Welkom op de WIKI-pagina over Attention Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD) en depressie. Omdat mensen die gediagnosticeerd zijn met ADHD een groter risico hebben op het ervaren van depressieve klachten, willen wij graag aandacht besteden aan de interactie tussen ADHD en depressie. Het eerste deel van deze WIKI-pagina geeft informatie over ADHD. Het tweede deel bevat informatie over depressie in relatie tot ADHD. Ten slotte focust het derde onderdeel op de interactie tussen ADHD en depressie.

Deze pagina is gemaakt door studenten van de Master Medische Psychologie aan Tilburg University. Er kunnen geen rechten worden ontleend aan de informatie op deze pagina. Ook zal deze pagina na publicatie niet worden bijgewerkt.

Psychofarmacologie 2024, Master Medische Psychologie - Tilburg University
Terug naar startpagina psychofarmacologie

Geschreven door: Floor van Loon, Nina Vlems, Sam Baaijens en Pien Mestrom

Inhoudsopgave

1.2.2 Genderverschillen

1.6.1. Medicamenteuze behandeling

1.6.2. Niet-medicamenteuze behandeling

1.7 Positieve kenmerken

Onderdeel 2: ADHD en Depressie

2.1. Wat is een depressie?

2.2. Prevalentie depressie en ADHD

2.3. Frustratietolerantie als verklaring voor het verband tussen ADHD en depressie

2.4. Neurobiologie van ADHD en depressie

2.6. Prognose en verloop

2.7. Behandeling van depressie en ADHD

2.7.1. Farmacologische behandeling

2.7.2. Niet-farmacologische behandeling

2.8 Genderverschillen ADHD en depressie

Onderdeel 3: Interactie ADHD en Depressie

3.1 Onderliggend mechanisme

3.1.1 Neurobiologisch mechanisme

3.1.2 Gedragsmatig mechanisme

3.2 Uitdagingen bij het stellen van de diagnose

3.2.1 Overlap in symptomen

3.2.2. Subjectiviteit van zelfrapportage

3.2.3. Bijwerkingen van medicatie

3.2.4. Gebrek aan geschikte meetinstrumenten

3.3. ADHD medicatie en de invloed op depressie

3.4. De samenhang tussen ADHD en Suïcidaliteit

3.4.1 Verklaringen voor het Verhoogde Suiciderisico bij ADHD Patiënten

3.4.2 Zelfmoordpreventie Maatregelen voor volwassenen met ADHD

Onderdeel 1: ADHD

In het eerste onderdeel wordt informatie gegeven over ADHD. We starten met algemene informatie en de definitie van ADHD. Vervolgens bespreken we de epidemiologie, diagnose, prognose, comorbiditeiten, verschillende behandelopties en ten slotte worden de positieve kenmerken van ADHD toegelicht.

1.1 Wat is ADHD?

Attention-Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) is een stoornis die verschillende problemen kan veroorzaken bij kinderen, adolescenten en volwassenen [1]. ADHD ontstaat voor het 12e levensjaar [8]. Het is wereldwijd één van de meest voorkomende neurologische ontwikkelingsstoornissen [4]. Echter komt ADHD vaker bij mannen voor dan bij vrouwen [2, 3]. Er zijn een aantal facetten die ADHD kenmerken [1, 14]:

- Problemen met aandacht

- Problemen met hyperactiviteit

- Problemen met nadenken

- Problemen met gevoelens en gedrag

Tegenwoordig wordt ADHD minder vaak als een stoornis gezien. Het wordt als een groep symptomen gezien die een scala aan psychologische, emotionele en studie gerelateerde problematiek vertegenwoordigt [4]. Het gevolg van de problematiek die ervaren wordt door mensen met ADHD is dat ze zich ‘anders voelen dan anderen’. Dit kan onder andere leiden tot depressieve gevoelens [5].

1.2 Epidemiologie

1.2.1 Prevalentie

De prevalentie van ADHD verschilt wereldwijd. Hoewel de methodologische kenmerken van reeds uitgevoerde onderzoeken een mogelijke verklaring zou kunnen zijn voor deze heterogeniteit, is er nog geen eenduidige verklaring gevonden [6]. Een schatting van de wereldwijde prevalentie van ADHD bij jongeren onder de 18 jaar is 5,29% [6]. Echter zijn er veel verschillende studies gedaan naar de wereldwijde prevalentie van ADHD waarvan de resultaten verschillen tussen 2,2% en 17,8% [9]. ADHD lijkt in de afgelopen jaren wereldwijd toe te nemen. Echter is deze stijging van de prevalentie waarschijnlijk een stijging in gestelde diagnoses en geen daadwerkelijke stijging van mensen met ADHD [7]. In Nederland is de geschatte prevalentie van ADHD 4,0% (gediagnosticeerd in de kindertijd bij mensen tussen de 18 en 24 jaar oud), (berekend op basis van een bevolkingsonderzoek) [8].

