Geschreven door: Femke de Hoog, Laura Zandboer, Lotte van Outvorst en Sanne Ramakers

Terug naar startpagina psychofarmacologie

1. Premenstrueel syndroom

In dit eerste deel zal worden ingegaan op wat het Premenstrueel Syndroom (PMS) precies is, de meest voorkomende klachten en wat de belangrijkste risicofactoren zijn voor het ontwikkelen van PMS. Daarnaast wordt beschreven hoe vaak PMS voorkomt en wat de prognose is van PMS. Tot slot zal verder toegelicht worden hoe de diagnose wordt gesteld en welke behandelingen voor PMS beschikbaar zijn.

1.1 Ziektebeeld 

Het Premenstruele Syndroom (PMS) is een algemene term die bestaat uit fysieke, emotionele en gedragssymptomen. Symptomen kunnen op elk moment ontstaan tussen de eerste keer van menstrueren (menarche) en de overgang (menopauze) [1]. Wanneer iemand PMS heeft, verschijnen de symptomen elke keer tijdens de tweede fase van de menstruatie cyclus (luteale fase), die rond dag 15 van de cyclus begint [2]. Dit kan betekenen dat de symptomen een paar dagen tot zelfs een paar weken voordat de menstruatie begint al kunnen ontstaan. Wanneer eenmaal de menstruatie aan de gang is, verdwijnen de symptomen weer [3,4]. 

Naast de algemene term is er ook een ergere vorm van PMS, genaamd Premenstrueel Dysforie Syndroom (PMDD). Hierbij zijn de klachten die worden ervaren heftiger en heeft het syndroom een grote invloed op het dagelijks leven [3]. Dit syndroom is officieel opgenomen in de vijfde editie van de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-V) [5] en heeft meerdere criteria waaraan moet worden voldaan om de diagnose PMDD te krijgen [3].

1.2 Klachten

Vrouwen, waarbij PMS is vastgesteld, hebben te maken met verschillende klachten waarvan een gedeelte veelvoorkomende en algemene klachten zijn. De klachten zijn onder te verdelen in drie categorieën: fysieke, emotionele en gedragsmatige klachten [4]. Elke categorie heeft meerdere veelvoorkomende klachten en iedere klacht kan invloed hebben op het dagelijks functioneren bij vrouwen met PMS. Een overzicht van de veelvoorkomende klachten is terug te vinden in Tabel 1.

Samenhang tussen klachten 

Zoals vermeld zijn er drie verschillende categorieën van klachten waar vrouwen met PMS mee te maken hebben. Deze klachten kunnen los van elkaar staan maar ook in zekere mate elkaar beïnvloeden [4,7]. Zo kan de emotionele klacht, 'het ervaren van een depressie', leiden tot de gedragsmatige klacht, 'verminderde interesse'. Door de onderlinge beïnvloeding kunnen klachten ook worden verergerd. Naast dit voorbeeld zijn er nog vele andere klachten die met elkaar samenhangen [4]. Dit kan dus zowel een oorzaak-gevolg relatie zijn, als een versterkende relatie waarbij de ene klacht zorgt voor een verergering van een andere klacht.  

1.3 Etiologie 

Wanneer er wordt gekeken naar hoe PMS ontstaat, spelen meerdere factoren een rol. De klachten waar vrouwen met PMS mee te maken hebben, komen voornamelijk door verschillende ontregelingen in het lichaam. Ook spelen omgevingsfactoren een rol in de etiologie van PMS, zoals leefstijl. In dit onderdeel worden de belangrijkste factoren besproken die invloed hebben op PMS. De factoren die te maken hebben met leefstijl worden besproken in onderdeel 1.7 van deze WIKI-pagina. Andere factoren, die zowel invloed hebben op PMS als depressie, worden besproken in deel 3 van deze WIKI-pagina. 

Gamma-aminoboterzuur (GABA) 

De neurotransmitter Gamma-aminoboterzuur (GABA) speelt een rol in de regulatie van neurale opwinding in het centrale zenuwstelsel [29,30]. Gamma-aminoboterzuur heeft kalmerende en ontspannende effecten in de hersenen en is een remmende factor die de opwindende activiteit van andere neurotransmitters tegenwerkt [29,30].

Bij PMS leidt een verandering in de niveaus van GABA tot klachten die ervaren worden tijdens de luteale fase van de menstruatiecyclus [31]. Bij PMS zijn in de luteale fase de niveaus van GABA lager [32], wat invloed heeft op angst, stemmingswisselingen en prikkelbaarheid, wat allemaal veel voorkomende klachten zijn van PMS [8]. De exacte relatie tussen PMS en GABA is echter nog niet bekend en meer onderzoek is nodig. 

1.4 Epidemiologie 

Ongeveer 5% van alle vrouwen in de vruchtbare leeftijd (18-35 jaar) blijkt ernstige PMS symptomen te ervaren [33]. Onderzoek naar de prevalentie van PMS in Nederland is echter schaars [34].

Epidemiologie in Nederland 

Een onderzoek dat wel is gedaan naar de prevalentie van PMS in Nederland, is uitgevoerd in een huisartsenpraktijk in Den Helder bij 977 vrouwen [34]. Uit het onderzoek kwam naar voren dat 38 vrouwen (3,9%) voldoen aan de strikt gestelde criteria van PMS. Tevens kwam naar voren dat PMS vooral vrouwen in de leeftijdscategorie van 35-43 jaar trof. Belangrijk bij dit onderzoek om in gedachten te houden, is dat het maar bij één huisartsenpraktijk is uitgevoerd. Uit de richtlijnendatabase blijkt dat ongeveer 5% van alle vrouwen, in de leeftijdscategorie 15-45 jaar, last heeft van PMS [7].

Epidemiologie wereldwijd

De bevindingen van bovengenoemde onderzoeken zijn vrij consistent over verschillende landen en zelfs continenten [33,35,36]. De prevalentie PMS is het hoogst in Azië en het laagste in Europa [35]. 

Factoren van invloed op de epidemiologie 

Verschillende factoren hebben een effect op de prevalentie van PMS zoals leeftijd, gebruik van hormonale anticonceptie, onregelmatige cyclus en pijn [34,37]. Het gebruik van hormonale anticonceptie (pil, prikpil, hormoon houdend spiraal) kan tot een belangrijk verschil leiden in vrouwen met en zonder PMS [34]. Vrouwen die geen hormonale anticonceptie gebruiken, blijken een grotere kans op PMS te hebben. Tevens zorgen factoren zoals een onregelmatige cyclus en pijn bij vrouwen voor een verhoogde kans op PMS. Echter werd dit wel in mindere mate gevonden. Als laatste speelt leeftijd een belangrijke rol in het verschil tussen vrouwen met en zonder PMS. Vrouwen in de leeftijdscategorie 35-44 jaar hebben zeven maal meer kans op PMS dan vrouwen in de leeftijdscategorie 12-24 jaar.

