Terug naar psychofarmacologie startpagina

Deze WIKI-pagina biedt inzicht in chronische pijn, het gebruik van opioïden en de samenhang tussen de twee. De pagina is opgedeeld in drie delen.

Deel 1 richt zich op chronische pijn, waaronder de verschillende soorten pijn, de prevalentie, oorzaken, risicofactoren, mechanismen, behandelingsopties en de uitdagingen bij de behandeling van chronische pijn.
Deel 2 behandelt het gebruik van opioïden bij chronische pijn. Dit deel gaat dieper in op de werking van opioïden, de verschillende typen opioïden en hoe een opioïdenverslaving kan ontstaan.
Deel 3 bespreekt wat te doen bij afhankelijkheid of verslaving. Hier wordt uitgelegd hoe een afbouwproces verloopt, wat de gevolgen zijn van een opioïdenverslaving, welke behandelmogelijkheden er zijn, en wordt de maatschappelijke rol van opioïdengebruik bij chronische pijn belicht.

Heb je chronische pijn, gebruik je opioïden voor deze pijn, of overweeg je om opioïden te gaan gebruiken? Wil je meer weten over chronische pijn, de relatie tussen chronische pijn en opioïden, vraag je je af of je misschien een opioïdenverslaving hebt, of ben je benieuwd wanneer er sprake is van verslaving? Dan is deze WIKI-pagina nuttig voor jou!

De inhoud is bedoeld voor mensen die zelf met pijn te maken hebben, maar ook voor naasten en zorgverleners die meer inzicht willen krijgen in chronische pijn, het gebruik van opioïden en de mogelijke risico’s.

Geschreven door: Fabiënne van de Casteel, Isis Kleinendorst, Maud Joosten en Noa Valen

Disclaimer
Houd er rekening mee dat deze WIKI is opgesteld door studenten Medische Psychologie aan Tilburg University in het kader van het vak Psychofarmacologie. Na mei 2025 zal de inhoud niet meer worden bijgewerkt. Deze WIKI is geen vervanging voor professioneel medisch advies; raadpleeg bij klachten of zorgen altijd een arts.

Inhoudsopgave

Deel 1: Chronische pijn

1.1 Wat is chronische pijn?

1.2 Hoe vaak komt het voor en wat is de impact?

1.3 Soorten chronische pijn

1.3.1 Primaire en secundaire chronische pijn

1.3.2 Neuropathische en nociceptieve pijn

1.4 Oorzaken en risicofactoren van chronische pijn

1.4.1 Oorzaken

1.4.2 Risicofactoren

1.5 Het ontstaan van pijn

1.6 Het ontstaan van chronische pijn

1.6.1 Biologische processen

1.6.2 Psychologische factoren

1.7 Behandeling van chronische pijn

1.7.1 Opzet van behandeling

1.7.2 Gebruik van medicatie bij chronische pijn

1.7.3 Psychologische en aanvullende ondersteuning

1.8 Uitdagingen bij behandeling van chronische pijn

Deel 2: Opioïden bij chronische pijn

2.1 Wat zijn opioïden?

2.1.1 Definitie opioïden

2.1.2 Soorten opioïden

2.2 Werking van opioïden

2.2.1 Neuronen en opioïden

2.2.2 Neurotransmitters en opioïden

2.3 Ontwikkeling van verslaving

2.3.1 Cijfers over opioïdengebruik

2.3.2 Het verschil tussen gebruik, verkeerd gebruik, misbruik en verslaving

2.3.3 Aanpassing in het lichaam

Deel 3: Omgaan met langdurig opioïdengebruik en/of opioïdenverslaving bij chronische pijn

3.1 Het afbouwen van opioïden bij chronische pijn

3.2 Hoe geef ik toe dat ik verslaafd ben?

3.2.1 Verslaving signaleren: Wat voel je bij verslaving?

3.2.2 Psychologische drempels in het zoeken van hulp

3.2.3 Het zoeken van hulp bij verslaving

3.3 Gevolgen van langdurig opioïdengebruik

3.3.1 Lichamelijke gevolgen

3.3.2 Psychologische gevolgen

3.3.3 Sociale gevolgen

3.4 Behandelstrategieën voor opioïdenverslaving

3.4.1 Medicamenteuze behandeling

3.4.2 Begeleiding, voorlichting en gedragstherapieën

3.5 Preventie en maatschappelijke aanpak

3.5.1 Preventie

3.5.2 Mensen met een verslaving ondersteunen

3.6 Wetenschap versus praktijk:

3.6.1 Waarom worden opioïden überhaupt nog voorgeschreven?

3.6.2 Factoren die bijdragen aan het feit dat zorgverleners eerder of langer dan nodig opioïden voorschrijven:

Conclusie

Referentielijst

Deel 1: Chronische pijn

In het eerste deel van deze WIKI-pagina zal worden ingegaan op chronische pijn. Om te begrijpen hoe chronische pijn kan leiden tot een opioïdenverslaving is het belangrijk om te begrijpen wat chronische pijn is en hoe het iemands leven kan beïnvloeden. Dit deel zal ingaan op de vragen: wat is chronische pijn, hoe ontstaat het, wat zijn de risicofactoren en hoe behandel je het? Chronische pijn is een complex probleem; om het zo goed mogelijk te begrijpen kan je gebruik maken van de video's en verdiepingsstukjes.

1.1 Wat is chronische pijn?

Chronische pijn is pijn die langdurige tijd aanhoudt en een grote invloed kan hebben op het dagelijks leven. Het gaat hierbij om een aanhoudend gezondheidsprobleem waarbij lichamelijke, psychische en sociale factoren een rol spelen [1]. Deze factoren beïnvloeden hoe iemand pijn ervaart, hoe diegene zich gedraagt, wat hij of zij nog kan in het dagelijks leven, en hoe de kwaliteit van leven wordt beleefd.

Er is nog geen eenduidige afspraak over wat precies ‘chronisch’ betekent. Sommige organisaties noemen pijn chronisch als die langer dan drie maanden duurt, anderen houden zes maanden aan. Een andere manier om het te omschrijven is: pijn die blijft bestaan, ook nadat een wond of letsel al genezen is [1,2].

Video 1. Een korte introductievideo (5 min) over chronische pijn

Bron: Tame The Beast - It's time to rethink persistent pain. Tame The Beast - It's time to rethink persistent pain. YouTube. 2017.

https://www.youtube.com/watch?v=ikUzvSph7Z4

Deze Engelstalige animatie legt uit hoe chronische pijn ontstaat en hoe het brein een centrale rol speelt bij het ervaren ervan. Het benadrukt dat pijn niet altijd een directe indicatie is van lichamelijke schade, maar vaak voortkomt uit een overgevoelig zenuwstelsel.

1.2 Hoe vaak komt het voor en wat is de impact?

Uit recent onderzoek blijkt dat één op de vier Nederlandse volwassenen chronische pijn ervaart, dat zijn zo’n 3,5 miljoen mensen [3]. Ook blijkt dat vrouwen vaker last hebben van chronische pijn dan mannen (31% vs 25%), en dat het percentage mensen met chronische pijn toeneemt met de leeftijd [3].

Chronische pijn beïnvloedt vaak meerdere aspecten van het leven:

69% van de patiënten ervaart beperkingen bij dagelijkse activiteiten [3].
39% heeft sociale beperkingen door de pijn [3].
27% ervaart problemen op het werk door de pijn [3].
Daarnaast kunnen er financiële problemen ontstaan door minder werk en hoge zorgkosten [3].
Veel mensen met chronische pijn hebben ook psychische klachten zoals depressie, angst of slaapproblemen. Zo heeft bijna 1 op de 5 mensen met chronische pijn ook last van depressieve gevoelens [4].

Figuur 1. Impact van chronische pijn

Noot. Deze afbeelding is gemaakt door de WIKI-auteurs met gebruik van het programma Canva

1.3 Soorten chronische pijn

Elk type pijn heeft een andere oorzaak en vraagt daardoor vaak om een andere behandeling. Door onderscheid te maken tussen de verschillende soorten chronische pijn, kunnen zorgverleners beter begrijpen wat er precies aan de hand is en de juiste behandeling kiezen [5].

1.3.1 Primaire en secundaire chronische pijn

Primaire chronische pijn: Pijn die niet verklaard kan worden door een andere medische aandoening [6]. De pijn zelf is het centrale probleem en vormt een op zichzelf staande diagnose. Dit type pijn is vaak complex en wordt beïnvloed door biologische, psychologische en sociale factoren. Behandeling richt zich op al deze gebieden (hierover meer in 1.7). Voorbeelden van primaire chronische pijn zijn:

Fibromyalgie: Dit is een aandoening die wordt gekenmerkt door pijn in spieren en bindweefsels en het gaat vaak gepaard met vermoeidheid, slaapproblemen en stemmingsproblemen.
Chronische lage rugpijn zonder duidelijke anatomische oorzaak.

Secundaire chronische pijn: Pijn ontstaan als gevolg van een onderliggende aandoening [6]. De pijn is niet de centrale aandoening, maar het is een gevolg van een andere ziekte of van letsel. Bij secundaire pijn ligt de focus van behandeling vaak op het bestrijden van de onderliggende oorzaak, aangevuld met pijnbestrijding. Voorbeelden hiervan zijn:

Post-CVA pijn: Dit is pijn na een beroerte die wordt veroorzaakt door de beschadiging van zenuwbanen in de hersenen.
Reumatische aandoeningen: Zoals reumatoïde artritis, hierbij wordt langdurige pijn veroorzaakt door ontstekingen in gewrichten.
Pijn na amputatie, waaronder fantoompijn. Fantoompijn is pijn die ervaren wordt in het lichaamsdeel wat niet meer aanwezig is.
Kanker gerelateerde pijn: Dit kan zowel ontstaan door tumorgroei als door de medische behandeling, zoals chemotherapie als bestraling.

1.3.2 Neuropathische en nociceptieve pijn

Chronische pijn kan ook worden ingedeeld op basis van het type weefselschade dat eraan voorafgaat. Dit onderscheid is relevant omdat het type weefselschade invloed heeft op de diagnose, de keuze van behandelingen en het te verwachten beloop van de pijnklachten [2]. Dit leidt tot de volgende categorieën:

Neuropathische pijn: Pijn die is ontstaan door schade aan de zenuwen, bijvoorbeeld door zenuwschade bij diabetes.
Nociceptieve pijn: Pijn die is ontstaan door schade aan de weefsels. Bijvoorbeeld door een schaafwond of een botbreuk.
Gemengde pijn is een combinatie van bovenstaande.

1.4 Oorzaken en risicofactoren van chronische pijn

1.4.1 Oorzaken

Soms is de oorzaak duidelijk, zoals bij een blessure, botbreuk of bij medische behandelingen, zoals operaties, chemotherapie of infectie [7]. Maar ook dan kunnen psychologische en sociale invloeden bepalen of de pijn blijft hangen of juist afneemt. Chronische pijn ontstaat door een samenspel van [8]:

Lichamelijke factoren: Zoals een blessure, overbelasting, een ziekte (o.a. reuma) of een operatie.
Psychologische factoren: Zoals stress, trauma, of negatieve gedachten over het herstel.
Sociale factoren: Zoals gebrek aan steun uit de omgeving, werkdruk of financiële zorgen.

Het ontstaan van chronische pijn wordt niet alleen beïnvloed door een combinatie van verschillende factoren, maar ook de intensiteit, duur en de gevolgen van de chronische pijn zijn vaak afhankelijk van meerdere elementen [8].

1.4.2 Risicofactoren

Er zijn ook risicofactoren die de kans op chronische pijn vergroten, zoals:

Leeftijd: Oudere mensen lopen meer risico op chronische pijn door natuurlijke slijtage of verminderde herstelcapaciteit [9].
Geslacht: Vrouwen rapporteren gemiddeld vaker chronische pijn dan mannen. Dit kan te maken hebben met hormonale verschillen en sociale factoren [10].
Gebruik van alcohol of drugs: Dit kan leiden tot verminderde pijnverwerking of bijkomende psychische klachten [11].
Eerdere medische ingrepen: Bijvoorbeeld operaties, waarbij pijnklachten soms aanhouden, ondanks fysiek herstel.
Erfelijke aanleg: Sommige mensen zijn genetisch gevoeliger voor pijn of ontwikkelen sneller chronische aandoeningen die met pijn gepaard gaan, zoals migraine of fibromyalgie [12].
Trauma uit het verleden: Lichamelijke of emotionele mishandeling, ongevallen of andere ingrijpende ervaringen kunnen blijvende sporen nalaten in het stress- en pijnsysteem van het lichaam [13].
Leefstijl: Gezondheidsgerelateerde gedragingen, zoals eet- en beweegpatronen, zijn belangrijke factoren die het ontstaan en het voortduren van chronische pijn beïnvloeden [14,15]. Weinig beweging kan spieren verzwakken en stijfheid vergroten, wat pijn in stand houdt. Bovendien kan een ongezond dieet, met veel suikers en vetten, ontstekingen in het lichaam verergeren, wat pijn kan vergroten. Het behouden van een gezond gewicht, door een gebalanceerd dieet en voldoende beweging, kan ook de druk op de gewrichten verminderen. Kortom, leefstijl speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling en het behoud van chronische pijn, en deze is vaak te beïnvloeden.

Zoals hierboven is omschreven is het ontstaan van chronische pijn erg complex, en kan het ingewikkeld zijn één specifieke oorzaak aan te wijzen [8]. Onderzoek heeft echter verschillende mechanismen geïdentificeerd die bijdragen aan de ontwikkeling van chronische pijn [1]. Deze zullen verder besproken worden in 1.6.

