roepen nu gevoelens van jaloezie en verdriet op. 

Het is voor vrouwen met vruchtbaarheidsklachten belangrijk om (psychologische) ondersteuning te ontvangen. Dit kan in zowel de vorm van professionele psychologische hulp als ondersteuning vanuit de omgeving. Vrouwen kunnen door middel van deze ondersteuning het verlies beter verwerken en hun toekomstbeeld aanpassen. Met psychologische ondersteuning kan de geestelijke gezondheid en de levenskwaliteit van de vrouw worden verbeterd (93). 

Impact op de partnerrelatie
De stress en rouw die komt kijken bij een onvervulde kinderwens kan naast de impact op de vrouw ook veel impact hebben op de partner en de relatie (94). De wens die een stel samen heeft kan in de loop van de tijd veranderen in een vervelend onderwerp waar veel spanning bij komt kijken. Er kunnen binnen de relatie gevoelens van hopeloosheid en frustratie ontstaan en daarnaast kunnen partners het gevoel hebben dat er een emotionele afstand ontstaat (94). 

Het is binnen de relatie erg belangrijk dat een stel op één lijn zit wat betreft het omgaan met de onvruchtbaarheid (94). Stellen die niet op één lijn zitten, hebben meer kans op negatieve communicatie en conflicten onderling. Dit kan weer leiden tot gevoelens van frustratie en emotionele afstand en wellicht zelfs een breuk van de relatie. Daarnaast zijn stellen met communicatieproblemen eerder geneigd om vroegtijdig te stoppen met de vruchtbaarheidsbehandelingen (94). 

De vruchtbaarheidsklachten kunnen ervoor zorgen dat seks meer wordt gezien als middel om zwanger te worden, in plaats van een activiteit waar beide partners plezier uithalen (95). Vrouwen met vruchtbaarheidsproblemen rapporteren vaak een afname van seksuele bevrediging. De momenten van seksuele interactie worden ingepland en de spontaniteit gaat er hierdoor van af. Daarnaast staat er tijdens deze momenten veel druk op de seksuele interactie, wat een constante herinnering vormt aan de onvruchtbaarheid (95).

Het is dus belangrijk dat partners goed en open blijven communiceren en begrip voor elkaar tonen. Het samen bespreken van verwachtingen, gevoelens en angsten kan helpen om verbonden te blijven en deze moeilijke periode samen door te komen.

3.7 Rol van de partner

De partner speelt een belangrijke rol in het omgaan met de uitdagingen die endometriose en onvruchtbaarheid met zich meebrengen. Hoewel enkel de vrouw de lichamelijke klachten ervaart, kan de partner ook gevoelens van onzekerheid en verdriet ervaren (94). 

Emotionele steun
Emotionele steun van de partner kan enorm helpen om de psychologische belasting te verminderen. Een hogere steun van de partner leidt tot een lager stressniveau over de onvruchtbaarheid (96). Het helpt als partners samen zoeken naar oplossingen en hun gevoelens goed met elkaar communiceren. De partner kan bijvoorbeeld al helpen door mee te gaan naar medische afspraken en mee te leven met de pijnklachten van de vrouw. Het kan al veel betekenen als de partner enkel een luisterend oor biedt of als ze simpelweg aanwezig zijn. Het is namelijk niet altijd nodig om meteen met allerlei oplossingen klaar te staan; soms zijn deze oplossingen er simpelweg niet en is het ook voldoende om elkaar het gevoel te geven dat je er niet alleen voor staat. Hierbij mag ook erkend worden dat de situatie nou eenmaal erg complex is. 

Samen beslissingen nemen
Het wordt aanbevolen om beide partners te betrekken in het nemen van beslissingen binnen de vruchtbaarheidsbehandelingen (97). Het gezamenlijk nemen van beslissingen over de medische hulp draagt bij aan effectieve communicatie tussen partners en versterkt de onderlinge steun (97). Het is dus belangrijk dat partners met elkaar bespreken of ze door willen gaan met een bepaald vruchtbaarheidstraject, of dat ze adoptie willen overwegen of eventueel de kinderwens los willen laten. 

Het kan hierbij helpen om gezamenlijke beslismomenten te houden en om regelmatig te evalueren hoe beide partners er in staan. Dit verbetert de afstemming tussen partners en maakt eventuele verwachtingen en zorgen duidelijker (97). 

3.8 Tips en inzichten voor verbondenheid bij intimiteitsproblemen

Intimiteitsproblemen zijn een veelvoorkomend gevolg van endometriose en vruchtbaarheidsproblemen. Endometriose en vruchtbaarheidsproblemen hebben niet alleen invloed op de seksuele relatie maar ook op de emotionele intimiteit (98). Het is van belang om aan deze verbondenheid te werken, aangezien een verminderde intimiteit kan leiden tot een slechtere psychologische gezondheid en relatietevredenheid (99). 

Open communicatie

Vruchtbaarheidsproblemen kunnen een behoorlijke impact op een relatie hebben. Veel stellen ervaren een terughoudendheid in open communicatie over de vruchtbaarheidsproblemen omdat zij hun partner geen verdriet willen doen. Toch is het van groot belang dat er een open communicatie is zodat er steun bij elkaar gezocht kan worden. Deze communicatie kan uiteindelijk leiden tot groei in de relatie (100).  

Alternatieve vormen van intimiteit

Endometriose heeft een grote impact op het seksleven van de patiënt en haar partner.  De klachten die gepaard gaan met endometriose kunnen ervoor zorgen dat seks vermeden wordt (101). Om de verbinding in de relatie te onderhouden, kan er ook aan andere vormen van intimiteit gedacht worden, zoals het voeren van openhartige gesprekken, knuffelen en elkaar steunen in een moeilijke tijd. 