1.5 Diagnostiek

Een cyclisch karakter, wat betekent dat symptomen regelmatig terug keren, is kenmerkend voor PMS [38]. Om de diagnose PMS te stellen wordt gebruikgemaakt van een zorgvuldige anamnese (menstruatiecyclus, kinderwens, medische voorgeschiedenis, ect.), een registratie van klachten, lichamelijk onderzoek en aanvullend onderzoek wanneer de anamnese daar aanleiding toe geeft. Een voorbeeld van aanvullend onderzoek is een GnRH-analoog, wat een postmenopauzale toestand stimuleert waarin de klachten volledig zouden moeten verdwijnen. Wanneer de klachten niet verdwijnen is dit een sterke aanwijzing voor een ander onderliggend lijden dan PMS. Het lichamelijk onderzoek dient ter uitsluiting van andere oorzaken voor de klachten [39,40]. Daarnaast is het van belang, gezien het cyclisch karakter, dat voor het stellen van de diagnose, patiënten gedurende ten minste twee menstruatiecycli dagelijks een klachtendagboek bijhouden. Hierin scoren patiënten actief hun klachten en menstruatiedagen [38-41]. Voor de registratie kan gebruik worden gemaakt van de Daily Record of Severity of Problems (DRSP) vragenlijst of de PMS kalender-test. Bij de DRSP wordt aan patiënten gevraagd om hun ergste symptomen te kiezen en de ernst van de symptomen dagelijks in kaart te brengen [33]. Bij de kalender-test schrijft de patiënt per dag op van welke klachten zij last heeft. Daarnaast vult de patiënt in wanneer zij ongesteld is [39,42]. Het belangrijkste kenmerk van PMS is dat de symptomen samenhangen met de menstruatie en dat de symptomen verdwijnen tijdens de menstruatie. Met behulp van beide methodes kan dit in kaart gebracht worden [33,39]. 

1.6 Prognose 

De menstruele cyclus en PMS beïnvloeden elkaar [33]. Ongeveer vijf dagen voor de menstruatie is er een piek in de ernst van symptomen. De ernst van de symptomen kan verschillen per patiënt en per cyclus [43]. Veelal verdwijnen de symptomen twee tot vier dagen nadat de menstruatie is gestart. In sommige gevallen zijn de symptomen van PMS ernstig genoeg om het dagelijks functioneren van de patiënt op een negatieve manier te beïnvloeden [43]. Bij een aantal vrouwen verdwijnen de symptomen niet. Wanneer de symptomen niet verdwijnen is er sprake van Premenstrueel Dysforie Syndroom (PMDD) [43].

Cognitieve gedragstherapie (CGT)

Cognitieve gedragstherapie (CGT) is een therapie die de nadruk legt op het veranderen van problematische, storende gedachten, gedragingen en emoties. Het doel van CGT is het identificeren en het herstructureren van maladaptieve denk- en/of gedragspatronen om het dagelijks functioneren te verbeteren [76]. Maladaptief betekent dat het niet geschikt of passend is voor een bepaalde situatie en negatieve gevolgen kan hebben voor de persoon zelf of de omgeving. Cognitieve gedragstherapie kan een positief effect hebben op PMS, aangezien het de PMS klachten kan verminderen [76,77]. Het vermindert de PMS klachten op verschillende domeinen zoals angst [78,79] en fysieke klachten [80]. Een voordeel van CGT is dat het niet invasief is en geen bijwerkingen kent. Daarentegen vraagt CGT motivatie en tijdsinvestering van patiënten. 

2. Depressie 

Het Premenstrueel syndroom (PMS) is geassocieerd met verschillende psychologische aandoeningen die het emotionele welzijn van een individu sterk kunnen beïnvloeden [88,89]. Vooral stemmingsstoornissen, waaronder een depressieve stoornis (ook wel depressie genoemd), worden veelvuldig bij vrouwen met PMS gediagnosticeerd [90-92]. Deze WIKI-pagina zal dan ook in het teken staan van de relatie tussen PMS en depressie. In dit deel wordt ingegaan op de depressieve stoornis in het algemeen en hoe PMS en depressie zich tot elkaar verhouden. Tot slot zal kort benoemd welke behandelingen worden ingezet bij depressie en wat de mogelijke impact is van medicatie voor PMS op depressie. 

2.1 Ziektebeeld & Diagnostisering

Een van de meest voorkomende psychische stoornissen wereldwijd is een depressieve stoornis [93]. Onderdeel van deze stoornis zijn depressieve episodes, een periode waarin zich dagelijks depressieve symptomen voordoen die het leven negatief beïnvloeden [94]. De twee kernsymptomen van een depressie zijn 'gevoelens van somberheid of hopeloosheid' en 'verlies van interesse en plezier' [95]. Volgens de DSM-V kunnen er nog 7 andere symptomen optreden, waaronder slaapproblemen, gewichtsveranderingen, vermoeidheidsklachten, schuldgevoelens en cognitieve beperkingen. U kunt de DSM-V raadplegen voor een overzicht van de criteria die gebruikt worden bij het stellen van de diagnose depressie. 

Er is een grote individuele variatie in het aantal en intensiteit van de depressieve symptomen die worden ervaren. Het is daarom van cruciaal belang om een onderscheid te maken tussen ‘depressieve symptomen’ en een ‘depressieve stoornis’. Door middel van een diagnostisch proces wordt uiteindelijk een klinisch oordeel gevormd. Dit proces betreft ernstbeoordeling, classificatie door DSM-V, risicotaxatie van suïcidaliteit, opstellen van vergelijkbare diagnoses en (hetero)anamnese. Wanneer een individu niet voldoet aan de criteria van een klinische diagnose ‘depressieve stoornis’, kan er gesteld worden dat er enkel sprake is van depressieve symptomen [94-96]. 

2.2 Epidemiologie van depressie

Een kwart van de volwassenen in Nederland (18-75 jaar) krijgt ergens gedurende het leven te maken met een depressieve stoornis [99]. Het aantal depressies blijft toenemen, waarbij de jaarprevalentie (over 2019-2022 gemeten) gemiddeld 8,5% wordt geschat (1.075.600 mensen) [100]. Vrouwen hebben vaker last van een depressie dan mannen, met de grootste kans op het ontwikkelen van een depressieve stoornis in de reproductieve jaren (18-34 jaar) [99,101]. 

In het NHG-standaard [102] wordt besproken dat diverse genetische, psychologische, biologische en sociale factoren een rol kunnen spelen in de etiologie van depressie. Hierbij is het van belang om rekening te houden met seksespecifieke kenmerken en cultuurverschillen. In deel 3 van deze WIKI-pagina zal verder worden ingegaan op de samenhang tussen de etiologische factoren van depressie en PMS. 

Er zitten grote interindividuele verschillen tussen de duur en het beloop van een depressieve stoornis. Het percentage patiënten met depressie die na zes maanden hersteld is, zit rond de 50%. Echter is de kans op recidief (het terugvallen in depressieve episodes) aanzienlijk groot [99,103]. Er zijn een aantal factoren die mogelijk invloed hebben op het ziektebeloop en de duur van depressie, bijvoorbeeld de ernst van de depressie, de duur tussen de episodes, of de patiënt functioneel beperkt wordt, de mate van sociale steun en de aanwezigheid van een (chronische) lichamelijke ziekte [103].

2.3 Depressie als onderdeel van PMS

Over de prevalentiecijfers van depressie bij vrouwen met PMS is weinig bekend. Dit is mogelijk te verklaren door de hoge mate van overlap tussen de symptomen waar PMS en depressie mee gepaard gaan. Er ligt namelijk een groot raakvlak tussen de emotionele, fysieke en gedragsmatige symptomen, zoals stemmingswisselingen, prikkelbaarheid, verminderde interesse in activiteiten, vermoeidheid, slaapproblemen en veranderingen in eetlust [104-106]. Enkele studies hebben echter de aanwezigheid van depressieve symptomen bij vrouwen in de (pre)menstruele periode in kaart proberen te brengen. Zo ervaart rond de 30% van de vrouwen in de (pre)menstruele periode regelmatig depressieve en angstige gevoelens [107,108]. Daarnaast blijkt uit onderzoek dat van de 143 vrouwen met PMS, 23.8% ‘waarschijnlijk depressie’ en 3.5% ‘zeker depressie’ heeft [109]. 