Figuur 2. Verloop van pijnsignaal

Noot. Deze afbeelding is gemaakt door de WIKI-auteurs

1.5 Het ontstaan van pijn

Pijn begint meestal als een acute reactie op mogelijke schade aan het lichaam. Het is een waarschuwingssignaal. Het helpt ons schade te herkennen en verergering van deze schade te vermijden. Bij weefselschade of dreiging daarvan, bijvoorbeeld een wondje, komt een reeks processen op gang die uiteindelijk leidt tot de ervaring van pijn. Dit verloopt in vier stappen [16]:

Het verloop van een pijnsignaal (zie hiervoor ook figuur 2):

Detectie van schade: Bij beschadiging of dreiging van beschadiging worden speciale zenuwuiteinden, de zogenoemde pijnreceptoren (of nociceptoren) geactiveerd.
Signaaltransmissie: De geactiveerde receptoren sturen een elektrisch signaal via de zenuwbanen naar het ruggenmerg en vervolgens door naar de hersenen.
Verwerking in de hersenen: Het pijnsignaal wordt in verschillende hersengebieden verwerkt. Pas daarna ontstaat de bewuste ervaring van pijn. In de verdieping 'De rol van het brein in pijnverwerking' wordt uitgelegd welke verschillende delen van het brein samen bepalen hoe pijn wordt ervaren.
Reactie: Op basis van de interpretatie beslist het lichaam hoe te reageren, bijvoorbeeld vloeken, rusten, vermijden van bewegen of hulp zoeken.

Verdieping: De rol van het brein in pijnverwerking

De manier waarop pijn wordt verwerkt in het brein is complex. Pijnsignalen worden niet alleen beoordeeld op locatie en intensiteit, maar ook op de emotionele lading en op de betekenis die iemand eraan geeft op basis van gedachten, ervaringen en overtuigingen [17]. Pijnsignalen (rode pijl) vanuit het lichaam bereiken eerst de thalamus (zie figuur 2), die fungeert als een soort schakelpunt. Vanuit de thalamus worden de signalen doorgegeven aan verschillende hersengebieden, die elk een specifieke rol spelen in de verwerking van pijn.

In de somatosensorische cortex wordt de pijn gelokaliseerd, terwijl gebieden zoals de anterieure cingulaire cortex en de insula betrokken zijn bij emotionele verwerking en betekenisgeving. De amygdala speelt een rol bij de verwerking van emotionele betekenis van pijn, zoals het inschatten van dreiging en het aansturen van stressreacties. De prefrontale cortex helpt bij het reguleren van emoties, aandacht en verwachtingen. De nucleus accumbens, een beloningsgebied, is betrokken bij de motivatie rondom pijn en speelt een rol in zowel pijnversterking als pijnverlichting. De locatie van deze gebieden is eveneens te zien in figuur 3.

De pijnervaring wordt dus niet alleen bepaald door de prikkel zelf, maar ook sterk beïnvloed door hoe het brein die prikkel verwerkt.

Figuur 3. Betrokken hersengebieden

Noot. Deze afbeelding is gemaakt door de WIKI-auteurs

1.6 Het ontstaan van chronische pijn

Zoals eerder beschreven wordt het ervaren van pijn niet alleen bepaald door wat in het lichaam gebeurt, maar vooral ook door hoe het brein deze informatie beoordeelt. Bij chronische pijn functioneert het pijnsysteem niet meer zoals in eerste instantie is bedoeld. Daarom is het mogelijk dat pijn aanhoudt, ook als er geen lichamelijke schade meer zichtbaar is [18]. Daarnaast ontstaat chronische pijn vaak doordat het zenuwstelsel op een andere manier pijnsignalen gaat verwerken. Bij chronische pijn functioneert het pijnsysteem niet meer zoals in eerste instantie is bedoeld. In de volgende paragrafen worden lichamelijke en psychologische mechanismen besproken die bijdragen aan het ontstaan en voortbestaan van chronische pijn.

Video 2. Een korte video (4 min) over het pijnsysteem en het ontstaan van chronische pijn

Bron: Noordwest Ziekenhuisgroep. Hoe werkt het pijnverwerkingssysteem? En wat is chronische pijn?. YouTube. 2022.https://www.youtube.com/watch?v=kzcCEBdIvS8

In deze video worden de stappen van het pijnverwerkingssysteem, zoals beschreven in 1.5, nogmaals besproken.

Daarnaast wordt uitgelegd hoe acute pijn over kan gaan in chronische pijn. Dit proces wordt hieronder verder uitgewerkt.

1.6.1 Biologische processen

Sensitisatie - Verhoogde gevoeligheid van het zenuwstelsel
Bij langdurige of chronische pijn raakt het pijnsysteem vaak ontregeld. Dit wordt sensitisatie genoemd. Dit is een toestand waarbij het zenuwstelsel gevoeliger is geworden. Prikkels die normaal niet pijnlijk zijn, kunnen dan toch als pijnlijk worden ervaren. Dit komt doordat het centrale zenuwstelsel (de hersenen en het ruggenmerg) heftiger reageert op signalen, ook op milde of onschuldige prikkels. Dit staat bekend als centrale sensitisatie [19].

Daarnaast kan ook de gevoeligheid van zenuwen aan de buitenkant van je lichaam, zoals in de huid of spieren, toenemen. Dit noemen we perifere sensitisatie [20]. Gevolgen hiervan kunnen zijn [21]:

Allodynie: Pijn bij een normale aanraking, zoals het voelen van kleding op je huid of een zachte aanraking.
Hyperalgesie: Een versterkte pijnreactie op een prikkel die normaal niet zoveel pijn zou veroorzaken. Een licht tikje zou normaliter licht pijnlijk zijn, maar deze wordt dan als veel pijnlijker ervaren.

Verstoring van het natuurlijke pijnremmende systeem
Het lichaam heeft een eigen pijnremmend systeem, dat pijn helpt verminderen. Normaal gesproken zorgen bepaalde hersengebieden ervoor dat pijnprikkels worden afgeremd, voordat ze volledig worden gevoeld. Dit gebeurt via speciale stoffen, zoals endorfines, die van nature door het lichaam worden aangemaakt [22].

Endorfines binden zich aan zogenaamde opioïde receptoren op zenuwcellen in de hersenen en het ruggenmerg. Deze receptoren werken als een soort “uitknop” voor pijn: wanneer ze geactiveerd worden, zorgen ze ervoor dat pijnsignalen minder goed worden doorgegeven [23].

Bij chronische pijn werkt dit natuurlijke remsysteem vaak minder goed. Dit kan komen door langdurige stress, angst of negatieve gedachten, die invloed hebben op hoe de hersenen pijn verwerken [24]. Hierdoor worden er minder van die pijnstillende stoffen aangemaakt, of reageren de receptoren minder goed. Ook raken de pijnremmende verbindingen tussen hersenen en ruggenmerg verstoord. Dit kan ertoe leiden dat pijn langer en intenser wordt ervaren.

De rol van het immuunsysteem
Daarnaast speelt het immuunsysteem een rol bij pijn. Dit gebeurt via cytokinen. Cytokinen zijn kleine eiwitten die je lichaam gebruikt om cellen met elkaar te laten communiceren, vooral tijdens een ontsteking of wanneer er iets gerepareerd moet worden, zoals bij een wond [25]. Het zijn de "boodschappers" van het immuunsysteem. Deze boodschappers zorgen ervoor dat andere cellen komen helpen met opruimen en genezen. Bij een ontstekingsreactie wordt de plek vaak warm, rood en pijnlijk. Zodra deze plek genezen is, verdwijnen de cytokinen weer en stopt de pijn.

Bij chronische pijn is er in sommige gevallen geen duidelijk letsel meer, maar blijft het immuunsysteem toch actief. Cytokinen blijven langer aanwezig dan nodig en dit kan verschillende gevolgen hebben [25]:

Aanhoudende ontsteking: Zelfs zonder echte schade blijft het lichaam doen alsof het 'gerepareerd' moet worden.
Verstoorde communicatie: Het zenuwstelsel en immuunsysteem raken uit balans. Daardoor wordt pijn 'vastgehouden', ook al is de oorspronkelijke oorzaak weg.
Overgevoelig zenuwstelsel: Cyotkinen kunnen zenuwcellen gevoeliger maken, waardoor normaal niet-pijnlijke prikkels plotseling wel pijn veroorzaken.

Lichamelijke conditionering: Het leerproces van pijn
Een belangrijk kenmerk van chronische pijn is dat het zenuwstelsel geconditioneerd raakt. Dit betekent dat herhaalde pijnervaringen het lichaam als het ware ‘trainen’ om steeds sneller en heftiger op prikkels te reageren [26]. De zenuwbanen die verantwoordelijk zijn voor pijn worden efficiënter in het verzenden van pijnsignalen, zelfs wanneer er geen directe aanleiding meer is. Dit leerproces wordt ook wel neuroplasticiteit genoemd, waarbij het zenuwstelsel zich aanpast aan ervaringen. In het geval van chronische pijn gebeurt dit op een niet-functionele manier. De pijncircuits worden versterkt in plaats van afgeremd.

1.6.2 Psychologische factoren

Zoals eerder besproken in paragraaf 1.4.1, zijn biologische processen niet de enige oorzaak van het ontstaan en voortduren van chronische pijn. Zo spelen gebeurtenissen, gedachtes en gedrag ook een belangrijke rol. Een veelgebruikt verklaringsmodel hiervoor is het Fear-Avoidance Model van Vlaeyen en Linton [27].

Volgens dit model begint de vicieuze cirkel vaak bij catastoferende gedachten over pijn, zoals ''pijn betekent altijd schade''. Dit kan leiden tot angst, gevolgd door vermijding van activiteiten en hypervigilantie, waarbij iemand voortdurend alert is op pijn en lichamelijke signalen. Door vermijding van beweging verslechtert de fysieke conditie, wat de pijnklachten kan versterken. Daarnaast kunnen gevoelens van beperking, frustratie en somberheid ontstaan, wat het risico op depressie vergroot.

Deze vicieuze cirkel komt vaker voor bij mensen met chronische pijn. Wanneer pijn daarentegen niet als bedreigend wordt ervaren, is er minder angst en blijft iemand actiever. Dit ondersteunt herstel en helpt verdere klachten te voorkomen.

Figuur 4. De vicieuze pijncirkel

Noot. Deze afbeelding is gemaakt door de WIKI-auteurs en is gebaseerd op het model van Vlaeyen en Linton

1.7 Behandeling van chronische pijn

1.7.1 Opzet van behandeling

De behandeling van chronische pijn vereist maatwerk en een brede aanpak. Volgens de Nederlandse Zorgstandaard begint behandeling met een individueel zorgplan: een persoonlijk overzicht van behandeldoelen, mogelijkheden en voorkeuren van de patiënt. De zorg wordt stapsgewijs opgebouwd via het zogenaamde stepped care-principe [28]. Meestal start de zorg in de eerste lijn, bijvoorbeeld bij de huisarts of fysiotherapeut, maar als nodig kan worden doorverwezen naar bijvoorbeeld revalidatieartsen, pijnspecialisten (anesthesiologen), neurologen of reumatologen voor aanvullende diagnostiek of specialistische zorg.

Een integrale aanpak, waarbij er naar het grotere plaatje wordt gekeken, werkt hierbij het best [29]. Behandeling richt zich op vermindering van pijn en op verbetering van functioneren, en pakt lichamelijke, psychische en sociale factoren tegelijkertijd aan. Ondersteuning kan onder meer bestaan uit educatie, pijnmedicatie, psychologische begeleiding en leefstijladvies.

Dit gebeurt vaak binnen een multidisciplinair behandelteam, waarin verschillende zorgverleners zoals artsen, fysiotherapeuten, psychologen, verpleegkundigen en maatschappelijk werkers, samenwerken. Elke professional brengt zijn of haar eigen expertise in, zodat er een breed en samenhangend behandelplan ontstaat. Zo kan bijvoorbeeld een psycholoog helpen bij het omgaan met pijn en stress, terwijl een fysiotherapeut werkt aan beweging en belastbaarheid. Ook leefstijladvies, educatie en pijnmedicatie kunnen onderdeel zijn van de ondersteuning. Door deze samenwerking krijgt de patiënt geen standaardoplossing, maar een behandeling die is afgestemd op de persoon als geheel.

1.7.2 Gebruik van medicatie bij chronische pijn

Het doel is niet alleen om pijn te verminderen, maar ook om de kwaliteit van leven te verbeteren en het dagelijks functioneren te ondersteunen. Welke medicijnen worden ingezet, hangt af van het type pijn en de individuele situatie van de patiënt. Hieronder volgt een overzicht van de meest gebruikte medicatie bij chronische pijn en wordt er onderscheid gemaakt tussen nociceptieve en neuropathische pijn (zoals besproken in 1.3.2).

Voor nociceptieve pijn wordt doorgaans gestart met paracetamol, eventueel gevolgd door een zogenoemde non-steroidal anti-inflammatory drug (NSAID’s) zoals ibuprofen [30,31]. Bij onvoldoende effect kunnen opioïden worden ingezet, maar vanwege het risico op verslaving is dit met grote voorzichtigheid [30,31,32]. Daarnaast is er weinig wetenschappelijk bewijs voor de effectiviteit van het gebruik van opioïden bij chronische pijn [33].

Bij neuropathische pijn zijn bovenstaande middelen niet of weinig effectief. Dan wordt gekozen voor medicijnen zoals anti-epileptica (gabapentine, pregabaline), antidepressiva (TCA’s en SNRI’s) of lokale middelen zoals lidocaïnepleisters of capsaïcinecrème. De precieze keuze hangt af van de oorzaak en ernst van de pijn [31]. Medicatie kan nuttig zijn bij het dempen van de pijn, maar langdurig gebruik kent risico’s zoals gewenning, bijwerkingen en afhankelijkheid. Hierover meer in deel 3 van deze WIKI.

Onderstaand figuur biedt een overzicht van de verschillende soorten medicatie, wanneer deze worden voorgeschreven en wat de mogelijke bijwerkingen zijn.