Professionele begeleiding

De uitdagingen waar koppels mee te maken krijgen bij endometriose en vruchtbaarheidsproblemen kunnen soms beter worden aangepakt met hulp van een professional, bijvoorbeeld door koppeltherapie. Dit kan helpen om beter met elkaar te praten, de band te versterken en de intimiteit te verbeteren. Zo kan ook de tevredenheid in de relatie toenemen (102).

3.9 Zelfzorg tijdens het proces

Vruchtbaarheidsproblemen hebben vaak een grote impact op de mentale gezondheid van mensen met endometriose. Het is belangrijk dat hier voldoende aandacht aan wordt besteed, aangezien psychische klachten de kans op een zwangerschap verder kunnen verkleinen (103). Om de mentale gezondheid zo goed mogelijk te ondersteunen, kan zelfzorg een waardevolle rol spelen. Dit betekent dat je je eigen grenzen aangeeft en rekening houdt met je eigen behoeftes. Op die manier draagt zelfzorg bij aan het bevorderen van zowel de mentale als de fysieke gezondheid (104).

Stressmanagement

Een manier van zelfzorg is het toepassen van stressmanagementtechnieken. Voorbeelden van technieken die je gemakkelijk zelf kunt doen, zijn ademhalingsoefeningen, meditatie en sporten. Als je deze technieken regelmatig toepast, zal je stress afnemen en voel je je mentaal beter. Daarnaast helpen ze ook om stressgerelateerde problemen in de toekomst te voorkomen (105).

Gezonde levensstijl

Een andere manier van zelfzorg is het hanteren van een gezonde levensstijl. Dit kan zich onder andere uiten in gezonde voeding, sporten en een sociaal netwerk onderhouden. Het is bewezen dat een gezonde levensstijl een positieve impact heeft op zowel de mentale als de fysieke gezondheid (106). 

Daarnaast is het juist bij mensen met endometriose nog meer aan te raden om een gezond dieet te volgen. De laatste jaren wordt er steeds meer onderzoek gedaan naar de effecten van voeding op het beloop van endometriose. De resultaten van deze onderzoeken wijzen erop dat een Mediterraans dieet de symptomen van endometriose kan beperken (107). Voeding zoals groente, fruit en zuivel blijken een positief effect te hebben op het beloop van de endometriose terwijl eten zoals vetten en rood vlees juist een negatief effect uitoefenen (108). 

Ook sporten blijkt een positieve invloed te hebben op de klachten van endometriose. Regelmatig sporten is gelinkt aan minder endometriose-gerelateerde pijnklachten. Dit is mogelijk een gevolg van de ontstekingsremmende effecten die sporten heeft. Aangezien de klachten bij endometriose veroorzaakt worden door lokale ontstekingen, kunnen de ontstekingsremmende effecten van sporten leiden tot minder pijn (109).

Sociale ondersteuning

Ten slotte speelt sociale ondersteuning een belangrijke rol in zelfzorg, vooral bij vruchtbaarheidsproblemen en endometriose, die vaak veel stress met zich meebrengen. Steun vanuit de omgeving kan helpen deze stress te verminderen. Zo zorgt steun van de partner vaak voor minder zorgen over de relatie en het seksleven, terwijl steun van familie in verband wordt gebracht met minder sociale spanningen en minder stress over de onvruchtbaarheid in het algemeen (110).

Toch is het ontvangen van sociale steun niet altijd vanzelfsprekend. Veel koppels praten liever niet over hun vruchtbaarheidsproblemen, omdat er nog steeds een taboe op rust. Door deze terughoudendheid blijft de omgeving vaak onwetend, waardoor het voor koppels lastiger wordt om steun te krijgen op momenten dat ze die juist hard nodig hebben (111).

3.10 Praktische tips 

Tot slot enkele praktische tips voor vrouwen en koppels die omgaan met endometriose en een onvervulde kinderwens:

•  Verzamel informatie: door kennis op te doen over endometriose en vruchtbaarheidsproblemen weet je beter wat de aandoening inhoudt. Hierdoor herken je bepaalde klachten beter en weet je welke behandelingsmethoden er zijn. Op deze manier krijg je meer grip op de situatie en kun je actief meedenken in je behandeltraject.

• Zoek professionele hulp: praat met een deskundige als je hulp nodig hebt bij lichamelijke of psychische klachten. Denk bijvoorbeeld aan een gynaecoloog, psycholoog, seksuoloog of coach. Zij kunnen je ondersteunen en samen met jou kijken wat je nodig hebt.

• Onderhoud je relatie: het is van belang dat je nog tijd voor elkaar en voor de relatie vrij maakt. Dit kan steun voor beiden bieden en ervoor zorgen dat jullie verbonden blijven.

• Zorg goed voor jezelf: het omgaan met endometriose en vruchtbaarheidsproblemen kan een lastige opgave zijn. Om de stress te verminderen is het belangrijk om op jezelf te letten en rust neemt wanneer dit nodig is.

Conclusie

Endometriose is een chronische aandoening waarbij endometriumweefsel buiten de baarmoeder groeit, wat kan leiden tot pijn, ontsteking en littekenvorming. Dyspareunie (pijn bij de geslachtsgemeenschap) is een veelvoorkomende klacht bij endometriose. 

Endometriose is een zeer complexe aandoening die op veel aspecten van het leven invloed heeft, waaronder intimiteit. Vanwege dyspareunie, maar ook vanwege andere lichamelijke klachten, zoals vermoeidheid en darmklachten, ervaren veel vrouwen problemen met seks en intimiteit. Naast dat symptomen het seksleven van een patiënt kunnen beïnvloeden, kunnen ze ook vruchtbaarheidsklachten veroorzaken. 