De relatie tussen PMS en depressie

Naast dat depressieve symptomen onderdeel kunnen zijn van PMS, kunnen patiënten ook (gelijktijdig) te maken krijgen met een depressieve stoornis. Ondanks deze mogelijke overlapping is het van belang om te benadrukken dat PMS en depressie wel twee afzonderlijke diagnostische aandoeningen zijn [104,110]. 

Depressie in combinatie met PMS kan de patiënt in een negatieve vicieuze cirkel plaatsen (zie Figuur 3). Hierbij zorgt depressie voor een versterking van PMS-symptomen en belemmering van behandeling (zie 2.4 Prognose van PMS in combinatie met depressie), wat vervolgens weer tot een hoger niveau van depressieve gevoelens kan leiden [111,112]. Deze depressieve gevoelens vergroten weer de kans op meer en ernstigere PMS-symptomen. De relatie tussen PMS en depressie is ingewikkeld, maar het blijkt dat er een onderscheid gemaakt kan worden tussen 'depressie als risicofactor voor PMS' én 'depressie als gevolg van PMS' [106,112]. Er kunnen echter geen uitspraken worden gedaan over de causaliteit (oorzaak en gevolg) van deze verbanden door het gebrek aan bestaand onderzoek. 

2.4 Prognose van PMS in combinatie met depressie

Het gebeurt vaak dat mensen die last hebben van depressie ook pijn ervaren, en vice versa. Dit gebeurt meer dan wanneer deze problemen apart worden bekeken. Als iemand zowel depressie als pijn heeft, kan dit het herkennen en behandelen van depressie moeilijker maken [110]. Meer symptomen van depressie komen vooral voor wanneer de pijn ernstig is, als het dagelijks leven wordt beïnvloed en als iemand niet goed reageert op de behandeling. Dit kan leiden tot een minder goede kwaliteit van leven, minder goed functioneren op het werk en meer gebruik van gezondheidszorg [110]. Mensen met pijn hebben vaak ook meer last van depressieve symptomen en beperkingen. Daarnaast heeft een depressie invloed op therapietrouw, sociale vermijding, stressniveaus en coping [116].

Vrouwen die zowel aan PMS als aan een zware depressie lijden, hebben meer problemen dan vrouwen met slechts één stoornis [110]. Bij vrouwen met een depressieve stoornis is er een grotere kans op een ernstige ziekte met somatische symptomen en een hogere mate van functionele beperkingen. Erg belangrijke symptomen zijn afwijkingen in de menstruatiecyclus zoals, een zeer pijnlijke menstruatie (dysmenorroe), hevig bloedverlies tijdens menstruatie (menorragie), onregelmatige menstruatie en premenstruele symptomen [111]. Bij patiënten met PMS was de kans groter dat vrouwen een behandeling voor MDD (depressieve stoornis) kregen wanneer zij stemmingsklachten hadden die langer aanhouden dan de luteale fase [113].

2.5 Behandeling van depressie 

Voor de behandeling van depressie bestaan er zowel niet-medicamenteuze als medicamenteuze behandelingen. Hieronder worden voorbeelden van beide soorten behandelingen gegeven. 

Niet-medicamenteuze behandelingen

Voor patiënten met aanhoudende depressieve klachten, die al minstens 3 maanden aanhouden, wordt kortdurende psychologische behandeling overwogen [103]. Dit omvat begeleide zelfhulp en Problem Solving Treatment (PST). Wanneer een kortdurende psychologische behandeling niet voldoende is, dan kan er een intensievere behandeling worden ingezet, zoals psychotherapie [103]. Hiervan hebben cognitieve gedragstherapie (CGT), gedragstherapie en interpersoonlijke psychotherapie (IPT) de voorkeur als behandelingen voor depressie, afhankelijk van specifieke kenmerken van de patiënt [103]. 

Medicamenteuze behandelingen

Als er na niet-medicamenteuze behandeling onvoldoende vooruitgang is geboekt, kan er gekozen worden voor een medicamenteuze behandeling, zoals antidepressiva [103]. Er bestaan diverse types antidepressiva zoals: tricyclische antidepressiva (TCA’s), selectieve-serotonine heropname remmers (SSRI’s) en serotonine-noradrenaline heropnameremmers (SNRI’s). In Tabel 6 is een overzicht te vinden van de drie types antidepressiva en het effect dat deze medicatie heeft op depressie. 

De voorkeursmiddelen zijn TCA’s en SSRI’s. Over het algemeen hebben SSRI’s de voorkeur boven TCA’s, omdat deze minder bijwerkingen hebben [103].

Behandeling depressie bij PMS

De behandeling van PMS en depressie komt overeen. Bij beide wordt gebruikgemaakt van antidepressiva, zoals bijvoorbeeld SSRI's, en cognitieve gedragstherapie. Daarnaast kan er als behandeling van depressie bij PMS ook gekozen worden om psychotherapie en mindfulness-based cognitive therapy in te zetten. Beide behandelingen worden hieronder beschreven. 

Psychotherapie

Voor de behandeling van depressie bij vrouwen met PMS wordt vaak gekozen voor psychotherapie of een vorm daarvan zoals cognitieve gedragstherapie (CGT). Psychotherapie is een intensieve gesprekstherapie gericht op ernstige depressieve klachten en depressies. Psychotherapie is effectief in het verminderen van depressieve symptomen bij vrouwen met PMS [119-122]. Daarnaast is psychotherapie ook effectief bij het verminderen van PMS klachten [120]. 

Mindfulness-based cognitive therapy (MBCT)

Het doel van mindfulness-based cognitive therapy (MBCT) is dat een individu vrij wordt van geautomatiseerde reacties op gevoelens, gedachten en gebeurtenissen. De nadruk ligt op het accepteren van gedachten en gevoelens zonder oordeel [123]. MBCT kan voor een vermindering van depressie in vrouwen zorgen [124]. De effectiviteit van MBCT op PMS klachten is echter nog weinig onderzocht. Er is wel enig bewijs dat MBCT een groot aandeel heeft in vermindering van PMS-symptomen [125]. Ook blijkt dat MBCT een positief effect heeft op angst, depressie en symptomen van PMS, en deze dus verminderd [121]. Wel moeten deze resultaten met enige voorzichtigheid gegeneraliseerd worden vanwege limitaties. Kortom, er kan gekeken worden om MBCT in te zetten voor zowel de vermindering van depressie als PMS-symptomen bij vrouwen met PMS [121,125].

2.6 Interactie medicatie PMS en depressie

In dit deel wordt de impact van de medicatie voor PMS op depressie besproken, aangezien stemmingsklachten (waaronder depressie) als bijwerking van GnRH-analogen én orale anticonceptiepil staan beschreven. Met de kennis dat depressie een gevolg kan zijn van PMS, is bewustwording van deze bijwerkingen van essentieel belang. Als bekend is dat een individu met PMS een verhoogd risico heeft op depressie, zouden professionals hiermee rekening kunnen houden bij het voorschrijven van deze medicatie. 