Figuur 5. Medicatie tabel

Noot. Deze tabellen zijn gemaakt door de WIKI-auteurs. De informatie erin verwerkt is afkomstig van het Farmacotherapeutisch Kompas en Apotheek.nl. Deze tabel is niet uitputtend en meer informatie kan gevonden worden op de genoemde websites. De precieze werking van opioïden wordt in deel 2 van deze WIKI-pagina uitvoerig besproken.

1.7.3 Psychologische en aanvullende ondersteuning

Chronische pijn is niet alleen lichamelijk, maar wordt ook beïnvloed door gedachten, emoties en ervaringen. Denken en voelen spelen een belangrijke rol in hoe pijn wordt waargenomen en beleefd [34]. Psychologische behandelingen zoals cognitieve gedragstherapie (CGT), acceptance and commitment therapy (ACT) en mindfulness kunnen helpen om op een andere manier met pijn om te gaan [35]. Het doel is niet zozeer om de pijn weg te nemen, maar om de grip op het dagelijks leven te vergroten en gevoelens van machteloosheid te verminderen. Deze verschillende therapievormen staan hieronder verder uitgewerkt.

Een gezonde leefstijl en sociale ondersteuning kunnen ook een positieve invloed hebben op chronische pijn. Regelmatige beweging, voldoende slaap en ontspannende activiteiten helpen niet alleen het fysieke welzijn te verbeteren, maar kunnen ook de pijnbeleving beïnvloeden [36]. Ook sociale steun van familie, vrienden of lotgenotengroepen kan helpen om met de pijn om te gaan [37]. Er wordt daarnaast geadviseerd om ondanks de pijn, tenzij het de pijn verergert, in beweging te blijven. Activiteiten die plezier of afleiding geven, zoals hobby’s, kunnen afleiding bieden van de pijn.

Verdieping: Verschillende psychologische behandelingen verder uitgelegd:

CGT: Bij deze behandelvorm leren mensen hoe ze beter om kunnen gaan met negatieve gedachten en gevoelens over de pijn [38]. In deze therapie leren mensen niet-helpende gedachten te herkennen en te vervangen, zodat de pijn minder invloed heeft op het dagelijks leven.
ACT: Deze therapie richt zich op het accepteren van pijn in plaats van het te vermijden [39]. Het helpt mensen om, ondanks de pijn, te doen wat voor hen belangrijk is en flexibeler om te gaan met moeilijke gevoelens. Het doel is om het leven te leven zoals men dat wil, ook al is er pijn.
Mindfulness: Mindfulness helpt om bewust te zijn van pijn zonder erover te oordelen [40]. Het leert om de pijn te ervaren zoals die is, zonder te proberen het te vermijden of ertegen te vechten. Het helpt om beter om te gaan met de pijn door deze te accepteren en de stress van negatieve gedachten erover te verminderen. Het zorgt ervoor dat er meer in het moment geleefd wordt, zonder constant bezig te zijn met de pijn.

1.8 Uitdagingen bij behandeling van chronische pijn

De behandeling van chronische pijn is vaak complex. Niet altijd is er voldoende toegang tot multidisciplinaire zorg en patiënten ervaren soms dat hun klachten niet serieus genomen worden, zeker wanneer er geen duidelijke oorzaak te vinden is. Dit kan leiden tot frustratie, isolatie of zelfs problematisch medicijngebruik. In sommige gevallen grijpen patiënten naar zelfmedicatie, waaronder ongecontroleerd gebruik van paracetamol of opioïden, wat gezondheidsrisico’s met zich meebrengt. Het is daarom essentieel dat zorgverleners patiënten serieus nemen en dat behandeling gebaseerd is op samenwerking, begrip en een breed perspectief op gezondheid.

Meer informatie?
Hieronder is een overzicht van toegankelijke en professionele bronnen die informatie bieden over het omgaan met en het behandelen van chronische pijn:

Thuisarts.nl - Onafhankelijke uitleg over oorzaken, klachten en tips.

Pijnpatientennaar1stem.nl - Patiëntenplatform dat informatie, belangenbehartiging en lotgenotencontact biedt voor mensen met chronische pijn.
Pijn-hoop.nl - Lotgenotencontact met mensen die zelf chronische pijn ervaren.
Pijntoolkit.nl - Praktische tips en strategieën om beter om te gaan met pijn in het dagelijks leven.
Richtlijnendatabase.nl - Voor zorgverleners: een actuele, evidence-based richtlijn over de behandeling van chronische pijn in de revalidatiepraktijk.

Deel 2: Opioïden bij chronische pijn

In het jaar 2022 had bijna één vijfde van de Nederlandse volwassenen ooit een sterke pijnstiller zoals oxycodon of fentanyl gebruikt. Dit zijn voorbeelden van opioïden. Bijna een kwart van deze mensen gebruikte het middel langer dan 6 maanden [41]. Er zijn geen recente gegevens uit Nederland die laten zien hoeveel van dit gebruik illegaal, of zonder voorschrift van een arts is [41]. Wel komt uit onderzoek dat tussen 2008 en 2017 het aantal opioïdengebruikers in Nederland bijna is verdubbeld. Het aantal mensen dat wordt behandeld voor een opioïdenverslaving is in die tijd ook bijna verdubbeld [42].

In dit deel zal worden besproken wat opioïden zijn, hoe ze werken en hoe iemand van gebruik naar een verslaving kan gaan.

2.1 Wat zijn opioïden?

2.1.1 Definitie opioïden

Opioïden zijn een groep pijnstillers die vooral worden gebruikt voor acute pijn, pijn na een operatie, pijn bij kanker of bij chronische pijn [31,43]. In deze WIKI gaat het om het gebruik van opioïden bij chronische pijn. Er zijn verschillende groepen pijnstillers en de behandeling van pijn gaat in stappen. Meer informatie over het stappenplan van pijnstillers is te vinden in 1.7 van deze WIKI. Kort samengevat is de eerste stap paracetamol, hierna volgen de NSAID’s (Non-Steroidal Anti-Inflammatory Drugs), zoals ibuprofen en diclofenac. Een volgende mogelijkheid is de combinatie van paracetamol met een NSAID. Als deze pijnstillers niet genoeg werken, kan worden overgegaan op opioïden. Voorbeelden van opioïden zijn fentanyl, morfine, oxycodon en tramadol [44]. Er zijn ook opioïden die niet een officiële pijnstiller zijn; een voorbeeld hiervan is heroïne [45].

2.1.2 Soorten opioïden

Opioïden zijn in te delen in:

Natuurlijke opioïden: Deze opioïden zijn afkomstig van de opiumplant (papaverplant). Wanneer de plant is uitgebloeid kan er melksap uit het restant van de bloem worden onttrokken. Dit melksap droogt vervolgens op waarna het met een stomp mesje van de bloem kan worden geschraapt. Dan heb je ruwe opium, waar via een chemisch proces bijvoorbeeld morfine van kan worden gemaakt [45,46].
Semi-synthetische opioïden: Deze opioïden zijn ook op basis van de opiumplant, maar dan verder aangepast. Dit is bijvoorbeeld heroïne, wat wordt gemaakt door morfine in een lang chemisch proces nog verder te bewerken [45,46].
Synthetische opioïden: Deze opioïden zijn gemaakt in een laboratorium, zonder product van de opiumplant. Deze opioïden zijn een stuk sterker dan de natuurlijke en semi-synthetische varianten. Een voorbeeld is fentanyl, wat wel 50 tot 100 keer sterker is dan morfine [47,48].

Naast het woord opioïden kan je ook het woord opiaten kennen. Deze woorden worden door elkaar gebruikt, en vaak wordt het woord opioïden gebruikt wanneer ook opiaten worden bedoeld. Wanneer er specifiek over opiaten wordt gesproken, gaat het over natuurlijke opioïden afkomstig van de opiumplant. In deze WIKI zal alleen het woord opioïden worden gebruikt; hiermee worden zowel natuurlijke als synthetische opioïden bedoeld.

2.2 Werking van opioïden

2.2.1 Neuronen en opioïden

Om te begrijpen hoe opioïden werken, is het belangrijk om te weten hoe pijn werkt en hoe pijnsignalen vanuit het lichaam naar het brein verstuurd worden, zodat de ervaring van pijn ontstaat.

Veel signalen worden in het lichaam doorgegeven door zenuwcellen, ook wel neuronen genoemd. Neuronen zijn cellen met een kern en lange uitlopers. Deze cellen zijn gespecialiseerd in het versturen van informatie door het hele lichaam heen. Zo heb je bijvoorbeeld neuronen nodig om je spieren aan te sturen. Neuronen kunnen heel snel signalen versturen, je merkt bijvoorbeeld helemaal geen vertraging tussen het bedenken dat je je arm wil optellen en het moment dat je daadwerkelijk je arm beweegt. In het geval van pijnsignalen zijn er meerdere neuronen nodig om een signaal helemaal vanaf de pijnlijke plek naar het brein te versturen. In paragraaf 1.5 wordt uitgelegd hoe het pijnsignaal precies werkt.

In figuur 6 zie je hoe het signaal via verschillende neuronen loopt (in oranje). Stel dat je een snede in je hand hebt, dan stuurt een eerste neuron het pijnsignaal naar het ruggenmerg. Daar geeft dit neuron het signaal door aan een volgend neuron, dat het verder naar de hersenen stuurt. Zo komt het pijnsignaal uiteindelijk in je brein aan en voel je de pijn.

Belangrijk voor het versturen van pijnsignalen is dus dat het signaal van neuron naar neuron wordt doorgegeven. Als het signaal niet goed wordt doorgegeven zal het brein nooit pijn ervaren. Dit is precies hoe pijnstillers werken; ze zorgen ervoor dat het pijnsignaal niet kan worden doorgegeven. Verschillende pijnstillers blokkeren het pijnsignaal op verschillende plekken. Opioïden doen dit bijvoorbeeld in het ruggenmerg terwijl NSAID’s dit al doen op de plek waar het pijnsignaal ontstaat [49].

Figuur 6. Hoe neuronen een pijnsignaal naar de hersenen sturen

Noot. Deze afbeelding is gemaakt door de WIKI-auteurs

Bron: Free Animated Education. How Does The Structure of Neurons Enable Your Reflexes?. YouTube. 2021.

https://www.youtube.com/watch?v=oD2QW_hsfX8&t=5s

Video 3. Een korte video (3 min) over de werking van neuronen

Verdieping: Wil je meer leren over neuronen, bijvoorbeeld welke verschillende soorten neuronen er zijn en hoe het kan dat neuronen zo snel signalen kunnen doorgeven? Kijk dan deze Engelstalige video over neuronen.

2.2.2 Neurotransmitters en opioïden

Het doorgeven van het pijnsignaal van neuron naar neuron gebeurt via neurotransmitters. Neurotransmitters zijn stofjes die berichten kunnen doorgeven aan neuronen. Opioïden zorgen ervoor dat het bericht ‘Er is pijn!’ niet meer wordt doorgegeven aan de volgende neuron. Om dit bericht tegen te houden moeten opioïden binden aan de neuronen die het bericht willen versturen. Er zijn verschillende plekken waarop opioïden aan een neuron kunnen binden. Die bindingsplekken worden receptoren genoemd en voor de pijnstillende werking van opioïden zijn de mu-receptoren het belangrijkst. Wanneer er een opioïde aan die mu-receptor bindt, zullen er minder berichten met ‘Er is pijn!’ worden verstuurd naar het volgende neuron [49,50].

Hoe lang de opioïden ervoor zorgen dat de 'Er is pijn!' berichten niet verstuurd worden, bepaalt of een opioïde een kort- of langwerkende opioïde is. Kortwerkende opioïden werken snel, maar niet lang. Langwerkende opioïden werken langer, maar het duurt ook langer voordat het pijnstillende effect optreedt.

Wist je dat:
Het lichaam ook zelf opioïden aanmaakt? Dit zijn endorfines. Deze endorfines kunnen ook binden aan neuronen om het doorgeven van berichten tegen te houden. Endorfines worden aangemaakt als natuurlijke pijnstiller en ook wanneer je sport. Endorfines hebben dezelfde werking als opioïden die je inneemt; ze zorgen voor pijnstilling en je voelt je er goed door [22].

2.3 Ontwikkeling van verslaving

2.3.1 Cijfers over opioïdengebruik

Opioïden zijn nuttige en vaak noodzakelijke medicijnen die veel worden voorgeschreven. Niet iedereen die opioïden krijgt voorgeschreven, krijgt ook een opioïdeverslaving. De exacte getallen hierover liggen ver uit elkaar, dit heeft ook te maken met verschillen in hoe vaak opioïden worden voorgeschreven tussen landen [51]. Vowles et al. noemt dat 21% tot 29% van de mensen die opioïden voorgeschreven krijgen voor chronische pijn deze zullen misbruiken [52]. Daarnaast ontwikkelt 8% tot 12% een opioïdenverslaving [52].

2.3.2 Het verschil tussen gebruik, verkeerd gebruik, misbruik en verslaving

Er worden veel verschillende woorden gebruikt om te praten over het spectrum tussen gebruik en verslaving van opioïden. Gebruik kan worden gedefinieerd als gebruik van een medicijn zoals voorgeschreven door de arts [53]. Verkeerd gebruik wordt omschreven als het bewust verkeerd gebruiken van een medicijn wat wel door een arts is voorgeschreven. Een voorbeeld hiervan is het vaker dan voorgeschreven slikken van medicijnen. Misbruik wordt omschreven als het verkeerd gebruiken van een medicijn voor andere doeleinden dan het therapeutische gebruik. Bij opioïden is dit dus het gebruiken van het medicijn voor andere doeleinden dan pijnstilling. Hierbij kun je denken aan stressverlichting, of een euforisch gevoel [53,54].