Ook psychologische klachten, zoals angst en depressie, kunnen een belangrijke rol spelen in het intimiteitsleven van vrouwen met endometriose. Hierin kunnen stress, tekort aan steun van de partner en de impact van behandelingen bijdragen aan een verminderde intimiteit en seksuele tevredenheid. Dit kan op zijn beurt weer een negatieve impact hebben op de relatie. 

Vruchtbaarheidsproblemen zijn een andere belangrijke complicatie die gepaard kan gaan met endometriose. Hoe erger de endometriose, hoe hoger de kans op vruchtbaarheidsklachten. Dit kan een enorme emotionele impact hebben op zowel patiënt als partner met een kinderwens. Het uitblijven van een gewenste zwangerschap kan gevoelens zoals verdriet, frustratie en angst veroorzaken.

Er is meer onderzoek nodig om te begrijpen hoe endometriose en vruchtbaarheidsklachten precies samenhangen met intimiteit. Hiermee kunnen we tot nieuwe inzichten komen wat betreft het behandelen van problemen binnen dit gebied. Het is belangrijk dat hierbij zowel de fysieke als emotionele gevolgen van endometriose hierin worden meegenomen. 

Hoewel er dus nog veel is wat we niet weten over endometriose, weten we wel dat er veel is wat de patiënt en/of partner kan doen om de belasting van de symptomen draaglijker te maken. Het is hierin onder andere belangrijk dat er ruimte is voor acceptatie, open communicatie en gezamenlijke besluitvorming, zodat de emotionele en fysieke last beter draaglijk wordt. 

Deze WIKI kan een nuttige bron zijn voor zowel patiënten en partners als voor zorgverleners.

Referenties

1. Quesada J, Härmä K, Reid S, Rao T, Lo G, Yang N, e.a. Endometriosis: A multimodal imaging review. European Journal Of Radiology [Internet]. 16 november 2022;158:110610. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.ejrad.2022.110610  

2. Shafrir AL, Farland LV, Shah DK, Harris HR, Kvaskoff M, Zondervan K, e.a. Risk for and consequences of endometriosis: A critical epidemiologic review. Best Practice & Research Clinical Obstetrics & Gynaecology [Internet]. 3 juli 2018;51:1–15. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.bpobgyn.2018.06.001  

3. Saunders PTK, Horne AW. Endometriosis: Etiology, pathobiology, and therapeutic prospects. Cell [Internet]. 1 mei 2021;184(11):2807–24. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.cell.2021.04.041  

4. Andres MP, Arcoverde FVL, Souza CCC, Fernandes LFC, Abrão MS, Kho RM. Extrapelvic Endometriosis: A Systematic Review. Journal Of Minimally Invasive Gynecology [Internet]. 13 oktober 2019;27(2):373–89. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.jmig.2019.10.004  

5. Christ JP, Yu O, Schulze-Rath R, Grafton J, Hansen K, Reed SD. Incidence, prevalence, and trends in endometriosis diagnosis: a United States population-based study from 2006 to 2015. American Journal Of Obstetrics And Gynecology [Internet]. 17 juni 2021;225(5):500.e1-500.e9. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.ajog.2021.06.067  

6. Mirkin D, Murphy-Barron C, Iwasaki K. Actuarial Analysis of Private Payer Administrative Claims Data for Women With Endometriosis. Journal Of Managed Care Pharmacy [Internet]. 1 april 2007;13(3):262–72. Beschikbaar op: https://doi.org/10.18553/jmcp.2007.13.3.262  

7. Eric S. Surrey, Ahmed M. Soliman, Scott J. Johnson, Matthew Davis, Jane Castelli-Haley, and Michael C. Snabes. Risk of Developing Comorbidities Among Women with Endometriosis: A Retrospective Matched Cohort Study. Journal of Women's Health 2018 27:9, 1114-1123. Beschikbaar op: https://www-liebertpub-com.tilburguniversity.idm.oclc.org/doi/10.1089/jwh.2017.6432 

8. Della Corte L, Di Filippo C, Gabrielli O, Reppuccia S, La Rosa VL, Ragusa R, e.a. The Burden of Endometriosis on Women’s Lifespan: A Narrative Overview on Quality of Life and Psychosocial Wellbeing. International Journal Of Environmental Research And Public Health [Internet]. 29 juni 2020;17(13):4683. Beschikbaar op: https://doi.org/10.3390/ijerph17134683 

9. Horne AW, Missmer SA. Pathophysiology, diagnosis, and management of endometriosis. BMJ [Internet]. 14 november 2022;e070750. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1136/bmj-2022-070750 

10. Imperiale L, Nisolle M, Noël JC, Fastrez M. Three Types of Endometriosis: Pathogenesis, Diagnosis and Treatment. State of the Art. Journal Of Clinical Medicine [Internet]. 28 januari 2023;12(3):994. Beschikbaar op: https://doi.org/10.3390/jcm12030994

11. Endometriosis [Internet]. CRC Press eBooks. 2020. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1201/9780429448980 

12. Bellelis P, Dias JA, Jr., Podgaec S, Gonzales M, Baracat EC, Abrao MS. Epidemiological and clinical aspects of pelvic endometriosis-a case series. Rev Assoc Med Bras (1992). 2010;56(4):467–71. 