GnRH-analogen en depressieve symptomen

Zoals in onderdeel 1.7 staat beschreven kunnen GnRH-analogen ingezet worden voor de medicamenteuze behandeling van PMS. GnRH-analogen hebben verschillende bijwerkingen zoals misselijkheid, nachtzweten, hoofdpijn en opvliegers [83,126]. Naast deze bijwerkingen lijkt er ook een relatie te zijn tussen GnRH-analogen en depressieve symptomen. Vrouwen die behandeld worden met GnRH-analogen hebben kans op het ontwikkelen van een door GnRH-analogen geïnduceerde stemmingsstoornis met depressieve kenmerken, of een door GnRH-analogen geïnduceerde stemmingsstoornis met depressie-achtige episode [126]. De stemmingssymptomen lijken gerelateerd te zijn aan de tijd dat de GnRH-analogen gebruikt worden. Dit zou betekenen dat de stemmingssymptomen na gebruik zouden moeten afnemen.

Mogelijke pathofysiologische mechanismen kunnen de relatie tussen GnRH-analogen en depressie symptomen verklaren. Zoals in Tabel 4 staat beschreven onderdrukken GnRH-analogen de ovariële functie, waarbij er een vermindering is in zowel oestrogenen als androgenen [83,127]. Het lijkt erop dat de meeste psychiatrische symptomen, en dus depressieve symptomen, die geassocieerd zijn met GnRH-analogen gebruik te wijten zijn aan het gebrek van ovariële hormonen [126,127]. 

Orale anticonceptie pil (OAC) en depressie
De orale anticonceptie pil valt ook onder de medicatie dat voor PMS wordt voorgeschreven. Deze pil heeft echter als bijwerking stemmingsklachten (zie onderdeel 1.7). Vooral tijdens de eerste twee jaar van gebruik kan er sprake zijn van een verhoogd risico op depressieve gevoelens [128]. De orale anticonceptie pil zorgt er namelijk voor dat de hormonen progesteron en oestrogeen constant (laag) blijven. Een onderliggend mechanisme wat de stemmingsklachten kan verklaren is dat progesteron en oestrogeen effect hebben op serotonine. Als de OAC beide hormonen afvlakt, zorgt dit voor minder serotonine en een verhoogde kans op depressieve symptomen als gevolg [131]. Uitleg over serotonine volgt in onderdeel 3.1. 

Het is hierbij wel belangrijk om te vermelden dat de resultaten in onderzoek naar de relatie tussen OAC en depressie gemengd zijn [128]. Er is namelijk sterke individuele variatie in hoe vrouwen reageren op het gebruik van OAC [129]. 

3. Interactie tussen PMS en depressie

In dit deel van de WIKI-pagina zal sprake zijn van een diepgaande toelichting over de onderliggende mechanismen en factoren die de interactie tussen PMS en depressie beïnvloeden. Het doel van dit deel is dan ook om een compleet beeld te schetsen van de onderliggende factoren en deze uiteindelijk te tonen in een overzichtelijk schema (zie eind deel 3). 

Serotonine

Er zijn meerdere aspecten van serotonine in relatie tot een depressie. Zo kan een tekort aan serotonine gevoelens omhoog brengen zoals verdriet, hopeloosheid en een verminderd vermogen om plezier te ervaren, wat allemaal symptomen zijn van een depressie [130,131]. De ontwikkeling tot een depressie komt dan door een verandering in de serotonine receptoren, waarbij er een teveel is aan serotonine receptoren maar een tekort aan serotonine, wat leidt tot depressieve symptomen [131].

De verstoring van serotonine kan dus leiden tot depressieve symptomen of zelfs een depressie (Figuur 5). Deze symptomen komen ook regelmatig voor bij vrouwen die te maken hebben met PMS [3]. Verder speelt serotonine een rol bij de regulatie van stemming en emotie tijdens de menstruatiecyclus (zie onderdeel 1.3) en deze verstoring kan bijdragen aan de symptomen van PMS [14]. Serotonine heeft dus invloed op de relatie tussen depressie en PMS, waarbij serotonine kan leiden tot depressie, wat gelinkt staat aan de ontwikkeling van PMS. Daarnaast heeft serotonine, zoals eerder vermeld, ook een losstaande invloed op de klachten bij PMS.

Dopamine

Veranderingen in de activiteit van dopamine vergroten de kans op depressieve gevoelens. Dit kan doordat dopamine invloed heeft op onder andere stemming, pijnperceptie en motivatie [132]. Er wordt dan minder dopamine doorgegeven van zenuwcel op zenuwcel via neurotransmissie [132]. Er is echter nog niet veel bekend over de relatie tussen depressie en dopamine, omdat onderzoek zich met name heeft gericht op serotonine en noradrenaline.

Een tekort aan dopamine kan dus leiden tot een depressie, met een versterkte relatie tussen depressie en PMS als gevolg. Bij PMS zijn veelvoorkomende klachten onder andere pijn en slechtere concentratie en deze kunnen beïnvloed worden door depressiviteit maar ook als direct effect van dopamine zelf [132].

Noradrenaline

Noradrenaline heeft een rol in depressie. Hierbij is het niveau van noradrenaline verstoord, met als gevolg verminderde oplettendheid, minder energie, concentratieproblemen en cognitieve vaardigheden [135,136]. 

Noradrenaline heeft dus een sterke invloed op depressie, waarbij er de mogelijkheid is dat noradrenaline ook de relatie versterkt tussen depressie en PMS. De reden hiervoor is dat noradrenaline kan leiden tot een verlaagde stemming, middels een afname in synaptische noradrenaline, en bekend is dat een verlaagde stemming een symptoom is van depressie [137]. Dit houdt in dat er minder noradrenaline wordt vrijgegeven in het zenuwstelsel en hierdoor ook minder noradrenaline kan worden doorgegeven in het lichaam. De verstoorde noradrenaline heeft dus invloed op depressie en het is bekend dat depressie kan leiden tot PMS. Hierdoor is er dus de verwachting dat noradrenaline deze relatie, tussen depressie en PMS, versterkt. 

HPA-as 

Chronische stress is een van de belangrijkste factoren die bijdragen aan het ontstaan van depressie. Wanneer een individu depressieve gevoelens heeft, kan dit leiden tot een overstimulatie van de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (HPA-as) als een vorm van verdedigingsmechanisme [138]. De HPA-as is een belangrijk onderdeel in de stressreactie bij mensen [139]. Wij raden u aan de volgende site te raadplegen voor een korte uitleg over de werking van de HPA-as. Het proces van de HPA-as, gerelateerd aan de interactie van PMS en depressie, is onder andere weergegeven in Figuur 5.

Cortisol (stresshormoon), het eindproduct van de HPA-as, heeft meerdere functies zoals coördinatie van slaap-waak ritme, voedselinname, omgaan met stress en verbetering van leer- en geheugenprocessen [139]. Echter, als er sprake is van een langdurige disbalans in de HPA-as, kan de productie van cortisol in overmaat zijn. Ongeveer 40-60% van de patiënten met een depressieve stoornis laat verhoogde concentraties van cortisol in het bloed zien [140]. Dit kan bijdragen aan negatieve effecten in verschillende lichaamssystemen, bijvoorbeeld het metabolische systeem (zie deel 3.2 in kopje ‘Glucose en insuline resistentie’) en het neurale netwerk. 

Ontstekingsreacties

Een ander belangrijk systeem wat gelinkt is aan cortisol is het immuunsysteem. Een verstoring van de HPA-as zorgt namelijk voor een overactieve immuunrespons, met als gevolg ontstekingsreacties (ook wel inflammatie genoemd) [141]. Bij chronische stress worden cellen van het immuunsysteem minder gevoelig voor het ontstekingsremmende effect van cortisol, wat leidt tot verhoging van cytokines (boodschappers van het afweersysteem) en zo tot meer inflammatie [142]. Daarnaast verzwakt chronische stress de negatieve feedbackloop die zorgt voor remming van cortisolafscheiding bij een voldoende hoeveelheid [142]. 