Biologisch gezien is er sprake van een verslaving wanneer het lichaam zich heeft aangepast aan het continue gebruik van opioïden. Deze aanpassing van het lichaam is te merken aan tolerantie en/of afhankelijkheid. Er is sprake van tolerantie wanneer iemand een hogere dosis van de opioïde nodig heeft om hetzelfde pijnstillende of euforische effect te bereiken. Er is sprake van afhankelijkheid wanneer iemand bij het afbouwen, of niet verhogen in geval van tolerantie, ontwenningsverschijnselen ervaart. Deze ontwenningsverschijnselen kunnen onder andere bestaan uit misselijkheid, spierpijn, zweten, angstige gevoelens en slaapproblemen (zie ook 3.1) [53,55].

Neem nu een chronisch pijnpatiënt die al jaren op een stabiele, maar hoge, dosis opioïden goed functioneert. Het is aan te nemen dat er sprake is van afhankelijkheid. Na zo veel jaar continue gebruik van opioïden zal deze patiënt ontwenningsverschijnselen ervaren bij het afbouwen van de medicatie. Is er nu dan sprake van een verslaving bij deze patiënt? Ballantyne et al. wijzen op het belang van ‘afwijkende gedragingen’ die dan het verschil maken tussen gebruik en verslaving [53].

Binnen de psychologie wordt gebruikgemaakt van de DSM-5, een systeem waarin allerlei stoornissen staan beschreven. Over een opioïdenverslaving staat in de DSM-5 de volgende stoornis: Stoornis in het gebruik van opioïden. Deze stoornis wordt beschreven als een problematisch patroon van opioïdengebruik dat leidt tot klinisch significante beperkingen of lijdensdruk. Deze lijdensdruk kan blijken uit verschillende kenmerken zoals de hoeveelheid en frequentie van het gebruik, een wens om te stoppen met de opioïden, het niet nakomen van verplichtingen als gevolg van het gebruik, of de ontwikkeling van tolerantie en onttrekkingssymptomen. Belangrijk hierbij is dat de criteria tolerantie en onttrekkingssymptomen niet worden meegeteld wanneer sprake is van gebruik onder medisch toezicht [55]. Meer informatie over de criteria van opioïdenverslaving, en hoe verslaving kan voelen, is te vinden in deel 3.2.1.

Met behulp van deze gedragingen kan worden vastgesteld of bij de hierboven beschreven chronisch pijnpatiënt sprake is van een verslaving. Wanneer deze patiënt geen klinisch significante beperkingen of lijdensdruk ervaart van het opioïdengebruik, zal hij geen diagnose van verslaving krijgen. Een andere patiënt die dezelfde hoeveelheid opioïden gebruikt en daarbij wel beperkingen ervaart, zal wel de diagnose kunnen krijgen. Dit voorbeeld laat zien dat dat niet de hoeveelheid gebruik, maar de manier waarop, bepaalt of er gesproken kan worden van een opioïdenverslaving.

2.3.3 Aanpassing in het lichaam

Eerder is bij de uitleg over pijnsignalen en de werking van opioïden al gesproken over de mu-receptor. Het binden van een opioïde aan de mu-receptor zorgt ervoor dat de neurotransmitters met het bericht ‘Er is pijn!’ niet wordt verstuurd naar het volgende neuron. Een ander effect van opioïden is een euforisch gevoel en ook hiervoor zijn de mu-receptoren van belang [56]. Wanneer een opioïde bindt aan de mu-receptor worden namelijk ook andere neurotransmitters met andere berichten tegengehouden. Eén van deze neurotransmitters heeft de naam GABA, en wanneer die neurotransmitter niet meer wordt verstuurd, zorgt dat er via via voor dat er in het brein meer van de neurotransmitter dopamine wordt vrijgegeven. De neurotransmitter dopamine geeft een bericht door dat in bepaalde delen van het brein wordt gelezen als ‘We voelen ons supergoed!’. Het gebruik van opioïden zorgt dus via de neurotransmitters GABA en dopamine voor een fijn gevoel [57].

Wanneer iemand lange tijd opioïden gebruikt, zal het lichaam minder lichaamseigen opioïden zoals de eerder genoemde endorfine aanmaken. De endorfine-aanmaak komt stil te liggen. Wanneer iemand dan stopt met het opioïdengebruik, duurt het een tijd voordat de endorfine-aanmaak weer opstart en in die tijd heeft de patiënt dus geen natuurlijke pijnstilling of het fijne gevoel wat je van endorfines krijgt. Een ander gevolg van het opioïdengebruik is dat het aantal mu-receptoren minder wordt; het woord hiervoor is downregulatie. Omdat er minder receptoren zijn, heeft iemand meer opioïden nodig om hetzelfde effect te voelen. Met dezelfde hoeveelheid opioïden als eerst, voelt iemand zich juist nog slechter dan voorheen [23,56,58].

Bij langdurig gebruik van opioïden raakt het lichaam gewend aan het medicijn. Dit wordt tolerantie genoemd: er is steeds meer nodig om hetzelfde pijnstillende effect te bereiken [59]. Waar een lage dosis in het begin goed werkt en de pijn tijdelijk vermindert, neemt dit effect na verloop van tijd af. Om de pijn weer onder controle te krijgen, wordt de dosering verhoogd.

In eerste instantie daalt de pijn, maar door de toenemende tolerantie keert de pijn geleidelijk terug, zelfs bij hogere doseringen. Figuur 7 laat zien dat deze opwaartse spiraal uiteindelijk kan leiden tot een situatie waarin de pijn opnieuw toeneemt, ondanks een hogere dosis opioïden.

Figuur 7. Effect van opioïdentolerantie op pijnbestrijding

Noot. Deze afbeelding is gemaakt door de WIKI-auteurs

Video 4. Een korte video (5 min) die het proces van gebruik naar verslaving illustreert

Bron: Filmbilder & Friends. Nuggets. YouTube. 2014.

https://www.youtube.com/watch?v=HUngLgGRJpo

'Nuggets' is een korte animatie waarin een kiwi-vogel herhaaldelijk een gouden klontje (nugget) eet dat euforie geeft. Naarmate hij meer gouden klontjes neemt, wordt het effect zwakker en de gevolgen zwaarder. De video illustreert hoe verslaving zich kan ontwikkelen.

Deel 3: Omgaan met langdurig opioïdengebruik en/of opioïdenverslaving bij chronische pijn

In dit derde deel van deze WIKI-pagina wordt besproken wat te doen bij afhankelijkheid of verslaving aan opioïden. Er wordt uitgelegd hoe een afbouwproces verloopt, wat de gevolgen zijn van een opioïdenverslaving, welke behandelmogelijkheden er bestaan en hoe de maatschappelijke rol van opioïdengebruik bij chronische pijn eruitziet.

3.1 Het afbouwen van opioïden bij chronische pijn

Hoewel er weinig wetenschappelijk bewijs is voor het voordeel van langdurig opioïdengebruik bij chronische pijn, neemt het gebruik toe [33]. Daarnaast hangen er verschillende nadelen aan het langdurig gebruik ervan (dit wordt besproken in 3.3). Bij langdurig gebruik van opioïden bij chronische pijn is het dus raadzaam om regelmatig de voor- en nadelen ervan af te wegen [60]. Andere redenen om af te bouwen kunnen zijn dat de acute pijn is gestopt door een andere behandeling of natuurlijk herstel, of dat de bijwerkingen te belastend zijn ten opzichte van de pijnstilling [60]. Wanneer besloten wordt tot het stoppen met opioïden, gebeurt dit bij grote voorkeur in overleg met een zorgprofessional, die kan helpen bij het opstellen van een passend en individueel afbouwschema [60].

Bij het afbouwen van medicijnen is het van groot belang dat dit door een zorgprofessional begeleid wordt, zodat het op een verantwoorde en veilige manier gebeurt [60]. De zorgprofessional coördineert dit proces vervolgens met medebehandelaars, zoals pijnspecialisten, of de apotheker, zodat zij hierop kunnen afstemmen [60]. Tijdens het afbouwen zal er regelmatig, denk aan wekelijks of één keer in de twee weken, een contactmoment plaatsvinden met de begeleidende arts waar het ontstaan van, en het omgaan met, ontwenningsverschijnselen en pijnklachten besproken wordt [60]. Verder wordt er nog ingegaan op de motivatie om af te bouwen en tempo van het afbouwen, aansluitend op de patiënt [60].

Tijdens het afbouwen van opioïden kunnen er ontwenningsverschijnselen optreden [60]. Dit kan als zeer oncomfortabel ervaren worden. Het is belangrijk om te weten wat er verwacht kan worden.

In de eerste fase, bij het stoppen met opioïden, kunnen de volgende klachten optreden [61]:

Angst- of spanningsklachten
Rusteloosheid
Prikkelbaarheid
Spierpijn

Later kunnen de verschijnselen erger worden en kunnen de volgende klachten optreden [61]:

Somberheid
Misselijkheid of braken
Traanogen
Loopneus
Vergroting van de pupillen
Kippenvel
Overmatig zweten
Diarree
Veel gapen
Koorts
Slecht slapen

Het begin en de duur van de klachten verschillen per soort opioïde. Klachten bij kortwerkende opioïden kunnen sneller optreden, namelijk binnen enkele uren na de laatste dosis, terwijl dit bij langwerkende opioïden meestal tussen de twee en vier dagen gebeurt. Daarnaast duren de klachten bij langwerkende opioïden doorgaans ook langer, al nemen ze meestal na tien dagen af [62].

Deze informatie onderstreept het grote belang van verantwoord en begeleid afbouwen van opioïden. Een goede begeleiding biedt niet alleen ondersteuning bij het omgaan met bijwerkingen, maar voorkomt ook dat patiënten uit angst voor ontwenningsklachten teruggrijpen naar opioïdengebruik [63].

3.2 Hoe geef ik toe dat ik verslaafd ben?

In 2.3.1 werd al beschreven dat niet iedereen die opioïden krijgt voorgeschreven ook verslaafd raakt. Helaas kan het voorkomen dat dit wel gebeurt. Verslaving herkennen en hulp zoeken kan verwarrend en lastig zijn. Bij problematisch opioïdengebruik is het verstandig om professionele hulp in te schakelen, zodat de gezondheidsrisico’s tijdens de ontwenning beperkt blijven en de kans op een succesvolle behandeling groter wordt. Dit stuk gaat in op hoe je verslaving kan herkennen, wat mogelijke drempels voor het zoeken van hulp zijn, waar er meer informatie over verslaving te vinden is, welke hulplijnen er zijn en wat concrete vervolgstappen kunnen zijn.

3.2.1 Verslaving signaleren: Wat voel je bij verslaving?

Gebruik je een opioïdenmedicijn al (veel) langer dan oorspronkelijk bedoeld? Heb je moeite met stoppen of minderen? Ervaar je ontwenningsverschijnselen? Dit kunnen allemaal tekenen zijn van een verslaving. Een verslaving is een behandelbare aandoening die iedereen kan overkomen.

Zoals in 2.3.2 al kort werd benoemd, kan een verslaving worden vastgesteld via de 11 criteria van de DSM-V, een wereldwijd gehanteerd handboek waarin alle psychiatrische aandoeningen staan beschreven. Dit handboek spreekt niet van verslaving maar van een 'Stoornis in het gebruik van een opioïde'. Als er aan twee of drie van de 11 criteria wordt voldaan, dan is er sprake van een milde stoornis, bij aanwezigheid van vier of vijf symptomen is er sprake van een matige stoornis en bij zes or meer symptomen is er sprake van een ernstige stoornis [55]

De 11 criteria zijn [55]:

Opioïden vaker, langduriger of in grotere hoeveelheden gebruiken dan de bedoeling was.
Pogingen om te minderen of te stoppen met opioïden zijn vergeefs.
Veel tijd wordt besteed aan het verkrijgen van opioïden, het gebruik ervan, of het herstel van het gebruik.
Het hebben van een sterk verlangen of drang om opioïden te gebruiken.
Het blijven gebruiken van opioïden, ondanks dat je verplichtingen op werk, op school, of thuis niet na kan komen.
Het blijven gebruiken van opioïden, ondanks dat het gebruik ervan problemen oplevert in relatie(s) of in je sociale kring.
Je stopt, of vermindert, met werk, hobby's of sociale activiteiten, vanwege het opioïdengebruik.
Je gebruikt zelfs opioïden in situaties waarin dat gevaarlijk is voor jezelf of anderen.
Het blijven gebruiken van de opioïden, ondanks dat je weet dat er lichamelijke of psychische klachten worden veroorzaakt of verergert door het gebruik zelf.
Je hebt steeds meer nodig om hetzelfde effect te voelen; Er is tolerantie ontstaan.
Je hebt last van ontwenningsverschijnselen als je stopt met het gebruik van opioïden, die afnemen als je het opnieuw gebruikt.

Zoals in 2.3.2 al werd beschreven is worden de criteria voor tolerantie en ontwenningsverschijnselen niet meegeteld wanneer sprake is van gebruik onder medisch toezicht [55]. Daarnaast is het belangrijk om te weten dat een een officiële diagnose van een stoornis in het gebruik van opioïden alleen door een psychiater, verslavingsarts, of een GZ- of klinisch psycholoog kan worden gesteld. Verder kan een huisarts een vermoeden uitspreken en doorverwijzen naar specialistische zorg.

3.2.2 Psychologische drempels in het zoeken van hulp

Het erkennen van een verslaving van opioïden kan gevoelens van schaamte, falen of ontkenning met zich meedragen. Zeker als het om voorgeschreven pijnstilling gaat. Daarnaast schrijft het Trimbos Instituut over stigmatisering van verslaving in de samenleving [64]. Stigmatisering betekent dat er bepaalde misverstanden of vooroordelen kunnen bestaan die ervoor kunnen zorgen dat mensen met een opioïdenverslaving buitengesloten, afgewezen of vermeden worden. Dit kan leiden tot een negatief zelfbeeld. Het instituut benadrukt de volgende punten:

Verslaving kan iedereen overkomen. Het ontstaat geleidelijk en er is sprake van een stoornis in de hersenen. Je kiest er dus niet voor.
De ernst, duur, gezondheidsproblemen, en uitingsvormen van verslaving verschillen per persoon.
Iemand met een verslaving treft net zo min schuld als iemand met een andere psychische of lichamelijke aandoening.
Stoppen met gebruik is lastig. Hier is vaak externe hulp voor nodig.
Het vergt moed en doorzettingsvermogen om verslaving bespreekbaar te maken, en om hulp te zoeken.
Iedereen met verslavingsproblematiek heeft recht op hulp.