13. Goldstein A, Cohen S. Self-report symptom-based endometriosis prediction using machine learning. Scientific Reports [Internet]. 4 april 2023;13(1). Beschikbaar op: https://doi.org/10.1038/s41598-023-32761-8  

14. Signorile PG, Cassano M, Viceconte R, Marcattilj V, Baldi A. Endometriosis: A Retrospective Analysis of Clinical Data from a Cohort of 4,083 Patients, With Focus on Symptoms. In Vivo [Internet]. 1 januari 2022;36(2):874–83. Beschikbaar op: https://doi.org/10.21873/invivo.12776  

15. Kiesel L, Sourouni M. Diagnosis of endometriosis in the 21st century. Climacteric [Internet]. 25 maart 2019;22(3):296–302. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/13697137.2019.1578743  

16. Tavcar J, Loring M, Movilla PR, Clark NV. Diagnosing endometriosis before laparoscopy: radiologic tools to evaluate the disease. Current Opinion in Obstetrics & Gynecology [Internet]. 6 mei 2020;32(4):292–7. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1097/gco.0000000000000638  

17. Rafique S, Decherney AH. Medical Management of Endometriosis. Clinical Obstetrics & Gynecology [Internet]. 6 juni 2017;60(3):485–96. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1097/grf.0000000000000292 

18. Homepage - Endometriose stichting (powered by e-captain.nl) [Internet]. Beschikbaar op: https://www.endometriose.nl/index.php?page=689&sid=2  

19. Shigesi N, Kvaskoff M, Kirtley S, Feng Q, Fang H, Knight JC, e.a. The association between endometriosis and autoimmune diseases: a systematic review and meta-analysis. Human Reproduction Update [Internet]. 22 maart 2019;25(4):486–503. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1093/humupd/dmz014  

20. Gao M, Koupil I, Sjöqvist H, Karlsson H, Lalitkumar S, Dalman C, e.a. Psychiatric comorbidity among women with endometriosis: nationwide cohort study in Sweden. American Journal Of Obstetrics And Gynecology [Internet]. 26 februari 2020;223(3):415.e1-415.e16. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.ajog.2020.02.033  

21. Robert CA, Caraballo-Rivera EJ, Isola S, Oraka K, Akter S, Verma S, e.a. Demographics and Hospital Outcomes in American Women With Endometriosis and Psychiatric Comorbidities. Cureus [Internet]. 22 augustus 2020; Beschikbaar op: https://doi.org/10.7759/cureus.9935  

22. Wagstaff D, Becker CM. Do we know what causes endometriosis? British Journal Of Hospital Medicine [Internet]. 1 juni 2008;69(6):314–5. Beschikbaar op: https://doi.org/10.12968/hmed.2008.69.6.29617 

23. Smolarz B, Szyłło K, Romanowicz H. Endometriosis: Epidemiology, Classification, Pathogenesis, Treatment and Genetics (Review of Literature). International Journal Of Molecular Sciences [Internet]. 29 september 2021;22(19):10554. Beschikbaar op: https://doi.org/10.3390/ijms221910554  

24. Sinaii N, Cleary SD, Ballweg ML, Nieman LK, Stratton P. High rates of autoimmune and endocrine disorders, fibromyalgia, chronic fatigue syndrome and atopic diseases among women with endometriosis: a survey analysis. Human Reproduction [Internet]. 2002 Oct 1;17(10):2715–24. Beschikbaar op: https://academic.oup.com/humrep/article/17/10/2715/607769  

25. Sampson J (1927) Peritoneal endometriosis due to the menstrual dissemination of endothelial tissue into the peritoneal cavity. Am J Obstet Gynecol 14: 422–69 

26. Saremi A, Nateghi MR. Classification of Endometriosis: A Systematic Review. Sarem Journal of Medical Research [Internet]. 2022 Mar 1 [cited 2025 Apr 8];7(3):195–201. Available from: https://saremjrm.com/article-1-279-en.pdf 

27. Rocha ALL, Reis FM, Petraglia F. New trends for the medical treatment of endometriosis. Expert Opinion On Investigational Drugs [Internet]. 9 mei 2012;21(7):905–19. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1517/13543784.2012.683783  

28. Streuli I, De Ziegler D, Santulli P, Marcellin L, Borghese B, Batteux F, e.a. An update on the pharmacological management of endometriosis. Expert Opinion On Pharmacotherapy [Internet]. 29 januari 2013;14(3):291–305. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1517/14656566.2013.767334 

29. De Marqui ABT. Non-pharmacological approach to pain in endometriosis. Revista Dor [Internet]. 1 januari 2014;15(4). Beschikbaar op: https://doi.org/10.5935/1806-0013.20140065  

30. Barbara G, Buggio L, Facchin F, Vercellini P. Medical Treatment for Endometriosis: Tolerability, Quality of Life and Adherence. Frontiers in Global Women S Health [Internet]. 27 september 2021;2. Beschikbaar op: https://doi.org/10.3389/fgwh.2021.729601  

31. Mazur-Bialy A, Tim S, Pępek A, Skotniczna K, Naprawa G. Holistic Approaches in Endometriosis - as an Effective Method of Supporting Traditional Treatment: A Systematic Search and Narrative Review. Reproductive Sciences [Internet]. 23 juli 2024;31(11):3257–74. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1007/s43032-024-01660-2 

32. Lee SY, Koo YJ, Lee DH. Classification of endometriosis. Yeungnam University Journal Of Medicine [Internet]. 7 augustus 2020;38(1):10–8. Beschikbaar op: https://doi.org/10.12701/yujm.2020.00444  

33. Endometriose [Internet]. UZ Leuven. Beschikbaar op: https://www.uzleuven.be/endometriose  

34. Praetorius TH, Leonova A, Lac V, Senz J, Tessier-Cloutier B, Nazeran TM, e.a. Molecular analysis suggests oligoclonality and metastasis of endometriosis lesions across anatomically defined subtypes. medRxiv (Cold Spring Harbor Laboratory) [Internet]. 19 april 2021; Beschikbaar op: https://doi.org/10.1101/2021.04.12.21255355  