Chronische stress, HPA-as, depressie en PMS

Er zijn aanwijzingen van indirecte effecten tussen de HPA-as en PMS, zoals veranderingen in hormonale niveaus die optreden tijdens de menstruele cyclus die invloed kunnen hebben op de HPA-as en andersom. Ten eerste lijkt er een inadequate afscheiding te zijn van cortisol. Cortisol leidt tot een stressreactie en bij PMS is stress een belangrijke trigger voor meerdere klachten [143]. Daarnaast blijkt dat chronische inflammatie kan bijdragen aan het ontwikkelen van premenstruele symptomen, zoals het versterken van pijn, gevoeligheid en opzwellingen [144,145]. 

Verder heeft de HPA-as invloed op meerdere neurotransmittersystemen. De neurotransmitters serotonine, dopamine en noradrenaline spelen ieder een rol bij PMS [8]. Een verstoring van de HPA-as kan dus invloed hebben op zowel de niveaus als de activiteiten van deze neurotransmitters [143], wat angstgevoelens, prikkelbaarheid en stemmingswisselingen (zoals depressieve symptomen) kan laten toenemen [143].

Het directe effect tussen de HPA-as en PMS is daarentegen complex en tot op heden nog niet volledig begrepen. Er is enkel bewijs dat een ernstige depressie resulteert in een overactieve HPA-as, terwijl stemmingsklachten in de premenstruele periode juist gepaard gaan met een verminderde activiteit van de HPA-as [146]. Meer onderzoek is nodig om te bepalen wat de precieze relatie is tussen de HPA-as en PMS en welke mechanismen deze mogelijke tegenstrijdigheid verklaren.  

Het proces van de HPA-as, gerelateerd aan de interactie van PMS en depressie, is onder andere weergegeven in Figuur 5.

Hormonale schommelingen

Sommige vrouwen zijn gevoeliger voor hormonale schommelingen dan anderen [20], en is gebleken dat vrouwen een grotere kans hebben op de ontwikkeling van een depressie in de vruchtbare jaren [149]. In dit onderdeel wordt ingegaan op drie hormonen: progesteron, oestrogeen en aldosteron, en hun relatie met depressie en PMS. Daarnaast wordt uitgelegd dat depressie zelf ook invloed kan hebben op hormonen.

Progesteron en oestrogeen

Bij PMS is er sprake van een hormonale schommeling van progesteron en oestrogeen (zie onderdeel 1.3), wat kan leiden tot veelvoorkomende klachten, zoals depressie. Daarnaast hebben progesteron en oestrogeen ook invloed op serotonine, waarbij serotonine een neurotransmitter is die invloed heeft op zowel de ontwikkeling van depressie als PMS (zie onderdeel 3.1). Door de hormonale instabiliteit kan een vrouw voor een bepaalde tijd extra gevoelig zijn voor de ontwikkeling van depressie [149], met als gevolg een verhoogd risico op PMS. Beide hormonale schommelingen lijken hier dus een verband mee te houden.

Aldosteron

Een ander hormoon dat invloed heeft op depressie is aldosteron, waarbij er een verstoring is van de aldosteronactiviteit. Aldosteron is een hormoon dat wordt geproduceerd in de bijnieren (specifiek in de bijnierschors) en heeft als functie het reguleren van elektrolyten in het lichaam zoals natrium en kalium, waarmee de bloeddruk en de vochtbalans op orde wordt gehouden [150]. Bij depressie is er dus sprake van een aldosteron verstoring wat invloed heeft op de stressrespons, ontstekingsreacties en een hormonale onbalans van de HPA-as. Zo blijkt dat een ongepaste reactie van het aldosteronsysteem op stress kan bijdragen aan het ontstaan van depressieve symptomen [151,152]. Verder blijkt dat aldosteron betrokken is bij ontstekingsreacties, wat een rol speelt bij depressie [153,154]. En tot slot is de HPA-as verstoord door aldosteron, wat leidt tot meer cortisol, wat weer geassocieerd wordt met depressie (zie figuur 5) [151,155].

Invloed van depressie op hormonen

Naast de invloed van hormonen op depressie, heeft depressie ook invloed op hormonen, die bijvoorbeeld een rol spelen bij de menstruele cyclus. Bij een depressie wordt er een teveel aan corticotropine-releasing hormoon (CRH) aangemaakt, wat leidt tot een inhibitie van de acties van gonadotropine-releasing hormoon (GnRH) neuronen, gonadotrofen en de geslachtsklieren [111]. GnRH is een hormoon dat in de hersenen wordt aangemaakt en zorgt voor de afscheiding van LH en FSH [156]. Dit zorgt voor een verandering in de amplitude van LH, de LH-pulsfrequentie (de regelmatige golven waarin LH wordt vrijgegeven door de hypofyse) en de niveaus van FSH [111]. De LH-pulsiviteit bepaald wanneer de ovulatie plaatsvindt en een verminderde pulsiviteit, wat voorkomt bij depressieve vrouwen, leidt tot menstruele onregelmatigheden [157]. Depressie leidt dus tot hormonale veranderingen bij vrouwen, wat gevolgen kan hebben op het ontstaan van PMS.

Concluderend hormonale schommeling

De hormonen hebben dus invloed op de ontwikkeling van depressie, wat weer de relatie met PMS kan versterken. Wel moet vermeld worden dat deze drie hormonen ook zelf invloed hebben op PMS en de bijbehorende klachten. Hierbij zijn progesteron en oestrogeen eerder al uitgelegd in onderdeel 1.3. Daarnaast heeft aldosteron invloed op PMS vanwege de vochtretentie van natrium en water [143]. Door een verstoring van deze aldosteronactiviteit is er sprake van borstgevoeligheid, een opgeblazen gevoel en een gewichtstoename [19,158,159]. Daarnaast heeft depressie ook invloed op hormonen zoals CRH en GnRH. Ter verduidelijking zijn de besproken hormonen toegevoegd aan Figuur 5.

Traumatische gebeurtenissen uit de kindertijd

Onder Amerikaanse vrouwen is vastgesteld dat 56% te maken heeft gehad met een of meer negatieve jeugdervaringen (Adverse Childhood Experiences, ACEs), zoals misbruik, verwaarlozing, huiselijk geweld of afwezigheid van ouders [160]. Volwassenen met een verleden van ACEs, waaronder kindermisbruik, hebben een hoger risico op het krijgen van een depressieve stoornis [160-162]. 

Omdat de etiologie van depressie en PMS op veel vlakken overeen komt, is kindermisbruik een potentiële risicofactor voor het ontwikkelen van PMS [160,163-166]. Er is ook een associatie tussen kindermisbruik en premenstruele stoornissen op latere leeftijd, waaronder PMS en PMDD [160,164,166]. Zo blijkt er een positief verband te bestaan tussen kindermisbruik en PMS, waarbij het aantal en de ernst van premenstruele symptomen toeneemt naarmate vrouwen meer typen misbruik en een langere duur van traumatische ervaringen rapporteren [164,165]. Daarnaast komt een geschiedenis van misbruik en trauma vaker voor bij patiënten met PMS vergeleken met de normale bevolking [167]. Als reactie op overmatige chronische stress, kan kindermisbruik tot disfunctie van de HPA-as leiden, wat het individu kwetsbaarder maakt voor PMS [160,164]. 