3.2.3 Het zoeken van hulp bij verslaving

Bij twijfel of er sprake is van afhankelijkheid zijn er verschillende online zelftesten of zelfhulpmodules die helpen om inzicht te krijgen in het gebruik. Jellinek heeft bijvoorbeeld een zelftest ontwikkeld waarmee je kunt nagaan of er sprake is van riskant gebruik of mogelijke verslaving. Mocht een patiënt pijnstilling gebruiken en vermoeden dat er sprake is van een verslaving, zijn er in Nederland verschillende hulplijnen die de patiënt kunnen ondersteunen.

Ook een kleine stap kan het begin zijn van verandering. Een gesprek met je huisarts, een vertrouwelijk telefoontje, of het invullen van een zelftest kan je al richting de juiste ondersteuning brengen.

Organisaties met meer informatie en hulplijnen over opioïden en verslaving zijn onder andere:

Jellinek.nl - Dit is een organisatie die is gespecialiseerd in verslavingen en preventievoorlichting.
- - Zelftest van Jellinek - Een zelftest waarmee je kunt beoordelen of je risico loopt op verslaving voor opioïden.
  - Hulplijn van Jellinek 088 5051220 - Dit is een gratis advieslijn en is elke werkdag bereikbaar van 8:30 tot 17:00.
Afkickkliniekwijzer.nl - Een onafhankelijk platform die informatie biedt over verslaving en verslavingsklinieken.
Regelhulp.nl - Een initiatief vanuit het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, die informatie biedt over hulp zoeken bij verslaving.

Bij deze organisaties kun je ook terecht als je het idee hebt dat iemand in jouw omgeving verslaafd is.

3.3 Gevolgen van langdurig opioïdengebruik

Langdurig gebruik van opioïden of een opioïdenverslaving kan forse lichamelijke, psychologische en sociale gevolgen hebben op het leven van de gebruiker. Een aantal van de mogelijke gevolgen worden in dit deel beschreven. Deel 3.4 gaat in op de behandeling.

3.3.1 Lichamelijke gevolgen

Ten eerste kan opioïdengebruik voor chronische pijn verschillende bijwerkingen geven, zoals beschreven in figuur 5 van 1.7.2. Zo kunnen bijwerkingen van oxycodon, de meest gebruikte pijnstiller voor chronische pijn, zeer vaak zorgen voor sufheid, slaperigheid, obstipatie, misselijkheid en braken, hoofdpijn en jeuk [31]. Uit onderzoek van Ipsos I&O is gebleken dat 60% aangeeft ‘veel last’ of ‘een beetje last’ te hebben van deze bijwerkingen [3].

Langdurig gebruik van opioïden brengt verschillende lichamelijke risico’s met zich mee en kan meerdere delen van het lichaam aantasten, zoals het hormoonstelsel, het hart- en vaatstelsel, het ademhalingsstelsel, het maag- en darmstelsel en het zenuwstelsel. Voorbeelden hiervan zijn een verhoogd risico op botbreuken, infecties, problemen met het hart en bloedvaten, slaapproblemen, ademhalingsstoornissen tijdens de slaap, darmproblemen en sterfte als gevolg van een opioïden overdosis [66].

Figuur 8. Lichamelijke gevolgen van opioïdenverslaving

Noot. Deze afbeelding is gemaakt door de WIKI-auteurs

Twee andere termen die vaak gekoppeld worden aan de lichamelijk gevolgen van langdurig opioïdengebruik zijn tolerantie en hyperalgesie:

Tolerantie: Bij gebruik van opioïden verandert de werking van de neuronen in het lichaam (zie ook deel 2.3.3). Hierdoor kan er na 4 tot 8 weken een afhankelijkheid naar het middel ontstaan. Dit betekent dat het lichaam zich op het gebruik aanpast en ontwenningsverschijnselen kunnen ontstaan bij het stoppen van het gebruik [67]. Ook zijn er voor hetzelfde effect telkens hogere doseringen nodig zijn. Dit betekent dat er een steeds hogere dosering van de opioïden nodig is om dezelfde pijn te stillen. Dit kan ervoor zorgen dat het gebruik overmatig wordt [68].
Langdurig opioïdengebruik kan leiden tot opioïde-geïnduceerde hyperalgesie: Deze term beschrijft het proces dat langdurig gebruik van opioïden juist kan leiden tot extra pijngevoeligheid (zie ook 1.6.2) [68].

3.3.2 Psychologische gevolgen

Naast de lichamelijke gevolgen van het gebruik van opioïden, kan met name langdurig gebruik, het risico op psychologische gevolgen verhogen. Onderzoek toont aan dat opioïdengebruik het risico op depressie of angst kan verhogen [69,70]. Daarnaast zijn er in groepen van langdurige opioïdengebruikers veranderingen in verbaal werkgeheugen (dat is geheugen gebruikt voor woorden en taal), spreekvaardigheid en het nemen van risico’s gevonden [71]. Verder wijst onderzoek uit dat opioïdenmisbruik het risico kan verhogen op emotionele ontregeling, waarbij iemand moeite kan hebben om emoties op een passende manier te ervaren, uiten of beheersen [72]. Naast dat psychische stoornissen een gevolg kunnen zijn van opioïdengebruik, vormen niet-behandelde psychische stoornissen ook een risicofactor voor het ontwikkelen van een opioïdenverslaving [73]. Ten slotte kan opioïdenverslaving, regelmatig samengaan met een negatief zelfbeeld ontstaan uit stigmatisering vanuit de maatschappij, zoals beschreven in 3.2.2 [64].

3.3.3 Sociale gevolgen

De bovengenoemde lichamelijke en psychologische risico’s die (langdurig) opioïdengebruik met zich meedraagt, kunnen effect hebben op het sociale leven van een persoon. Deze risico’s ontstaan vooral na het ontstaan van een opioïdeverslaving, waarbij onderzoeken relaties vinden met een lagere sociale en algemene tevredenheid en hogere gevoelens van sociale isolatie [74,75]. Daarnaast kan opioïdenverslaving, zoals omschreven in de criteria van DSM-V, leiden tot verminderd functioneren op werk, school of thuis, negatief effect hebben op relaties met families en naasten en in erge gevallen ook leiden tot onveilige situaties [55].

De sociale gevolgen van opioïdengebruik kunnen erg breed zijn. Tegelijkertijd wijst onderzoek uit dat sociale steun als een beschermende factor werkt voor preventie en het herstel van opioïdenverslaving [76,77].

3.4 Behandelstrategieën voor opioïdenverslaving

Het kan voorkomen dat het lichaam verslaafd is geraakt aan opioïden en dat zelf afbouwen niet lukt en er meer hulp nodig is. Om deze redenen wordt er in het volgende stuk ingegaan op interventies die ontwikkeld zijn voor het behandelen van opioïdenverslaving.

Er zijn verschillende soorten behandeling voor opioïdenverslaving. Uit onderzoek blijkt dat de meest effectieve behandeling voor opioïdenverslaving een combinatie is van (i) medicijnen en (ii) begeleiding, voorlichting en gedragstherapieën [78]. Deze behandelingen kunnen zowel in opname als poliklinisch plaatsvinden.

3.4.1 Medicamenteuze behandeling

De eerste en meest effectieve behandeling voor het afkicken van een opioïdenverslaving is medicatie. Vooral methadon- en buprenorfinebehandelingen zijn goed onderbouwd en blijken effectief [79,80,81]. Deze medicijnen helpen het lichaam wennen aan minder gebruik en zorgen ervoor dat iemand zich minder ziek voelt bij het stoppen. Deze manier van behandeling gaat samen met dagelijkse begeleiding van een arts of verslavingsteam [82].

Een ander soort medicijn wat weleens wordt ingezet, is naltrexon. Naltrexon werkt als een soort blokker, waardoor de opioïden in het lichaam niet meer kunnen werken en het effect compleet wordt weggehaald [83]. Naltrexon kan niet worden voorgeschreven tijdens het ontwennen zelf aangezien het een heftige ontwenningsreactie uitlokt als er nog opioïden in het systeem zitten. Het medicijn wordt voornamelijk ingezet als onderhoudsbehandeling na de ontwenningsfase. Het doel van een onderhoudsbehandeling is het voorkomen van terugval op de lange termijn.

Het gebruik van medicatie is belangrijk. Op het moment dat er geen medicatie wordt gebruikt tijdens het ontwennen aan de stof ontstaat er een hogere kans van terugval [84].

Verdieping: De werking van methadon, buprenorfine en naltroxen - Agonisten, partiële agonisten en antagonisten

Een agonist is een stof die zich bindt aan een receptor in het lichaam (bijvoorbeeld een opioïdereceptor) en deze activeert. Een receptor is een bindingsplek op de buitenkant van een cel die stoffen, zoals medicijnen of hormonen, herkennen en vervolgens een neuron kunnen activeren/deactiveren. Dit betekent dat de receptor een signaal doorgeeft, waardoor een lichamelijk effect ontstaat. Bij het gebruik van opioïden is dat pijnstilling of een gevoel van euforie. Er zijn verschillende soorten manieren waarop stoffen binden aan een receptor:

Volledige agonist: Deze bindt aan de receptor en activeert de receptor maximaal.

Partiële agonist: Deze bindt ook aan de receptor, maar activeert de receptor gedeeltelijk.
Antagonist: Deze bindt ook aan een receptor, maar heeft een tegenovergestelde werking. Hierdoor verliezen andere stoffen die de receptor normaal doorgeeft hun werking.

In figuur 9 wordt dit visueel weergegeven.

Methadon bindt net als pijnstillende opioïden,zoals morfine en fentanyl, aan de opioïdereceptor en heeft daar de werking van een agonist. Het verschil met pijnstillende opioïden is dat methadon langzamer bindt aan de receptoren en dus zorgt voor langzamere activatie. Dit zorgt voor minder ontwenningsverschijnselen en minder hunkering naar andere opioïden [82]. Buprenorfine is een partiële opioïde agonist: het bindt ook aan de receptoren, maar activeert slechts gedeeltelijk [82]. Hierdoor ontstaat minder kans op misbruik en overdosering. Een andere vorm van medicatie voor de behandeling van opioïdenverslaving is de antagonist naltrexon, waarbij gebruik de effecten van de opioïden volledig blokkeert [83].

Figuur 9. Verschillende typen receptorbinding

Noot. Deze afbeelding is gemaakt door de WIKI-auteurs

3.4.2 Begeleiding, voorlichting en gedragstherapieën

Onderzoek heeft uitgewezen dat gedragstherapieën voor opioïdenverslaving het meest effectief is in combinatie met medicamenteuze behandeling zoals met bijvoorbeeld methadon, buprenorfine, of naltrexon [85]. De behandeling van gedragstherapieën richt zich in deze omstandigheden op medicatietrouw, en op elementen van opioïdenverslaving waar de medicamenteuze behandeling zich niet op richt [78]. Uit onderzoek blijkt dat Contingency Management, een methode waarbij gewenst gedrag wordt beloond, helpt om mensen te laten stoppen met middelengebruik. Het zorgt er ook voor dat ze beter meedoen aan behandelingen en hun medicijnen op tijd innemen [86].

Recente onderzoeken benadrukken ook de werkzaamheid van Mindful Awareness in Body-Oriented Therapy (MABT), en VR-gebaseerde Mindfulness-Oriented Recovery Enhancement als aanvulling op medicatie [87,88]. MABT helpt mensen om beter bewust te zijn van hun eigen lichaam en wat ze voelen [88]. Dit helpt ze om eerder in te grijpen wanneer nodig en om lichamelijk en mentaal beter in balans te komen. VR-gebaseerde Mindfulness-Oriented Recovery Enhancement is meer toegespitst op de beloningssystemen in het brein, die vaak belangrijk zijn in verslaving [87].

Naast het belang van goede medicamenteuze en psychologische behandeling benadrukt onderzoek het belang van sociale steun [77].

3.5 Preventie en maatschappelijke aanpak

3.5.1 Preventie

Preventie van opioïdenverslaving is van cruciaal belang. In de Verenigde Staten bleek dat 21% tot 29% van patiënten die opioïden voorgeschreven kregen risicovol gebruik vertoonden [89]. In Nederland lijken voorgeschreven opioïden minder vaak risicovol gebruikt te worden, hoewel wel wordt gevreesd dat het zal verergeren. In Nederland is de hoeveelheid voorgeschreven opioïden bijna verdubbeld tussen 2008 en 2017, zijn opioïden-gerelateerde ziekenhuisopnames bijna verdriedubbeld, is het aantal patiënten in de verslavingszorg voor opioïdengebruik (heroïnegebruik uitgesloten) ook bijna verdubbeld en is sterfte gerelateerd aan opioïdengebruik ook bijna verdubbeld [42]. Stichting Farmaceutische Kerngetallen bevestigde de stijging en beschreef dat in 2021 aan 8.7% meer patiënten sterkwerkende opioïden waren voorgeschreven, vergeleken met 2020 [90]. Deze trend van opioïdengebruik kan ook doorgetrokken worden naar andere landen in Europa [91,92,93].