35. Ponomareva TA, Altukhova OB, Ponomarenko IV, Churnosov MI. Genetic basis of endometriosis comorbidity. Meditsinskiy Sovet = Medical Council [Internet]. 7 november 2024;(17):92–102. Beschikbaar op: https://doi.org/10.21518/ms2024-497 

36. Gurgan T, Bektas G. Endometriosis and infertility. In: Elsevier eBooks [Internet]. 2023. p. 107–18. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/b978-0-323-89907-9.00014-4  

37. Institute for Quality and Efficiency in Health Care (IQWiG). Endometriosis: Learn More – Treatment options for endometriosis [Internet]. InformedHealth.org - NCBI Bookshelf. 2021. Beschikbaar op: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK279498/ 

38. Gheorghisan-Galateanu A. Hormonal Therapy in Women of Reproductive Age with Endometriosis: an Update. Acta Endocrinologica (Bucharest) [Internet]. 1 januari 2019;15(2):276–81. Beschikbaar op: https://doi.org/10.4183/aeb.2019.276 

39. Sasamoto N, Shafrir AL, Wallace BM, Vitonis AF, Fraer CJ, Gallagher JS, e.a. Trends in pelvic pain symptoms over 2 years of follow-up among adolescents and young adults with and without endometriosis. Pain [Internet]. 9 augustus 2022;164(3):613–24. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1097/j.pain.0000000000002747 

40. Evans MB, Decherney AH. Fertility and Endometriosis. Clinical Obstetrics & Gynecology [Internet]. 25 juli 2017;60(3):497–502. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1097/grf.0000000000000295  

41. Mori LP, Zaia V, Montagna E, Vilarino FL, Barbosa CP. Endometriosis in infertile women: an observational and comparative study of quality of life, anxiety, and depression. BMC Women S Health [Internet]. 23 april 2024;24(1). Beschikbaar op: https://doi.org/10.1186/s12905-024-03080-5 

42. Vioreanu A-M. The Psychological Impact of Infertility. Directions for the Development of Interventions. 2021 Oct 25;4(1). Beschikbaar op: https://mhgcj.org/index.php/MHGCJ/article/view/113 

43.  Ezzell W. The Impact of Infertility on Women’s Mental Health. North Carolina medical journal [Internet]. 2016 Nov 1;77(6):427–8. Beschikbaar op: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27864497/ 

44. Thuisarts.nl::18896 | De gynaecoloog [Internet]. De Gynaecoloog. 2021. Beschikbaar op: https://www.degynaecoloog.nl/onderwerpen/thuisarts-nl18896/ 

45. Luk BHK, Loke AY. The Impact of Infertility on the Psychological Well-Being, Marital Relationships, Sexual Relationships, and Quality of Life of Couples: A Systematic Review. Journal Of Sex & Marital Therapy [Internet]. 16 september 2014;41(6):610–25. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/0092623x.2014.958789 

46. Van Der Houwen LEE, Schreurs AMF, Schats R, Heymans MW, Lambalk CB, Hompes PGA, e.a. Efficacy and safety of intrauterine insemination in patients with moderate-to-severe endometriosis. Reproductive BioMedicine Online [Internet]. 27 januari 2014;28(5):590–8. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.rbmo.2014.01.005  

47. In vitro fertilization [Internet]. PubMed. 2025. Beschikbaar op: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32965937/  

48. Haque A, Primariawan RJ, Hendarto H. Comparison of success rates in early stages of in vitro fertilization (IVF) in women with and without endometriosis. Narra J [Internet]. 23 september 2024;4(3):e1019. Beschikbaar op: https://doi.org/10.52225/narra.v4i3.1019  

49. Smirnova A, Anshina MB, Sergeev SA, Ellenbogen A. Live Birth after In Vitro Maturation of Oocytes in a Patient with Repeated Fertilization Failure in IVF: A Case Report. Gynecology & Obstetrics [Internet]. 2016 Jun 30;6(6):1–3. Beschikbaar op: https://www.longdom.org/abstract/live-birth-after-emin-vitroem-maturation-of-oocytes-in-a-patient-with-repeated-fertilization-failure-in-ivf-a-case-repor-40720.html  

50. La Rosa VL, Barra F, Chiofalo B, Platania A, Di Guardo F, Conway F, e.a. An overview on the relationship between endometriosis and infertility: the impact on sexuality and psychological well-being. Journal Of Psychosomatic Obstetrics & Gynecology [Internet]. 30 augustus 2019;41(2):93–7. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/0167482x.2019.1659775  

51. Vitale SG, La Rosa VL, Rapisarda AMC, Laganà AS. Psychology of infertility and assisted reproductive treatment: the Italian situation. Journal Of Psychosomatic Obstetrics & Gynecology [Internet]. 18 oktober 2016;38(1):1–3. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/0167482x.2016.1244184  

52. Holter H, Anderheim L, Bergh C, Möller A. First IVF treatment—short-term impact on psychological well-being and the marital relationship. Human Reproduction [Internet]. 24 augustus 2006;21(12):3295–302. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1093/humrep/del288 

53. Yao H, Chan CHY, Hou Y, Chan CLW. Ambivalence experienced by infertile couples undergoing IVF: a qualitative study. Human Fertility [Internet]. 19 juli 2022;26(2):289–301. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/14647273.2022.2099314 

54. Tanbo T, Fedorcsak P. Endometriosis-associated infertility: aspects of pathophysiological mechanisms and treatment options. Acta Obstet Gynecol Scand. 2017;96(6):659–667. https://doi.org/10.1111/aogs.13082 