Kindermisbruik is dus een significante risicofactor voor PMS én depressie. Dit maakt dat men mogelijk kan stellen dat het ervaren van traumatische gebeurtenissen in de kindertijd de relatie tussen PMS en depressie kan versterken. Vooral emotioneel misbruik is een krachtige voorspeller voor PMS en depressie [162]. Gezien het verband tussen emotioneel misbruik en het risico op PMS en depressie, is het essentieel voor professionals om bij vrouwen met symptomen van deze twee aandoeningen extra aandacht te besteden aan mogelijke ervaringen van emotioneel misbruik om vroegtijdige risico's te identificeren. 

3.2 Depressie als gevolg van PMS

Vrouwen met PMS hebben een hoger risico op het ontwikkelen van een depressie [114,115]. In dit onderdeel wordt er gekeken naar factoren bij PMS die bijdragen aan het ontstaan van depressie. Factoren zoals glucose en insuline resistentie, verlaagd zelfbeeld en zelfvertrouwen, sociaal isolement, postpartum depressie en culturele en maatschappelijke verwachtingen zullen hierin worden besproken. 

Glucose en insuline resistentie

Insulineresistentie houdt in dat het lichaam minder gevoelig is voor insuline waardoor de bloedglucosespiegel stijgt. Insuline is een hormoon die de bloedglucosespiegel regelt. Wanneer de regeling van de bloedglucosespiegel mis gaat, kan hypoglykemie optreden wat betekent dat de bloedglucosespiegel te laag is [168]. Bloedglucosespiegels en insulineresistentie tijdens de luteale en folliculaire fase zijn lager bij vrouwen met PMS in vergelijking met gezonde vrouwen (vrouwen zonder PMS). Deze verlaging in bloedglucosegehalte en de insulineresistentie tijdens deze fasen kunnen de PMS-symptomen verergeren. Meer onderzoek is nodig om de relatie tussen PMS en insulineresistentie te verduidelijken [169]. 

Er lijkt een relatie te zijn tussen depressie en insulineresistentie, maar er is onenigheid over hoe sterk die relatie is [170,171]. Een te lage glucosewaarde in het bloed door insulinegebruik kan zorgen voor stemmingsveranderingen, waaronder gespannenheid en afname van energieke arousal [172].

Mogelijke pathofysiologische mechanismen kunnen de relatie tussen depressie en insuline resistentie verklaren. Een eerste mogelijk mechanisme is dat depressie wordt geassocieerd met een verstoring van de HPA-as. Een verstoring van de HPA-as zorgt voor een toename van catecholamines en cortisol, dit zijn hormonen die verantwoordelijk zijn voor het tegengaan van hypoglykemische effecten van insuline (zoals trillen, zweten, hartkloppingen, duizeligheid, honger, prikkelbaarheid, concentratieproblemen) en resulteren in insuline resistentie [173]. Cortisol kan de insulineresistentie verhogen en de stemming negatief beïnvloeden [174]. Tevens leidt hypoglykemie tot een activatie van het autonome zenuwstelsel [175,176] met daarbij duidelijke veranderingen in catecholamines in de hersenen [177]. Een disfunctie in catecholamines in de hersenen (serotonine, dopamine en noradrenaline) is juist nauw betrokken bij stemmingsstoornissen en depressie [178]. Insuline resistentie kan dus leiden tot verstoringen van de neurotransmitters in de hersenen, wat op zijn beurt weer depressieve klachten kan veroorzaken. Een tweede mogelijk mechanisme kan zijn dat depressie invloed kan hebben op leefstijlgedrag dat verband heeft met risicofactoren voor diabetes, denk hierbij aan lichaamsbeweging, eetgewoonten en medicatietrouw [179,180]. Diabetes is een aandoening waarbij de bloedglucosespiegels abnormaal hoog zijn. Diabetes type 2 wordt gekenmerkt door een ongevoeligheid voor insuline. Daarnaast hebben mensen met insulineresistentie vaak overgewicht, wat op zijn beurt het risico op depressie kan verhogen [174]. 

Zoals eerder beschreven is er een relatie tussen PMS en depressie. Onderzoek suggereert dat hypoglykemie en insulineresistentie een stimulerend effect hebben op de symptomen van PMS [169]. Daarnaast kan insulineresistentie leiden tot verstoringen van de neurotransmitters in de hersenen, wat op zijn beurt weer depressieve klachten kan veroorzaken. Het is dus mogelijk dat insulineresistentie een mediërende factor kan spelen in de relatie tussen PMS en depressie.

Verlaagd zelfbeeld en zelfvertrouwen

PMS heeft aantoonbare effecten op het zelfbeeld en zelfvertrouwen van vrouwen, wat vaak over het hoofd wordt gezien. De ernst van PMS is significant gecorreleerd met lichaamsontevredenheid, wat kan leiden tot een vermindering van zelfvertrouwen [181]. Dit lage zelfbeeld is sterk verbonden met depressieve klachten, waarbij gevoelens van hopeloosheid en wanhoop worden versterkt door twijfels over zichzelf [182-184]. Deze relatie tussen PMS, zelfbeeld en depressie benadrukt de noodzaak voor vrouwen om zich bewust te zijn van de emotionele impact van PMS en tijdig passende ondersteuning te zoeken om hun zelfbeeld en zelfvertrouwen te versterken om mogelijke depressieve symptomen te voorkomen of te behandelen [185].

Sociaal isolement

Sociaal isolement is een belangrijk psychisch symptoom van PMS, waarbij 32.8% van de vrouwen met PMS zich sociaal geïsoleerd voelt [183]. Dit isolement kan voortkomen uit terugtrekking uit sociale activiteiten als gevolg van PMS symptomen, zoals bijvoorbeeld door pijnklachten. Tijdens de COVID-19 pandemie is sociaal isolement en eenzaamheid toegenomen, met een directe link naar verhoogde stress en een verhoogd risico op psychische aandoeningen, waaronder depressie [186,187]. Eenzaamheid en premenstruele symptomen zijn onafhankelijk van elkaar verbonden met psychische problemen, zoals depressie [187]. Sociaal isolement, versterkt door PMS symptomen, kan leiden tot een negatieve spiraal richting depressie [183,187]. Het is dus van belang om de impact van PMS te erkennen en ondersteunende netwerken te bevorderen om depressie preventief te ondersteunen bij vrouwen met PMS.

Postpartum depressie

Postpartum depressie (PPD) verwijst naar een depressie die optreedt binnen een jaar na de bevalling [188]. Vrouwen met PPD hebben meer kans op het ontwikkelen van langdurige depressie [188,189]. Risicofactoren voor PPD zijn een voorgeschiedenis van depressie, zwangerschapscomplicaties, weinig sociale ondersteuning en complicaties na de zwangerschap/bevalling [190]. Daarnaast is recent PMS erkend als risicofactor voor PPD [191-194]. Het blijkt dat PMS vóór de zwangerschap een positieve relatie heeft met PPD [192]. Tevens is de relatie tussen PMS voor de zwangerschap en PPD onafhankelijk van de voorgeschiedenis van depressie. De kans op het ontwikkelen van PPD is twee keer zo hoog voor vrouwen die PMS hebben vóór de zwangerschap [192,195]. 

Een mogelijk onderliggend biologisch mechanisme voor de relatie tussen PMS en PPD kan te maken hebben met de hormonen oestrogeen en progesteron. Oestrogeen en progesteron spelen een rol bij de stemmingsregulatie. Een veranderingen in de niveaus van deze hormonen kan leiden tot depressieve symptomen [196]. De niveaus van zowel oestrogeen als progesteron kunnen abrupt dalen tijdens de luteale fase van de menstruatiecyclus en na de bevalling. Hierdoor kunnen vrouwen die gevoelig zijn voor schommelingen in hormonen zowel PMS als PPD ervaren [33,196]. 