Deze cijfers vragen om strikte richtlijnen voor het voorschrijven van opioïden en sterke samenwerking tussen specialisten, psychiaters, huisartsen en apothekers [42]. De Multidisciplinaire Richtlijn Opiaatverslaving adviseert het gebruik van screeningsinstrumenten zoals de Drug Use Disorders Identification Test (DUDIT) of de CAGE Questionnaire Adapted to Include Drugs (CAGE-AID) in omgevingen zoals de GGZ, forensische psychiatrie en de spoedeisende hulp [94,95]. In het onderstaande verdiepende stuk staan een aantal voorbeeldvragen van de DUDIT. Buiten deze settings om wordt het gebruik van deze instrumenten vooralsnog niet aanbevolen door de richtlijn, gezien het lage voorkomen van opioïdenverslaving buiten deze settings [95].

Daarnaast zijn er verschillende initiatieven in Nederland opgezet ter onderzoek en preventie. Een belangrijke ontwikkeling is de in 2019 verstevigde aanpak tegen onnodig gebruik van zware pijnstillers, van Minister Bruins voor Medische Zorg. De acties van deze aanpak zijn gericht op het vergroten van bewustzijn en kennis, het aanscherpen van richtlijnen, het tegengaan van illegale handel, en het vergroten van wetenschappelijke kennis. Onderdeel hiervan is de ‘Taakgroep gepast gebruik van opioïden’ die doelt op het informeren over verantwoord gebruik van opioïde pijnstillers. De taakgroep richt zich hierin op zowel zorgprofessionals als patiënten en richt zich vooral op educatie [96]. Daarnaast is er in 2019 een onderzoek gestart om problematisch gebruik van opioïden in Nederland in kaart te brengen. Dit onderzoek richt zich ook op het onderzoeken van strategieën om problematisch gebruik van opioïden in de medische wereld te minimaliseren [96]. Maar ook lokaal wordt actie ondernomen, waarbij in 2020 in de regio Arnhem, een initiatief ‘Verstandig opiaten voorschrijven' is opgestart om het voorschrijven van opioïden te reduceren [96].

Verdieping: Voorbeeldvragen van de Drug Use Disorders Identification Test (DUDIT) [95]

'Hoe vaak gebruikt u drugs anders dan alcohol?'
'Hoe vaak gebruikt u drugs op een typische dag dat u drugs gebruikt?'
'Hoe vaak hebt u het afgelopen jaar drugs gebruikt en vervolgens iets nagelaten wat u eigenlijk had moeten doen?'
'Hoe vaak hebt u het afgelopen jaar schuldgevoelens of een slecht geweten gehad omdat u drugs gebruikte?'

3.5.2 Mensen met een verslaving ondersteunen

Zoals eerder genoemd, is sociale steun een belangrijke beschermende factor bij opioïdenverslaving (zie 3.3.3). Een ondersteunend netwerk kan gevoelens van eenzaamheid verminderen en mensen helpen gemotiveerd te blijven tijdens het herstelproces [76,77]. Tegelijkertijd treft een verslaving niet alleen de persoon die gebruikt, maar ook diens naasten. Het blijft daarom belangrijk voor naasten om ook oog te houden voor hun eigen welzijn. Het kan soms lastig zijn om te bepalen hoe je iemand met een verslaving het beste kunt ondersteunen.

Hoewel elke situatie uniek is, zijn er een aantal dingen die je als naaste kunt doen om iemand met een verslaving te helpen. Hieronder vind je een overzicht van dingen die steun kunnen bieden, zoals omschreven door het Trimbos Instituut, Jellinek, en de Afkickkliniekwijzer [97,98,99]:

Informeer: Het is moeilijk om als buitenstaander een verslaving en bijkomend gedrag te begrijpen. Het opzoeken van informatie over een verslaving of over een bepaald middel kan helpen begrip te wekken voor de ander en diens situatie, wat vervolgens weer kan helpen communicatie te verbeteren en onrealistische verwachtingen te voorkomen.
Bespreek zorgen: Geef aan dat je je zorgen maakt om de ander, en bied hierbij voorbeelden van zorgwekkende veranderingen of gedragingen die jij ziet. Het is hierbij van belang om te praten wanneer de ander niet onder invloed is en, zo mogelijk, een moment zonder spanning uit te kiezen. Probeer begrip te tonen voor de situatie en zo veel mogelijk zonder oordeel te spreken.
Stel grenzen: Iemand met een verslaving kan gedrag vertonen wat voor jou nadelig kan zijn of als vervelend ervaren kan worden. Het is belangrijk duidelijk te maken dat je dit gedrag niet accepteert en hier consequenties aan stelt. Zorg ervoor dat de grenzen duidelijk en te bewaken zijn, zodat deze niet alsnog overschreden zullen worden.
Moedig hulp aan (maar dwing het niet af): Het kan moeilijk zijn om hulp voor verslaving te zoeken, en als naaste kun je erbij helpen deze zoektocht wat laagdrempeliger te maken. Zo kun je iemand met een verslaving eraan herinneren dat hulp beschikbaar is, of samen internetpagina's van afkickklinieken bekijken om de opties te overwegen.
Ondersteun de verslaving niet: Mensen willen graag hun naasten met een verslaving helpen en bieden daarbij aan om de praktische gevolgen van de verslaving op te lossen. Dit werkt echter vaak averechts en houdt het de verslaving in stand. Zo is het niet behulpzaam om schulden voor de ander af te lossen, geld aan te bieden, of mee te gaan in bestaande angst voor behandeling.

Het ondersteunen van naasten met een verslaving is behulpzaam, maar je hoeft de last niet alleen te dragen. Het effectief behandelen van een verslaving is een uitgebreide en lastige taak die weggelegd is voor professionals binnen de verslavingszorg. Aangezien verslaving ook een grote impact kan hebben op naasten, is er ook voor hen ondersteuning beschikbaar. Zo kunnen naasten contact opnemen met instanties als Jellinek en de Afkickkliniekwijzer (zie 3.2.3) en bestaan er lotgenotengroepen zoals Stichting Naast. Stichting Naast is een non-profit organisatie die zicht richt op het ondersteunen van naasten van mensen met een verslaving.

3.6 Wetenschap versus praktijk:

3.6.1 Waarom worden opioïden überhaupt nog voorgeschreven?

"De groeiende aandacht voor het thema pijn heeft ervoor gezorgd dat we tegenwoordig allemaal vinden dat pijn lijden onacceptabel is. Het behandelen ervan is een mensenrecht."

Albert Dahan, voormalig hoogleraar anesthesiologie aan het Leids Universitair Medisch Centrum [100]

Zoals eerder beschreven worden opioïden in Nederland terughoudend voorgeschreven. Volgens de richtlijnen Chronische Pijn van het Zorginstituut Nederland worden opioïden pas voorgeschreven bij ernstige pijn met onvoldoende effect van paracetamol en NSAID’s, en bij verschillende zorginstellingen door Nederland worden ze geheel vermeden [30,31]. Toch worden opioïden in de praktijk nog regelmatig voorgeschreven, en soms eerder of langer dan wenselijk. Dit roept de vraag op:

‘Waarom gebeurt dit nog, ondanks de welbekende risico’s op middelenafhankelijkheid, de twijfels over effectiviteit bij langdurig gebruik en gevaarlijke bijwerkingen?’

Ten eerste is het belangrijk te onthouden dat opioïden een effectieve pijnstillende werking hebben bij hevige, acute pijn [30,31]. Dit kan bijvoorbeeld zijn na een operatie, na een ongeluk, of bij kankergerelateerde pijn [7]. Kortdurend gebruik van opioïden wordt als veilig aanschouwd en is voor artsen vaak de beste optie op korte termijn, waardoor ze nog terug te vinden zijn in de zorgstandaarden. Het probleem ligt dan ook bij het eerder of langer dan nodig voorschrijven van opioïden, of het voorschrijven van opioïden wanneer deze niet werkzaam zijn. Dit zijn genuanceerde gevallen waar meerdere factoren aan bij kunnen dragen. Hieronder vind je een aantal factoren die mogelijk meespelen. Houd er rekening mee dat deze lijst gedeeltelijk speculatief is ontwikkeld. De beschreven redenen zijn niet bevestigd door Nederlandse zorginstellingen of andere autoriteiten.

3.6.2 Factoren die bijdragen aan het feit dat zorgverleners eerder of langer dan nodig opioïden voorschrijven:

Sensitisatie en gebrek aan alternatieven
Bij sommige patiënten met chronische pijn spelen complexe processen zoals sensitisatie een rol, zie hiervoor ook 1.6 [19,20]. De pijn is hierdoor vaak moeilijk te behandelen, en reguliere pijnstillers zoals paracetamol of NSAID’s werken vaak onvoldoende. Bij gebrek aan betere alternatieven kan een arts in dit soort gevallen toch overwegen opioïden voor te schrijven, ook al zijn deze vaak niet effectief bij chronische pijn. Ze worden dan ook wel eens gezien als een ‘laatste redmiddel’, en worden ingezet in de hoop dat het lijden van patiënten wellicht toch verlicht kan worden.

Zorgverschuiving en communicatie
Vaak worden opioïden voorgeschreven door artsen in het ziekenhuis, waarna de zorg regelmatig wordt overgenomen door de huisarts. Bij deze overdracht van zorg en verantwoordelijkheid blijft communicatie van belang, waaronder kwesties als de precieze reden van medicatievoorschriften, informatie over herhaalrecepten, en informatie over (gewenste) afbouw. Indien deze communicatie niet goed genoeg verloopt kan de medicatie bijvoorbeeld langer doorlopen dan oorspronkelijk bedoeld door de initiële voorschrijver.

Gebrek aan kennis, tijd en ondersteuning
Niet alle zorgverleners zijn voldoende opgeleid in pijnbestrijding en/of verslavingsrisico’s, waardoor het makkelijker is om negatieve bijwerkingen en effecten van bepaalde middelen te onderschatten bij het voorschrijven hiervan. Daarnaast is er door hoge werkdruk bij veel zorgprofessionals vaak niet voldoende tijd voor uitgebreide persoonlijke begeleiding. Dit geldt niet alleen voor medicatiegebruik in het algemeen, maar ook voor het afbouwen hiervan, of voor alternatieven voor medicatie, zoals revalidatieprogramma’s of psychologische ondersteuning.

Patiëntverwachtingen en druk
Een belangrijke factor in het voorschrijven van medicatie is de input van de patiënt, zeker gezien de verschuiving naar een zorgmodel gebaseerd op shared decision making (zie ook de verdieping hieronder) [101]. De verwachtingen en eisen van patiënten kunnen dan ook vaak bijdragen aan het voorschrijven van opioïden, ook als artsen hierin terughoudender zijn. Zo kan een patiënt zelf vragen om ‘iets sterkers’ als eerder voorgeschreven medicatie niet werkt, of kunnen ze bij voorbaat al verwachten opioïden te krijgen, omdat ze dit eerder voorgeschreven hebben gekregen. Ook bestaande middelenafhankelijkheid kan hierbij een rol spelen. Door de combinatie van terughoudendheid in het voorschrijven van pijnmedicatie en zorgen om lijden kunnen zowel de patiënt zelf als hun naasten teleurgesteld of gefrustreerd raken. Dit kan leiden tot herhaald aandringen bij artsen, en in sommige extremere gevallen tot emotionele druk en klachtenprocedures. Voor zorgverleners kan door, onder andere, deze factoren hoge druk ontstaan om toch opioïden voor te schrijven.

Verdieping: Shared Decision Making
Shared decision making (SDM) is een manier van zorgverlening waarbij zorgverleners en patiënten samen keuzes maken met betrekking tot behandelingen en zorgtrajecten [101,102,103]. Hierbij worden de kennis en expertise van de zorgverlener gecombineerd met de persoonlijke waarden, voorkeuren, en omstandigheden van de patiënt om zo een passend besluit te maken [101,102]. Het houdt dus in dat de patiënt op de hoogte wordt gesteld van verschillende opties en vervolgens actief wordt betrokken bij het maken van een keuze. In de praktijk wordt gezien dat dit leidt tot meer patiënttevredenheid, vertrouwen in de behandeling, en hogere behandelingseffectiviteit [103].

Opioïden worden om veel verschillende redenen voorgeschreven en daarbij is de belangrijkste overweging het belang van de patiënt. In het geval van ernstige acute pijn blijven opioïden effectieve middelen in pijnbestrijding, maar door een combinatie van verschillende factoren kunnen ze ook nog voorgeschreven worden bij chronische pijn. Een combinatie van medische noodzaak, systeemfouten, gebrek aan alternatieven, communicatieproblemen en verwachtingen van patiënten, zorgt ervoor dat opioïden nog altijd onnodig voorgeschreven worden. Opioïden zijn dan ook een probleem groter dan de arts die ze te snel of te lang voorschrijft. Beter informeren, samenwerken en afstemmen tussen zorgverleners én patiënten is essentieel om het gebruik van opioïden doelgericht en veilig te houden.

Conclusie

Chronische pijn is een complex probleem wat veel invloed heeft op het leven van patiënten. Dit kan leiden tot frustratie, isolatie, gevoelens van onbegrip vanuit de omgeving en de zorgverlening. Uiteindelijk kan dit leiden tot problematisch medicijngebruik. Juist omdat chronische pijn zo complex en soms lastig te behandelen is, schrijven artsen soms opioïden voor, ondanks het gebrek aan bewijs voor hun effectiviteit bij chronische pijn.

Het gebruik van opioïden is niet zonder risico's. Naast de lichamelijke, psychologische en sociale gevolgen die opioïdengebruik kan hebben, is er ook altijd een risico op verslaving. Of iemand van gebruik naar verslaving gaat, wordt beïnvloed door veel verschillende factoren. Het is daarom van belang dat patiënten goed geïnformeerd worden, signalen van afhankelijkheid kunnen herkennen en onder begeleiding blijven van een arts. Ondanks deze voorzorgsmaatregelen kan het gebeuren dat iemand verslaafd raakt. Het stoppen met opioïden is lastig door de aanpassing van het lichaam, ontwenningsverschijnselen en het missen van het euforische gevoel wat iemand mogelijk kreeg door het opioïdengebruik.