55. La Rosa VL, Barra F, Chiofalo B, Platania A, Di Guardo F, Conway F, Di Angelo Antonio S, Lin LT. An overview on the relationship between endometriosis and infertility: the impact on sexuality and psychological well-being. J Psychosom Obstet Gynaecol. 2020;41(2):93–97. https://doi.org/10.1080/0167482X.2019.1659775 

56. Zayed AA, El-Hadidy MA. Sexual satisfaction and self-esteem in women with primary infertility. Middle East Fertility Society Journal [Internet]. 5 maart 2020;25(1). Beschikbaar op: https://doi.org/10.1186/s43043-020-00024-5 

57. Bonavina G, Taylor HS. Endometriosis-associated infertility: From pathophysiology to tailored treatment. Front Endocrinol (Lausanne). 2022;13:1020827. https://doi.org/10.3389/fendo.2022.1020827  

58. Culley L, Law C, Hudson N, Mitchell H, Denny E, Raine-Fenning N. A qualitative study of the impact of endometriosis on male partners. Hum Reprod (Oxford). 2017;32(8):1667-1673. https://doi-org.tilburguniversity.idm.oclc.org/10.1093/humrep/dex221

59. Ergin RN, Polat A, Kars B, Öztekin D, Sofuoğlu K, Çalışkan E. Social stigma and familial attitudes related to infertility. Journal Of Turkish Society Of Obstetric And Gynecology [Internet]. 1 maart 2018;15(1):46–9. Beschikbaar op: https://doi.org/10.4274/tjod.04307 

60. Facchin F, Buggio L, Vercellini P, Frassineti A, Beltrami S, Saita E. Quality of intimate relationships, dyadic coping, and psychological health in women with endometriosis: Results from an online survey. Journal Of Psychosomatic Research [Internet]. 24 april 2021;146:110502. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.jpsychores.2021.110502  

61. Lara L, Salomao P, Romao A, Reis R, Navarro P, Rosa-E-Silva AC, e.a. Effect of Infertility on the Sexual Function of Couples: State of the Art. Recent Patents On Endocrine Metabolic & Immune Drug Discovery [Internet]. 18 april 2015;9(1):46–53. Beschikbaar op: https://doi.org/10.2174/1872214809666150416151811  

62. Luk BHK, Loke AY. The Impact of Infertility on the Psychological Well-Being, Marital Relationships, Sexual Relationships, and Quality of Life of Couples: A Systematic Review. Journal Of Sex & Marital Therapy [Internet]. 16 september 2014;41(6):610–25. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/0092623x.2014.958789 

63. Vannuccini, S., Lazzeri, L., Orlandini, C., Morgante, G., Bifulco, G., Fagiolini, A., & Petraglia, F. (2018). Mental health, pain symptoms and systemic comorbidities in women with endometriosis: a cross-sectional study. Journal of psychosomatic obstetrics and gynaecology, 39(4), 315–320. https://doi.org/10.1080/0167482X.2017.1386171 

64. Van Niekerk, L. M., Schubert, E., & Matthewson, M. (2021). Emotional intimacy, empathic concern, and relationship satisfaction in women with endometriosis and their partners. Journal of psychosomatic obstetrics and gynaecology, 42(1), 81–87. https://doi.org/10.1080/0167482X.2020.1774547 

65. van Lankveld, J., Jacobs, N., Thewissen, V., Dewitte, M., & Verboon, P. (2018). The associations of intimacy and sexuality in daily life: Temporal dynamics and gender effects within romantic relationships. Journal of social and personal relationships, 35(4), 557–576. https://doi.org/10.1177/0265407517743076 

66. Gaia AC. Understanding emotional intimacy: a review of conceptualization, assessment and the role of gender. Int Soc Sci Rev. 2002;77(3-4):151–70. Via: http://www.jstor.org/stable/41887101 

67. Pascoal PM, Narciso I, Pereira NM. Emotional intimacy is the best predictor of sexual satisfaction of men and women with sexual arousal problems. International Journal Of Impotence Research [Internet]. 15 november 2012;25(2):51–5. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1038/ijir.2012.38 

68. Yoo H, Bartle-Haring S, Day RD, Gangamma R. Couple communication, emotional and sexual intimacy, and relationship satisfaction. J Sex Marital Ther. 2014;40(4):275–93. Via: https://doi.org/10.1080/0092623X.2012.751072 

69. Arnaud Fauconnier, Stéphanie Staraci, Cyrille Huchon, Horace Roman, Pierre Panel, Philippe Descamps, Comparison of patient- and physician-based descriptions of symptoms of endometriosis: a qualitative study, Human Reproduction, Volume 28, Issue 10, October 2013, Pages 2686–2694, https://doi.org/10.1093/humrep/det310 

70. Pluchino N, Wenger JM, Petignat P, Tal R, Bolmont M, Taylor HS, et al. Sexual function in endometriosis patients and their partners: effect of the disease and consequences of treatment. Hum Reprod Update. 2016;22(6):762–74. Available from: https://doi.org/10.1093/humupd/dmw031 

71. Wang, Y., Li, B., Zhou, Y., Wang, Y., Han, X., Zhang, S., He, Z., & Ouyang, L. (2021). Does Endometriosis Disturb Mental Health and Quality of Life? A Systematic Review and Meta-Analysis. Gynecologic and obstetric investigation, 86(4), 315–335. https://doi.org/10.1159/000516517 

72. 6. F. Facchin, G. Barbara, D. Dridi, D. Alberico, L. Buggio, E. Somigliana, E. Saita, P. Vercellini, Mental health in women with endometriosis: searching for predictors of psychological distress, Human Reproduction, Volume 32, Issue 9, September 2017, Pages 1855–1861, https://doi.org/10.1093/humrep/dex249 