Er is dus een positieve relatie tussen PMS en postpartum depressie. Daarnaast wordt gesuggereerd dat PMS de mogelijkheid biedt om vrouwen met een verhoogd risico op PPD te identificeren voor de zwangerschap [192].

Culturele/maatschappelijke verwachtingen

Culturele en maatschappelijke verwachtingen spelen een cruciale rol in de ervaring van PMS bij vrouwen [197]. Historisch en cultureel bepaalde definities van vrouwelijkheid stellen PMS vaak voor als een afwijking van het ideale vrouwbeeld [197]. 

Vrouwen ervaren vaak een innerlijk conflict tussen hun premenstruele zelf, die als excessief en onacceptabel wordt beschouwd, en het ideaalbeeld van vrouwelijkheid dat niet wordt beïnvloed door PMS [197]. Dit wordt versterkt door culturele representaties van de PMS vrouw als ‘monsterlijk’ of ‘gevaarlijk’, wat bijdraagt aan een gevoel van onthechting en emotionele scheiding [197]. Bovendien kunnen vrouwen onbewust het beeld wat bestaat van de premenstruele vrouw accepteren. Doordat ze geneigd zijn te geloven dat anderen meer last hebben van PMS dan zijzelf, omdat ze zichzelf willen zien als sterker of beter in staat om met de symptomen om te gaan [198].

Als gevolg van deze culturele en maatschappelijke verwachtingen ervaren vrouwen mogelijk een gevoel van rolconflict, waarbij ze worden geconfronteerd met de eis om zowel productief (bijvoorbeeld in hun werk of carrière) als reproductief (het hebben van kinderen en het vervullen van de rol van moeder) te zijn [199]. Deze tegenstrijdigheid kan leiden tot stress en spanning, die verder worden versterkt door het het stereotype van de PMS vrouw als ‘hysterisch’ of ‘onbeheersbaar’ [197]. Het gebrek aan erkenning van PMS symptomen kan bijdragen aan een gevoel van twijfel over zichzelf en uiteindelijk depressie [197]. 

Het is dus belangrijk om bewustzijn over culturele en maatschappelijke verwachtingen rond PMS te creëeren. Dit kan stigma's doorbreken en steun bieden aan vrouwen met PMS, wat kan helpen bij het verminderen van stress en het voorkomen van een depressie.

3.3 Wederkerige relatie tussen PMS en depressie

Dit deel onderzoekt de wisselwerking tussen PMS en depressie, en hoe factoren zoals negatieve gezondheidsgedragingen en onjuiste coping elkaar kunnen beïnvloeden in deze relatie.

Negatieve gezondheidsgedragingen

In dit onderdeel van de WIKI pagina wordt gekeken naar negatieve gezondheidsgedragingen bij zowel PMS als depressie en hoe dit de relatie tussen PMS en depressie beïnvloedt. Hierbij ligt de focus op voeding, lichamelijke beweging, alcoholconsumptie en slaap.

Slechte voedingsgewoontes

Zoals eerder vermeld (zie onderdeel 1.7) zijn er meerdere voedsel categorieën die het beste vermeden kunnen worden door vrouwen met PMS omdat het invloed kan hebben op de verergering van de klachten. Naast het vermijden van dit soort eten is het ook van belang om te kijken wat de relatie is tussen voedselconsumptie en PMS. Zo blijkt dat vrouwen met PMS tijdens de luteale fase meer last hebben van ‘food cravings’, wat inhoudt dat vrouwen geneigd zijn om meer te eten en voedsel te eten waar veel koolhydraten en suikers inzitten (bijvoorbeeld zoete tussendoortjes) [200]. Toename in dit ongezonde eten kan een uitlokkende factor zijn voor PMS [201]. 

In de relatie tussen PMS en depressie, waarbij slechte voedingsgewoontes invloed hebben op PMS, blijkt dat vrouwen met PMS minder fruit eten, wat kan leiden tot een vitamine B tekort [45]. Vitamine B speelt een belangrijke rol voor de neurotransmitters serotonine en dopamine en een tekort hiervan kan leiden tot een depressie [202]. Verder kan een negatieve stemming uitgelokt worden door het drinken van cafeïne zoals in bepaalde thee en koffie [203]. Deze slechte voedingsgewoontes bij vrouwen met PMS kunnen dus bijdragen aan het ontstaan van een depressie.

Wanneer er dan gekeken wordt naar de slechte voedingsgewoontes bij depressie blijkt dat depressieve mensen minder fruit en groentes eten en meer voeding eten met toegevoegde suikers en verzadigde vetten [204,205]. Ook lijkt er bij depressie sprake te zijn van ‘emotie eten’, waarbij mensen meer eten om hun gevoelens te verbeteren. Om zich beter te voelen, eten depressieve mensen voedsel met meer suiker [206]. En zoals hierboven al vermeld kan een tekort aan vitamines bijdragen aan het ontstaan van de klachten van PMS. Het slechte voedingspatroon bij depressie kan dus ook leiden tot PMS.

Gebrek aan lichaamsbeweging

Door de klachten die voorkomen bij PMS kan het zo zijn dat vrouwen minder geneigd zijn om te gaan sporten. Terwijl regelmatige lichaamsbeweging kan bijdragen aan een vermindering van klachten bij PMS en zelfs een beschermende factor kan zijn tegen PMS [48,207]. De reden dat vrouwen met PMS een gebrek aan lichaamsbeweging hebben, kan te maken hebben met de lichamelijke klachten zoals gevoelige borsten en pijn, echter lijkt de literatuur dit nog niet te hebben onderzocht en is dit dus speculatie. De klachten zouden dus kunnen zorgen voor een beperking in de lichamelijke beweging.

Een gebrek aan lichaamsbeweging bij PMS zorgt ervoor dat er minder endorfine vrij komt. Endorfine is een stofje dat je lichaam aanmaakt, wat zorgt voor een gelukkig gevoel en vermindert gevoelens van depressie [208]. Daarnaast zorgt endorfine voor de regulatie van progesteron en oestrogeen [207], en door gebrek aan beweging zal dit mechanisme ook minder actief zijn. Er lijkt dus een reactie te zijn dat vrouwen met PMS, door hun klachten, minder bewegen, waardoor endorfine niet vrij komt. Hierdoor kunnen depressieve gevoelens ontstaan.

Daarnaast blijkt dat depressieve mensen minder bewegen doordat ze zich zo somber voelen [209]. Zoals net vermeld is beweging nodig om endorfine vrij te maken in het lichaam, wat leidt tot een verbeterde stemming. Een van de klachten van PMS is het hebben van depressieve gevoelens en dus lijkt het hebben van een depressie een invloed te kunnen hebben op het ontstaan van PMS. Mensen met depressie bewegen minder, wat de klachten van PMS in stand houdt, terwijl beweging zowel goed is tegen depressie als de klachten van PMS [48, 209].

Overmatig alcoholgebruik

Het overmatige alcoholgebruik lijkt zowel invloed te hebben op PMS als depressie, waarbij vrouwen met PMS meer alcohol drinken in vergelijking met vrouwen zonder PMS [210]. Wanneer gekeken wordt naar de invloed van alcoholgebruik bij PMS leidt dit tot hormonale verandering, verstoring van de balans van de neurotransmitters, verhoogde ontstekingsreactie en een verminderde coping (zie Tabel 3) [58-61]. Alcohol consumptie is dus een risicofactor voor PMS en hoe meer alcohol een vrouw drinkt, hoe erger haar klachten zijn [211]. Zo kan een verminderde coping ontstaan, wat leidt tot ruminatie, wat een vorm is van depressieve zelf-gefocuste aandacht [59]. Deze ruminatie, wat een klacht kan zijn bij PMS, kan dus worden veroorzaakt door alcohol en vergroot de kans tot het krijgen van een depressie bij PMS. 