Gelukkig is er hulp beschikbaar om van een opioïdenverslaving af te komen. Een belangrijke eerste stap tot die hulp is het toegeven dat je verslaafd bent, wat zeker niet altijd makkelijk is. Het erkennen van een verslaving kan negatieve gevoelens met zich meebrengen. Het is belangrijk om te onthouden dat een verslaving iedereen kan overkomen, het niet jouw schuld is en dat iedereen met een verslaving recht heeft op hulp. Op deze WIKI-pagina staan verschillende linkjes naar organisaties die op een laagdrempelige manier informatie en hulp aanbieden.

De combinatie van chronische pijn en opioïdenverslaving is een complexe, met zowel lichamelijke, psychologische en sociale factoren die meespelen in het ontstaan en instandhouden van de verslaving. Hoewel complex, is deze combinatie onder begeleiding van hulpverleners goed te behandelen. Je hoeft het niet alleen te doen en hulp is altijd beschikbaar.

Heb je een vermoeden dat jijzelf of iemand in jouw omgeving verslaafd is geraakt aan het gebruik van opioïden?

Organisaties met meer informatie en hulplijnen over pijnstilling en verslaving zijn onder andere:

De huisarts

Jellinek.nl - Dit is een organisatie gespecialiseerd in verslavingen en preventievoorlichting.
Afkickkliniekwijzer.nl - Dit is een onafhankelijk platform die informatie biedt over verslaving en verslavingsklinieken.
Drugsinfo.nl/bezorgd - Dit is een initiatief van het Trimbos Instituut en bevat informatie over zorgen rondom drugs, waaronder verslaving.
Stichting Naast - Dit is een non-profit organisatie die zicht richt op het ondersteunen van naasten van mensen met een verslaving.