73. Leuenberger, J., Kohl Schwartz, A. S., Geraedts, K., Haeberlin, F., Eberhard, M., von Orellie, S., Imesch, P., & Leeners, B. (2022). Living with endometriosis: Comorbid pain disorders, characteristics of pain and relevance for daily life. European journal of pain (London, England), 26(5), 1021–1038. https://doi.org/10.1002/ejp.1926 

74. Maulenkul, T., Kuandyk, A., Makhadiyeva, D. et al. Understanding the impact of endometriosis on women’s life: an integrative review of systematic reviews. BMC Women's Health 24, 524 (2024). https://doi.org/10.1186/s12905-024-03369-5 

75. Fagervold B, Jenssen M, Hummelshoj L, Moen MH. Life after a diagnosis with endometriosis - a 15 years follow-up study. Acta Obstet Gynecol Scand. 2009;88(8):914–9. https://doi.org/10.1080/00016340903108308 

76. Fritzer N, Haas D, Oppelt P, Renner S, Hornung D, Wölfler M, et al. More than just bad sex: sexual dysfunction and distress in patients with endometriosis. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 2013;169(2):392–6.
    Via: https://doi.org/10.1016/j.ejogrb.2013.04.001 

77. Ferrero S, Esposito F, Abbamonte LH, Anserini P, Remorgida V, Ragni N. Quality of sex life in women with endometriosis and deep dyspareunia. Fertil Steril. 2005;83(3):573–9. Available from: https://doi.org/10.1016/j.fertnstert.2004.07.973 

78. Norinho P, Martins MM, Ferreira H. A systematic review on the effects of endometriosis on sexuality and couple's relationship. Facts Views Vis Obgyn. 2020;12(3):197–205. PMID: 33123695; PMCID: PMC7580264 

79. Laganà AS, La Rosa VL, Rapisarda AMC, Valenti G, Sapia F, Chiofalo B, et al. Anxiety and depression in patients with endometriosis: impact and management challenges. Int J Womens Health. 2017;9:323–30. Available from: https://doi.org/10.2147/IJWH.S119729 

80. Gambadauro P, Carli V, Hadlaczky G. Depressive symptoms among women with endometriosis: a systematic review and meta-analysis. Am J Obstet Gynecol. 2019;220(3):230–41. Available from: https://doi.org/10.1016/j.ajog.2018.11.123  

81. Lukic A, Di Properzio M, De Carlo S, Nobili F, Schimberni M, Bianchi P, et al. Quality of sex life in endometriosis patients with deep dyspareunia before and after laparoscopic treatment. Arch Gynecol Obstet. 2016;293(3):583–90. Available from: https://doi.org/10.1007/s00404-015-3832-9 

82. Malmborg, A., Persson, E., Brynhildsen, J., & Hammar, M. (2016). Hormonal contraception and sexual desire: A questionnaire-based study of young Swedish women. The European journal of contraception & reproductive health care : the official journal of the European Society of Contraception, 21(2), 158–167. https://doi.org/10.3109/13625187.2015.1079609 

83. Yang X, Xu X, Lin L, Xu K, Xu M, Ye J, et al. Sexual function in patients with endometriosis: a prospective case-control study in China. J Int Med Res. 2021;49(4):3000605211004388. Available from: https://doi.org/10.1177/03000605211004388 

84. Rossi V, Viozzi E, Tripodi F, Porpora MG, Simonelli C, Nimbi FM. Endometriosis, sexuality and satisfaction: a pilot study on women with and without infertility. Sexologies. 2020;29(2):e63–9. Available from: https://doi.org/10.1016/j.sexol.2020.01.006 

85. Ziekenhuis Oost-Limburg. Endometriosecentrum: Multidisciplinaire aanpak bij endometriose. Genk: ZOL; [cited 2025 Apr 10]. Available from: https://www.zol.be/sites/default/files/brochures/br1434-nl.pdf 

86. Natasha L. Orr, Heather Noga, Christina Williams, Catherine Allaire, Mohamed A. Bedaiwy, Sarka Lisonkova, Kelly B. Smith, Paul J. Yong, Deep Dyspareunia in Endometriosis: Role of the Bladder and Pelvic Floor, The Journal of Sexual Medicine, Volume 15, Issue 8, August 2018, Pages 1158–1166, https://doi.org/10.1016/j.jsxm.2018.06.007 

87. Caterina Grano, Marta Spinoni, Maria Grazia Porpora, Cristian Di Gesto, Investigating the link between severity of dyspareunia and female sexual distress among a group of women with endometriosis: the mediating role of body functionality appreciation, The Journal of Sexual Medicine, Volume 22, Issue 2, February 2025, Pages 324–333, https://doi.org/10.1093/jsxmed/qdae175 

88. Denny E, Mann CH. Endometriosis-associated dyspareunia: the impact on women’s lives. Journal Of Family Planning And Reproductive Health Care [Internet]. 24 juni 2007;33(3):189–93. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1783/147118907781004831 

89. Howard, A. F., Noga, H., Kelly, M. T., Gholamian, B., Lett, S., Sutherland, J., & Yong, P. J. (2024). Women's Self-Management of Dyspareunia Associated With Endometriosis: A Qualitative Study. The journal of pain, 25(8), 104492. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.jpain.2024.02.006 

90. Trahan, J., Leger, E., Allen, M., Koebele, R., Yoffe, M. B., Simon, C., Alappattu, M., & Figuers, C. (2019). The Efficacy of Manual Therapy for Treatment of Dyspareunia in Females: A Systematic Review. Journal of women's health physical therapy, 43(1), 28–35. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1097/jwh.0000000000000117 