Daarnaast blijk dat overmatige alcoholconsumptie een risicofactor is voor de ontwikkeling van een depressie [212]. Alcohol kan ook invloed hebben op de ernst van depressie doordat het invloed heeft op de medicatiewerking, sociaal functioneren en de kans op zelfmoord [213]. Ondanks dat alcohol de depressie kan verergeren, wordt alcohol nog wel gedronken door mensen met een depressie. Een van de symptomen van depressie is gevoelens van somberheid en door alcoholconsumptie lijken deze gevoelens onderdrukt te worden, waardoor men denkt beter om te kunnen gaan met de depressie [214]. Alleen zoals net hierboven vermeld, leidt alcoholconsumptie tot een verhoogde kans op het krijgen van PMS en heeft alcoholconsumptie bij depressie dus invloed op het krijgen van PMS. 

Slaapproblemen

Slaapproblemen komen regelmatig voor bij PMS, wat kan leiden tot bijvoorbeeld slechtere concentratie, verminderde alertheid en verslechterde stemming [215,216]. Vrouwen met PMS hebben minder melatonine (een hormoon wat zorgt voor slaperigheid wanneer het donker wordt [217]) in de luteale fase, vergeleken met de folliculaire fase, wat kan leiden tot een ontregeling van het slaap-waak ritme maar ook de niveaus van progesteron en GABA [215]. Deze ontregelingen kunnen leiden tot een verstoorde stemming, zoals depressie [215]. Slaapproblemen komen regelmatig voor bij vrouwen met PMS en kan dus leiden tot depressie bij PMS.

Slaapproblemen komen ook met regelmaat voor bij depressie en kunnen er zelfs een symptoom van zijn [218]. Depressieve mensen hebben moeite met in slaap vallen, worden vaak wakker en meestal vroeg in de ochtend [218]. Slaap en depressie hebben met elkaar te maken omdat het serotonine systeem betrokken is bij de regulatie van het slaap-waak ritme en bij depressie zijn er problemen in dit systeem (zie onderdeel 3.1), wat dus leidt tot de benoemde slaapproblemen [219]. Slaapproblemen zijn dus een groot probleem bij depressie en zoals vermeld kan depressie ook leiden tot PMS waarbij slaapproblemen zowel invloed hebben op depressie als PMS. 

Maladaptive coping: ruminatie

Er is een de relatie tussen PMS, depressie en maladaptieve copingstrategieën (gedrag dat slecht is aangepast aan bepaalde omstandigheden) zoals ruminatie [59,116,220]. Een toename van PMS-klachten gaat samen met verhoogde niveaus van ruminatie [59]. Ruminatie, het piekeren of voortdurend terugdenken aan negatieve gedachten, is sterk geassocieerd met depressieve symptomen en wordt geassocieerd met PMS [116,220]. 

Ruminatie speelt een rol bij zowel het ontstaan als het in stand houden van PMS [116,220], wat kan bijdragen aan verergering van symptomen van PMS en depressie [59,220]. Bovendien voorspelt ruminatie zowel het ontstaan als de chronische aard van depressieve episodes [221]. Mensen met depressie hebben moeite met het verwijderen van irrelevante negatieve informatie uit het geheugen, wat kenmerkend is voor zowel PMS als depressie [222]. Het identificeren en aanpakken van ruminatie is essentieel bij de behandeling van zowel PMS als depressie en het doorbreken van de negatieve spiraal tussen beide aandoeningen.

4. Conclusie

Premenstrueel syndroom is dus een complexe aandoening die gepaard gaat met veel verschillende klachten die zorgen voor beperkingen in het dagelijks leven. De relatie tussen PMS en depressie is ingewikkeld. Naast dat depressieve symptomen een onderdeel kunnen zijn van PMS, kunnen deze patiënten ook (gelijktijdig) te maken krijgen met een depressieve stoornis. Er zit dus een grote overlap tussen beide aandoeningen. Voordat een behandeling ingezet kan worden, is het van cruciaal belang om door diagnostici te achterhalen welke aandoening de symptomen verklaart. Als het blijkt dat een individu naast PMS ook een depressieve stoornis heeft, zijn er veel behandelopties mogelijk, zoals antidepressiva, psychotherapie, cognitieve gedragstherapie en mindfulness-based cognitieve therapie. 

Ondanks dat de precieze oorzaak van PMS onbekend blijft, blijken er veel factoren een etiologische rol te spelen. Depressie heeft invloed op het ontstaan van PMS, maar PMS vergroot ook de kans op het ontwikkelen van depressie. Er ontstaat dus tussen deze twee aandoeningen een wederkerige relatie, wat zich vormt in een negatieve gezondheidsspiraal. Het is aanbevolen om tijdig hulp te zoeken als soortgelijke symptomen worden ervaren (besproken in onderdeel 1 en 2), om deze vicieuze cirkel te doorbreken. 

Aanbevelingen

Deze WIKI heeft diverse mechanismen en factoren aan het licht gebracht, die mogelijk de relatie tussen PMS en depressie beïnvloeden óf zelfs versterken. Er is echter meer onderzoek nodig over bepaalde onderwerpen, zoals de relatie tussen de HPA-as en PMS, de invloed van PMS op lichamelijke beweging en de mogelijkheid om PMS te gebruiken om vrouwen met een verhoogd risico op PPD te identificeren voor de zwangerschap. Het uitvoeren van onderzoeken op deze onderwerpen kan meer duidelijkheid geven in bijvoorbeeld de etiologie maar ook hoe factoren elkaar onderling beïnvloeden. Daarnaast is het van belang om meer aandacht te schenken aan mogelijke preventiemaatregelingen. Er kan met name gekeken worden naar de sociale factoren zoals sociaal isolement en culturele en maatschappelijke verwachtingen. Vroege herkenning van deze factoren kan leiden tot preventie van depressie en dus ook van PMS. Verder kunnen huisartsen, zorgverzekeraars of andere organisatie meer aandacht schenken aan opties voor vrouwen om hun leefstijl te verbeteren en om eventuele bijeenkomsten te organiseren ter informatie of voor het bieden van nodige hulp. Zoals vermeld is PMS een complexe aandoening en is er veel individuele variatie in symptomen, onderliggende mechanismen en sociale factoren. Hierdoor kan het implementeren van een cliëntgerichte therapievorm erg waardevol zijn. Hierbij moeten zowel de lichamelijke, psychologische als sociale aspecten aan bod komen om zo per vrouw duidelijk te krijgen welke factoren een rol kunnen spelen bij PMS.

Ondanks dat er bevindingen zijn waarop gesuggereerd kan worden dat de relaties tussen depressie en PMS in bepaalde richtingen verloopt, kan er geen uitspraken gedaan worden over de causaliteit van deze verbanden. Toekomstig onderzoek kan een interventie opzetten, bijvoorbeeld een longitudinaal onderzoek, waar over tijd de ontwikkelingen van beide aandoeningen in kaart kan worden gebracht. Als het verloop bekend is, en onderzoekers weten waar in de vicieuze cirkel de sterkste verbanden liggen, kan hier rekening mee gehouden worden bij het inzetten van preventiemaatregelen.