Referentielijst

Zorginstituut Nederland. Chronische pijn [Internet]. zorginzicht.nl. 2020 [geraadpleegd op 19 maart 2025]. Beschikbaar op: https://www.zorginzicht.nl/kwaliteitsinstrumenten/chronische-pijn
Dydyk AM, Givler A. Chronic pain [Internet]. PubMed. 2025. Beschikbaar op: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31971706/
Van Der Schelde A, Van de Koppel M, Kanne P. Ervaringen van Nederlanders met chronische pijn [Internet]. Rapport Ipsos I&O. 2024 sep [geraadpleegd op 12 april 2025]. Beschikbaar op: https://206.wpcdnnode.com/ipsos-publiek.nl/wp-content/uploads/2024/10/rapport-pijnervaring-def.pdf
Patel R. The circuit basis for chronic pain and its comorbidities. Current Opinion in Supportive And Palliative Care [Internet]. 25 april 2023;17(3):156–60. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1097/spc.0000000000000650
Nicholas M, Vlaeyen JWS, Rief W, Barke A, Aziz Q, Benoliel R, e.a. The IASP classification of chronic pain for ICD-11: chronic primary pain. Pain [Internet]. 22 december 2018;160(1):28–37. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1097/j.pain.0000000000001390
Perrot S, Cohen M, Barke A, Korwisi B, Rief W, Treede RD. The IASP classification of chronic pain for ICD-11: chronic secondary musculoskeletal pain. Pain [Internet]. 22 december 2018;160(1):77–82. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1097/j.pain.0000000000001389
Causes [Internet]. Stanford Health Care. 2018 [geraadpleegd op 17 maart 2025]. Beschikbaar op: https://stanfordhealthcare.org/medical-conditions/brain-and-nerves/chronic-pain/causes.html
Mills SEE, Nicolson KP, Smith BH. Chronic pain: a review of its epidemiology and associated factors in population-based studies. British Journal Of Anaesthesia [Internet]. 10 mei 2019;123(2):e273–83. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.bja.2019.03.023
Larsson C, Hansson E, Sundquist K, Jakobsson U. Chronic pain in older adults: prevalence, incidence, and risk factors. Scandinavian Journal Of Rheumatology [Internet]. 25 november 2016;46(4):317–25. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/03009742.2016.1218543
Osborne NR, Davis, KD. Sex and gender differences in pain. International Review of Neurobiology [Internet]. 2022;Volume 164;277–307. Beschikbaar op: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S007477422200071X
Witkiewitz K, Vowles KE. Alcohol and Opioid Use, Co‐Use, and Chronic Pain in the Context of the Opioid Epidemic: A Critical Review. Alcoholism Clinical And Experimental Research [Internet]. 4 januari 2018;42(3):478–88. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1111/acer.13594
Mogil JS. Pain genetics: past, present and future. Trends in Genetics [Internet]. 29 maart 2012;28(6):258–66. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.tig.2012.02.004
Gasperi M, Afari N, Goldberg J, Suri P, Panizzon MS. Pain and Trauma: The Role of Criterion A Trauma and Stressful Life Events in the Pain and PTSD Relationship. Journal Of Pain [Internet]. 21 mei 2021;22(11):1506–17. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.jpain.2021.04.015
Nijs J, D’Hondt E, Clarys P, Deliens T, Polli A, Malfliet A, e.a. Lifestyle and Chronic Pain across the Lifespan: An Inconvenient Truth? PM&R [Internet]. 22 augustus 2019;12(4):410–9. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1002/pmrj.12244
Senba E, Kami K. A new aspect of chronic pain as a lifestyle-related disease. Neurobiology Of Pain [Internet]. 1 januari 2017;1:6–15. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.ynpai.2017.04.003
Basbaum AI, Bautista DM, Scherrer G, Julius D. Cellular and Molecular Mechanisms of Pain. Cell [Internet]. 1 oktober 2009;139(2):267–84. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.cell.2009.09.028
Borsook D, Upadhyay J, Chudler EH, Becerra L. A Key Role of the Basal Ganglia in Pain and Analgesia - Insights Gained through Human Functional Imaging. Molecular Pain [Internet]. 1 januari 2010;6. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1186/1744-8069-6-27
Dydyk AM, Givler A. Central Pain Syndrome [Internet]. StatPearls - NCBI Bookshelf. 2023. Beschikbaar op: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK553027/
Nijs J, George SZ, Clauw DJ, Fernández-De-Las-Peñas C, Kosek E, Ickmans K, e.a. Central sensitisation in chronic pain conditions: latest discoveries and their potential for precision medicine. The Lancet Rheumatology [Internet]. 31 maart 2021;3(5):e383–92. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/s2665-9913(21)00032-1
Gangadharan V, Kuner R. Pain hypersensitivity mechanisms at a glance. Disease Models & Mechanisms [Internet]. 1 juli 2013;6(4):889–95. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1242/dmm.011502
Woolf CJ. Central sensitization: Implications for the diagnosis and treatment of pain. Pain [Internet]. 19 oktober 2010;152(3):S2–15. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.pain.2010.09.030
Ramaswamy S, Wodehouse T. Conditioned pain modulation—A comprehensive review. Neurophysiologie Clinique [Internet]. 16 december 2020;51(3):197–208. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.neucli.2020.11.002
Sprouse-Blum AS, Smith G, Sugai, D, Parsa FD. Understanding endorphins and their importance in pain management [Internet]. PubMed. 2010. Beschikbaar op: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20397507
Lewis GN, Rice DA, McNair PJ. Conditioned Pain Modulation in Populations With Chronic Pain: A Systematic Review and Meta-Analysis. Journal Of Pain [Internet]. 13 september 2012;13(10):936–44. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.jpain.2012.07.005
Zhang JM, An J. Cytokines, Inflammation, and Pain. International Anesthesiology Clinics [Internet]. 1 januari 2007;45(2):27–37. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1097/aia.0b013e318034194e
Petersen-Felix S, Curatolo M. Neuroplasticity - an important factor in acute and chronic pain. Schweizerische Medizinische Wochenschrift [Internet]. 1 juni 2002; Beschikbaar op: https://doi.org/10.4414/smw.2002.09913
Vlaeyen JWS, Linton SJ. Fear-avoidance and its consequences in chronic musculoskeletal pain: a state of the art. Pain [Internet]. 1 april 2000;85(3):317–32. Beschikbaar op: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10781906/
Anekar AA, Hendrix JM, Cascella M. WHO analgesic ladder [Internet]. StatPearls - NCBI Bookshelf. 2023. Beschikbaar op: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK554435/
Scascighini L, Toma V, Dober-Spielmann S, Sprott H. Multidisciplinary treatment for chronic pain: a systematic review of interventions and outcomes. Lara D Veeken [Internet]. 29 januari 2008;47(5):670–8. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1093/rheumatology/ken021
Pijn [Internet]. NHG-Richtlijnen. 2024 [geraadpleegd op 19 maart 2025]. Beschikbaar op: https://richtlijnen.nhg.org/standaarden/pijn
Zorginstituut Nederland. Farmacotherapeutisch Kompas [Internet]. Datum publicatie onbekend [geraadpleegd op 19 maart 2025]. Beschikbaar op: https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/
Zorginstituut Nederland. neuropathische pijn [Internet]. Datum publicatie onbekend [geraadpleegd op 19 maart 2025]. Beschikbaar op: https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/indicatieteksten/neuropathische_pijn
Busse JW, Wang L, Kamaleldin M, Craigie S, Riva JJ, Montoya L, e.a. Opioids for Chronic Noncancer Pain. JAMA [Internet]. 18 december 2018;320(23):2448. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1001/jama.2018.18472
Pike A, Hearn L, De C Williams AC. Effectiveness of psychological interventions for chronic pain on health care use and work absence. Pain [Internet]. 13 december 2015;157(4):777–85. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1097/j.pain.0000000000000434
Sturgeon J. Psychological therapies for the management of chronic pain. Psychology Research And Behavior Management [Internet]. 1 april 2014;115. Beschikbaar op: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3986332/
Van Hecke O, Torrance N, Smith BH. Chronic pain epidemiology – where do lifestyle factors fit in? British Journal Of Pain [Internet]. 19 juni 2013;7(4):209–17. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1177/2049463713493264
Che X, Cash R, Ng SK, Fitzgerald P, Fitzgibbon BM. A Systematic Review of the Processes Underlying the Main and the Buffering Effect of Social Support on the Experience of Pain. Clinical Journal Of Pain [Internet]. 24 april 2018;34(11):1061–76. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1097/ajp.0000000000000624
VGCt. Wat is cognitieve gedragstherapie - VGCt [Internet]. VGCt. 2022 [geraadpleegd op 25 april 2025]. Beschikbaar op: https://www.vgct.nl/wat-is-cognitieve-gedragstherapie/
Hayes SC, Pierson H. Acceptance and Commitment Therapy. In: Springer eBooks [Internet]. 2006. p. 1–4. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1007/0-306-48581-8_1s
Shapiro SL, Carlson LE, Astin JA, Freedman B. Mechanisms of mindfulness. Journal Of Clinical Psychology [Internet]. 29 december 2005;62(3):373–86. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1002/jclp.20237
Trimbos Instituut. 5.4 Problematisch gebruik [Internet]. Nationale Drug Monitor. 2023 [geraadpleegd op 12 april 2025]. Beschikbaar op: https://www.nationaledrugmonitor.nl/opiaten-problematisch-gebruik/#g1587d62ecb52
Kalkman GA, Kramers C, Van Dongen RT, Van Den Brink W, Schellekens A. Trends in use and misuse of opioids in the Netherlands: a retrospective, multi-source database study. The Lancet Public Health [Internet]. 20 augustus 2019;4(10):e498–505. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/s2468-2667(19)30128-8
Zorginstituut Nederland. opioïden [Internet]. Datum publicatie onbekend [geraadpleegd op 14 maart 2025]. Beschikbaar op: https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/groepsteksten/opioiden
College ter Beoordeling van Geneesmiddelen. Opioïden [Internet]. College Ter Beoordeling van Geneesmiddelen. 2024. Beschikbaar op: https://www.cbg-meb.nl/onderwerpen/medicijninformatie-opioiden
Jellinek. Alcohol, drugs & gedrag [Internet]. Datum publicatie onbekend [geraadpleegd op 12 april 2025]. Beschikbaar op https://www.jellinek.nl/alcohol-drugs-gedrag/pijnstillersopioiden
Jellinek. Vraag-antwoord [Internet]. Datum publicatie onbekend [geraadpleegd op 27 april 2025]/ Beschikbaar op: https://www.jellinek.nl/vraag-antwoord/hoe-wordt-heroine-gemaakt/
Kelly E, Sutcliffe K, Cavallo D, Ramos‐Gonzalez N, Alhosan N, Henderson G. The anomalous pharmacology of fentanyl. British Journal Of Pharmacology [Internet]. 24 mei 2021;180(7):797–812. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1111/bph.15573
Shafi A, Berry AJ, Sumnall H, Wood DM, Tracy DK. Synthetic opioids: a review and clinical update. Therapeutic Advances in Psychopharmacology [Internet]. 1 januari 2022;12. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1177/20451253221139616
Stahl SM. Stahl’s essential psychopharmacology: Neuroscientific basis and practical applications, 5e editie. Cambridge University Press; 2021.
Pelechas E, Voulgari PV, Drosos AA. Recent advances in the opioid mu receptor based pharmacotherapy for rheumatoid arthritis. Expert Opinion On Pharmacotherapy [Internet]. 2 november 2020;21(17):2153–60. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/14656566.2020.1796969
Smith BH, Fletcher EH, Colvin LA. Opioid prescribing is rising in many countries. BMJ [Internet]. 17 oktober 2019;l5823. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1136/bmj.l5823
Vowles KE, McEntee ML, Julnes PS, Frohe T, Ney JP, Van Der Goes DN. Rates of opioid misuse, abuse, and addiction in chronic pain. Pain [Internet]. 18 maart 2015;156(4):569–76. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1097/01.j.pain.0000460357.01998.f1
Ballantyne JC, Sullivan MD, Kolodny A. Opioid Dependence vs Addiction. Archives Of Internal Medicine [Internet]. 6 augustus 2012;172(17):1342. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1001/archinternmed.2012.3212
Volkow ND, McLellan AT. Opioid Abuse in Chronic Pain — Misconceptions and Mitigation Strategies. New England Journal Of Medicine [Internet]. 31 maart 2016;374(13):1253–63. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1056/nejmra1507771
American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders [Internet]. 2013. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596
Wang S. Historical Review: Opiate Addiction and Opioid Receptors. Cell Transplantation [Internet]. 13 november 2018;28(3):233–8. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1177/0963689718811060\
Kosten T, George T. The Neurobiology of Opioid Dependence: Implications for Treatment. Science & Practice Perspectives [Internet]. 1 juli 2002;1(1):13–20. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1151/spp021113
Wang SC, Chen YC, Lee CH, Cheng CM. Opioid Addiction, Genetic Susceptibility, and Medical Treatments: A Review. International Journal Of Molecular Sciences [Internet]. 2 september 2019;20(17):4294. Beschikbaar op: https://doi.org/10.3390/ijms20174294
Morgan MM, Christie MJ. Analysis of opioid efficacy, tolerance, addiction and dependence from cell culture to human. British Journal Of Pharmacology [Internet]. 17 maart 2011;164(4):1322–34. Beschikbaar op: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3229764/
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Handreiking afbouw opioïden [Internet]. Rapport | Rijksoverheid.nl. 2022 [geraadpleegd op 14 april 2025]. Beschikbaar op: https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2021/03/31/handreiking-afbouw-opioiden
Dijkstra BAG, Van Oort MMHJ, Schellekens AFA, De Haan HA, De Jong CAJ. Richtlijn detoxificatie van psychoactieve middelen: Verantwoord ambulant of intramuraal detoxificeren [Internet]. 2017. Beschikbaar op: http://repository.ubn.ru.nl/handle/2066/174019
MDR Polyfarmacie – module minderen en stoppen medicatie Kennisdocument opioïden [Internet]. Datum publicatie onbekend [geraadpleegd op 24 april 2025]. Beschikbaar op: https://richtlijnendatabase.nl/gerelateerde_documenten/f/21508/Kennisdocument%20Opioiden.pdf
Dydyk AM, Jain NK, Gupta M. Opioid use disorder [Internet]. StatPearls - NCBI Bookshelf. 2024. Beschikbaar op: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK553166/
Trimbos-instituut. Factsheet Stigma en verslaving - Trimbos-instituut [Internet]. Trimbos-instituut. 2022 [geraadpleegd op 12 april 2025]. Beschikbaar op: https://www.trimbos.nl/aanbod/webwinkel/af1601-factsheet-stigma-en-verslaving/
Zorginstituut Nederland. oxycodon [Internet]. Datum publicatie onbekend [geraadpleegd op 12 april 2025]. Beschikbaar op: https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/o/oxycodon
Kotlinska-Lemieszek A, Zylicz Z. Less Well-Known Consequences of the Long-Term Use of Opioid Analgesics: A Comprehensive Literature Review. Drug Design Development And Therapy [Internet]. 1 januari 2022;Volume 16:251–64. Beschikbaar op: https://doi.org/10.2147/dddt.s342409
Sharma B, Bruner A, Barnett G, Fishman M. Opioid use disorders. Child And Adolescent Psychiatric Clinics Of North America [Internet]. 10 april 2016;25(3):473–87. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.chc.2016.03.002
Chu LF, Clark DJ, Angst MS. Opioid Tolerance and Hyperalgesia in Chronic Pain Patients After One Month of Oral Morphine Therapy: A Preliminary Prospective Study. Journal Of Pain [Internet]. 1 januari 2006;7(1):43–8. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.jpain.2005.08.001
Rosoff DB, Smith GD, Lohoff FW. Prescription Opioid Use and Risk for Major Depressive Disorder and Anxiety and Stress-Related Disorders. JAMA Psychiatry [Internet]. 11 november 2020;78(2):151. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1001/jamapsychiatry.2020.3554
Leung J, Santo T, Colledge-Frisby S, Mekonen T, Thomson K, Degenhardt L, e.a. Mood and Anxiety Symptoms in Persons Taking Prescription Opioids: A Systematic Review with Meta-Analyses of Longitudinal Studies. Pain Medicine [Internet]. 11 februari 2022;23(8):1442–56. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1093/pm/pnac029
Baldacchino A, Balfour DJK, Passetti F, Humphris G, Matthews K. Neuropsychological consequences of chronic opioid use: A quantitative review and meta-analysis. Neuroscience & Biobehavioral Reviews [Internet]. 6 juli 2012;36(9):2056–68. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2012.06.006
Hudak J, Prince KC, Marchand WR, Nakamura Y, Hanley AW, Bryan CJ, e.a. The temporal dynamics of emotion dysregulation in prescription opioid misuse. Progress in Neuro-Psychopharmacology And Biological Psychiatry [Internet]. 24 juni 2020;104:110024. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.pnpbp.2020.110024
Webster LR. Risk Factors for Opioid-Use Disorder and Overdose. Anesthesia & Analgesia [Internet]. 20 oktober 2017;125(5):1741–8. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1213/ane.0000000000002496
Christie NC, Vojvodic V, Meda P, Monterosso JR. Changes in Social, Romantic, and General Life Satisfaction Over the Course of a Substance Use Disorder. Frontiers in Psychiatry [Internet]. 28 oktober 2021;12. Beschikbaar op: https://doi.org/10.3389/fpsyt.2021.734352
Christie NC. The role of social isolation in opioid addiction. Social Cognitive And Affective Neuroscience [Internet]. 3 maart 2021;16(7):645–56. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1093/scan/nsab029
Baltes A, Horton DM, Malicki J, Muller H, Tilhou A, Brown RT, e.a. The potential role of social support in reducing risk of opioid misuse following traumatic injury. Addiction Research & Theory [Internet]. 25 januari 2024;1–7. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/16066359.2024.2305440
Brousseau NM, Karpyn A, Laurenceau JP, Farmer HR, Kelly JF, Hill EC, e.a. The Impacts of Social Support and Relationship Characteristics on Commitment to Sobriety Among People in Opioid Use Disorder Recovery. Journal Of Studies On Alcohol And Drugs [Internet]. 13 juli 2022;83(5):646–52. Beschikbaar op: https://doi.org/10.15288/jsad.21-00225
Sofuoglu M, DeVito EE, Carroll KM. Pharmacological and Behavioral Treatment of Opioid Use Disorder. Psychiatric Research And Clinical Practice [Internet]. 5 december 2018;1(1):4–15. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1176/appi.prcp.20180006
Mattick RP, Breen C, Kimber J, Davoli M. Buprenorphine maintenance versus placebo or methadone maintenance for opioid dependence. Cochrane Library [Internet]. 6 februari 2014;2014(2). Beschikbaar op: https://doi.org/10.1002/14651858.cd002207.pub4
Wakeman SE, Larochelle MR, Ameli O, Chaisson CE, McPheeters JT, Crown WH, e.a. Comparative Effectiveness of Different Treatment Pathways for Opioid Use Disorder. JAMA Network Open [Internet]. 5 februari 2020;3(2):e1920622. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1001/jamanetworkopen.2019.20622
Sugarman A, Vittitow A, Cheng A, Malone M, McDonald R, Pace N, e.a. Opioid Use Disorder Treatments: An Evidence Map. Drug And Alcohol Dependence [Internet]. 14 oktober 2022;241:109657. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/j.drugalcdep.2022.109657
Degenhardt L, Clark B, Macpherson G, Leppan O, Nielsen S, Zahra E, e.a. Buprenorphine versus methadone for the treatment of opioid dependence: a systematic review and meta-analysis of randomised and observational studies. The Lancet Psychiatry [Internet]. 8 mei 2023;10(6):386–402. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1016/s2215-0366(23)00095-0
Jahagirdar D, Wright MD. Naltrexone for Opioid Use Disorders: A Review of Clinical Effectiveness, Cost-Effectiveness, and Guidelines [Internet]. NCBI Bookshelf. 2017. Beschikbaar op: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK525041/
Bart G. Maintenance Medication for Opiate Addiction: The Foundation of Recovery. Journal Of Addictive Diseases [Internet]. 1 juli 2012;31(3):207–25. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/10550887.2012.694598
Dugosh K, Abraham A, Seymour B, McLoyd K, Chalk M, Festinger D. A Systematic Review on the Use of Psychosocial Interventions in Conjunction With Medications for the Treatment of Opioid Addiction. Journal Of Addiction Medicine [Internet]. 24 januari 2016;10(2):93–103. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1097/adm.0000000000000193
Bolívar HA, Klemperer EM, Coleman SRM, DeSarno M, Skelly JM, Higgins ST. Contingency Management for Patients Receiving Medication for Opioid Use Disorder. JAMA Psychiatry [Internet]. 4 augustus 2021;78(10):1092. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1001/jamapsychiatry.2021.1969
Garland EL, Recasens M, Taple BJ, Donaldson GW, Weisberg RB. Virtual reality-based Mindfulness-Oriented Recovery Enhancement (MORE-VR) as an adjunct to medications for opioid use disorder: a Phase 1 trial. Annals Of Medicine [Internet]. 22 augustus 2024;56(1). Beschikbaar op: https://doi.org/10.1080/07853890.2024.2392870
Price CJ, Pike KC, Treadway A, Palmer JK, Merrill JO. Immediate Effects of Mindful Awareness in Body-Oriented Therapy as an Adjunct to Medication for Opioid Use Disorder. Mindfulness [Internet]. 1 november 2024;15(11):2794–811. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1007/s12671-024-02463-x
Liebschutz JM, Subramaniam GA, Stone R, Appleton N, Gelberg L, Lovejoy TI, e.a. Subthreshold opioid use disorder prevention (STOP) trial: a cluster randomized clinical trial: study design and methods. Addiction Science & Clinical Practice [Internet]. 18 november 2023;18(1). Beschikbaar op: https://doi.org/10.1186/s13722-023-00424-8
Sterkwerkende opioïden vooral voor kort gebruik | Stichting Farmaceutische Kengetallen [Internet]. Stichting Farmaceutische Kengetallen. 2022 [geraadpleegd op 12 april 2025]. Beschikbaar op: https://www.sfk.nl/publicatie/2022/pw-artikel/sterkwerkende-opioiden-vooral-voor-kort-gebruik
Schubert I, Ihle P, Sabatowski R. Increase in Opiate Prescription in Germany Between 2000 and 2010. Deutsches Ärzteblatt International [Internet]. 25 januari 2013; Beschikbaar op: https://doi.org/10.3238/arztebl.2013.0045
Ruscitto A, Smith BH, Guthrie B. Changes in opioid and other analgesic use 1995–2010: Repeated cross‐sectional analysis of dispensed prescribing for a large geographical population inScotland. European Journal Of Pain [Internet]. 8 mei 2014;19(1):59–66. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1002/ejp.520
Zin CS, Chen L ‐c., Knaggs RD. Changes in trends and pattern of strong opioid prescribing in primary care. European Journal Of Pain [Internet]. 22 april 2014;18(9):1343–51. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1002/j.1532-2149.2014.496.x
Drug Use Disorders Identification Test (DUDIT) | www.euda.europa.eu [Internet]. Beschikbaar op: https://www.euda.europa.eu/drugs-library/drug-use-disorders-identification-test-dudit_en
Trimbosinstituut, Werkgroep Multidisciplinaire Richtlijn Opiaatverslaving. Multidisciplinaire richtlijn opiaatverslaving [Internet]. Van Den Brink W, Van de Glind G, Schippers G, redacteuren. De Tijdstroom, Utrecht; 2013. Beschikbaar op: https://richtlijnendatabase.nl/gerelateerde_documenten/f/5076/Samenvatting%20richtlijn%20opiaatverslaving%20%282013%29.pdf
Gepast gebruik opioïden [Internet]. KNMP. Datum publicatie onbekend [geraadpleegd op 18 maart 2025]. Beschikbaar op: https://www.knmp.nl/dossiers/opioiden/gepast-gebruik-opioiden
Bezorgd Archieven [Internet]. DRUGSinfo. [geraadpleegd op 30 april 2025]. Beschikbaar op: https://www.drugsinfo.nl/bezorgd/
Jellinek: Deskundige hulp bij verslaving | Jellinek [Internet]. Beschikbaar op: https://www.jellinek.nl/
Marcucci A. Omgaan met een verslaafde: Een Stappenplan [Internet]. Afkickkliniekwijzer.nl. 2023 [geraadpleegd op 25 april 2025]. Beschikbaar op: https://www.afkickkliniekwijzer.nl/omgaan-met-een-verslaafde/
EenVandaag. Hoe kan het dat huisartsen nog steeds vaak oxycodon voorschrijven? En andere vragen over gebruik van zware pijnstillers beantwoord [Internet]. EenVandaag. 2023 [geraadpleegd op 8 april 2025]. Beschikbaar op: https://eenvandaag.avrotros.nl/item/hoe-kan-het-dat-huisartsen-nog-steeds-vaak-oxycodon-voorschrijven-en-andere-vragen-over-gebruik-van-zware-pijnstillers-beantwoord/
Zorginstituut Nederland. Richtlijnen en shared decision making in de praktijk [Internet]. zorginzicht.nl. 2013 [geraadpleegd op 8 april 2025]. Beschikbaar op: https://www.zorginzicht.nl/ontwikkeltools/ontwikkelen/richtlijnen-en-shared-decision-making-in-de-praktijk
Barry MJ, Edgman-Levitan S. Shared Decision Making — The Pinnacle of Patient-Centered Care. New England Journal Of Medicine [Internet]. 29 februari 2012;366(9):780–1. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1056/nejmp1109283
Steffensen KD, Hansen DG, Espersen K, Lauth S, Fosgrau P, Pedersen AM, e.a. “SDM:HOSP”- a generic model for hospital-based implementation of shared decision making. PLoS ONE [Internet]. 24 januari 2023;18(1):e0280547. Beschikbaar op: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0280547

Page updated

Report abuse