91. Facchin, F., Buggio, L., Dridi, D., Barbara, G., & Vercellini, P. (2021). The Subjective Experience of Dyspareunia in Women with Endometriosis: A Systematic Review with Narrative Synthesis of Qualitative Research. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(22), 12112. Beschikbaar op: https://doi.org/10.3390/ijerph182212112 

92. Hagman G. Mourning: A review and reconsideration. Int J Psychoanal. 1995;76(5):909. Beschikbaar op: https://www.proquest.com/scholarly-journals/mourning-review-reconsideration/docview/1298183574/se-2 

93. Ramezanzadeh F, Aghssa MM, Abedinia N, Zayeri F, Khanafshar N, Shariat M, Jafarabadi M. A survey of relationship between anxiety, depression and duration of infertility. BMC Womens Health. 2004;4:9. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1186/1472-6874-4-9 

94. Pasch LA, Sullivan KT. Stress and coping in couples facing infertility. Curr Opin Psychol. 2017;13:131–5. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.copsyc.2016.07.004 

95. Leiblum SR. The impact of infertility on sexual and marital satisfaction. Annu Rev Sex Res. 1993;4(1):99–120. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/10532528.1993.10559886 

96. Lee KY, Kim SH. The Mediating Role of Self-esteem between Spousal Support and Infertility-related Stress among Infertile Couples: Actor Effects and Partner Effects [Internet]. Vol. 59, Family and Environment Research. The Korean Home Economics Association; 2021. p. 465–75. Beschikbaar op: http://dx.doi.org/10.6115/fer.2021.033  

97. Law C, Hudson N, Mitchell H, Culley L, Norton W. ‘You feel like you’re drifting apart’: A qualitative study of impacts of endometriosis on sex and intimacy amongst heterosexual couples. Sex Relat Ther. 2024;40(1):142–65. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/14681994.2024.2306316   

98. Van Niekerk LM, Schubert ES, Matthewson ML. Emotional intimacy, empathic concern, and relationship satisfaction in women with endometriosis and their partners. J Psychosom Obstet Gynaecol. 2020;42:81–7. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/0167482X.2020.1774547 

99. Hawkey A, Ussher JM, Perz J, Parton C, Chambers SK. Talking but not always understanding: Couple communication about infertility concerns after cancer. BMC Public Health. 2021;21:161. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1186/s12889-021-10188-y 

100. Privitera G, O'Brien K, Misajon R, Lin CY. Endometriosis symptomatology, dyspareunia, and sexual distress are related to avoidance of sex and negative impacts on the sex lives of women with endometriosis. Int J Environ Res Public Health. 2023;20(4):3362. Beschikbaar op: https://doi.org/10.3390/ijerph20043362 

101. Privitera G, O’Brien K, Misajon R, Lin C-Y. Endometriosis symptomatology, dyspareunia, and sexual distress are related to avoidance of sex and negative impacts on the sex lives of women with endometriosis. International Journal of Environmental Research and Public Health [Internet]. 23 februari 2023;20(4):3362. Beschikbaar op: https://doi.org/10.3390/ijerph20043362

102. Rooney KL, Domar AD. The relationship between stress and infertility. Dialogues Clin Neurosci. 2018;20(1):41–47. Beschikbaar op: https://doi.org/10.31887/DCNS.2018.20.1/klrooney 

103. Martínez N, Connelly CD, Pérez A, Calero P. Self-care: A concept analysis. Int J Nurs Sci. 2021;8(4):418–25. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.ijnss.2021.08.007 

104. Varvogli L, Darviri C. Stress management techniques: Evidence-based procedures that reduce stress and promote health. Health Sci J. 2011;5(2):74–89. Beschikbaar op: https://www.researchgate.net/publication/236685932_Stress_Management_Techniques_evidence-based_procedures_that_reduce_stress_and_promote_health_Varvogli_L_Darviri_C 

105. Hajela S, Prasad S, Kumaran A, Kumar Y. Stress and infertility: a review. International Journal of Reproduction, Contraception, Obstetrics and Gynecology [Internet]. 27 december 2016;5(4):940-3. Beschikbaar op: https://www.ijrcog.org/index.php/ijrcog/article/view/817

106. Türkoğlu İ, Saçıntı KG, Panattoni A, Namazov A, Sanlier NT, Sanlier N, Cela V. Eating for optimization: Unraveling the dietary patterns and nutritional strategies in endometriosis management. Nutr Rev. 2024. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1093/nutrit/nuae120 

107. Osmanlıoğlu Ş, Sanlier N. The relationship between endometriosis and diet. Hum Fertil (Camb). 2023;26(3):649–64. doi:10.1080/14647273.2021.1995900. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/14647273.2021.1995900 

108. Montenegro ML, Bonocher CM, Meola J, Portella RL, Ribeiro-Silva A, Brunaldi MO, et al. Effect of physical exercise on endometriosis experimentally induced in rats. Reprod Sci. 2019;26(6):785–93. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1177/1933719118799205 

109. Martins MV, Peterson BD, Almeida VM, Costa ME. Direct and indirect effects of perceived social support on women's infertility-related stress. Hum Reprod. 2011;26(8):2113–21. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1093/humrep/der157 

110. Martins MV, Peterson BD, Costa P, Costa ME, Lund R, Schmidt L. Interactive effects of social support and disclosure on fertility-related stress. J Soc Pers Relat. 2013;30(4):371–88. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1177/0265407512456672 

111. Gevolgen van endometriose - Endometriose stichting (powered by e-captain.nl) [Internet]. Beschikbaar op: https://www.endometriose.nl/gevolgen-van-endometriose