1.2.2 Genderverschillen

Uit het hiervoor genoemde Nederlandse bevolkingsonderzoek blijkt ook dat ADHD vaker gediagnosticeerd wordt in de kindertijd bij mannen dan bij vrouwen in alle leeftijdsgroepen [8]. Echter is er wel een verschil in hoe ADHD zich uit in mannen en vrouwen. Zo vertonen mannen vaker agressief gedrag en zijn ze fysiek druk, terwijl vrouwen vaker last hebben van concentratieproblemen, onoplettendheid en dagdromen [10]. Daarnaast laat het Nederlandse bevolkingsonderzoek zien dat ADHD meer gediagnosticeerd wordt bij mensen met een migratieachtergrond en mensen met een lager opleidingsniveau [8].

1.2.3 Erfelijkheid

ADHD heeft een grote erfelijke component van ongeveer 80% [11, 13]. Dit is vrij hoog in vergelijking met andere psychische aandoeningen. Echter worden ook hier verschillende percentages wat betreft erfelijkheid tussen studies gevonden. Zo wordt de erfelijkheid op basis van singlenucleotiden varianten (SNPs zijn een variatie in het DNA dat op 1 plek in het DNA voorkomt) geschat op 22%[11]. Het lijkt er niet op dat er 1 gen is dat ADHD voorspelt, maar dat verschillende genen er samen voor zorgen dat iemand aanleg heeft voor ADHD [11, 12]. Welke genen dit precies zijn is nog niet duidelijk. Dat iemand aanleg heeft voor ADHD betekent niet dat deze persoon per definitie ADHD krijgt, de omgeving speelt ook een belangrijke rol [1, 11, 13].

1.3 Diagnose

De diagnose ADHD wordt gesteld op basis van de combinatie van een diagnostisch classificatiesysteem zoals de DSM-5 en de klinische beoordeling van een diagnosticus [14]. Het is niet volledig om enkel aan de hand van psychologische testen, waar ADHD mee te meten is, de diagnose te stellen [15]. De DSM-5 stelt een aantal criteria waaraan voldaan moet worden om de diagnose ADHD te kunnen stellen [16]:

1. Er moet aan ten minste 6 van de 9 symptomen die beschreven zijn voor onoplettendheid en/of het hyperactieve/impulsieve domein worden voldaan

2. De symptomen moeten aanwezig zijn voor de leeftijd van 12 jaar

3. Verschillende symptomen moeten in meer dan 1 omgeving aanwezig zijn

4. De symptomen moeten het sociaal, academisch of beroepsmatig functioneren verstoren

5. De symptomen kunnen niet beter verklaard worden door een andere psychische aandoening of gebruik van medicijnen.

Figuur 1: de specifieke symptomen bij de domeinen onoplettendheid en hyperactief/impulsief [16].

Noot. Deze afbeelding is afkomstig uit de DSM-V [16].

De DSM-5 verdeelt ADHD in 3 verschillende subtypes [16]:

1. Overwegend onoplettende beeld: indien aan criteria A1* wordt voldaan in de afgelopen 6 maanden, maar niet aan criterium A2**.

2. Overwegend hyperactieve/impulsieve beeld: indien aan criterium A2** wordt voldaan in de afgelopen 6 maanden, maar niet aan criterium A1*.

3. Gecombineerde beeld: indien aan zowel criterium A1* als criterium A2** wordt voldaan gedurende de afgelopen 6 maanden.

*= citerium A1 is onoplettendheid (zie figuur 1)

**= criterium A2 is hyperactiviteit/impulsiviteit (zie figuur 1)

Symptomen van ADHD blijven niet stabiel over tijd. Over het algemeen is te stellen dat de symptomen met betrekking tot hyperactiviteit/impulsiviteit afnemen gedurende het leven, terwijl de symptomen met betrekking tot onoplettendheid redelijk stabiel blijven gedurende het leven [18]. Echter zijn er grote individuele verschillen in (het verloop van) de symptomen van ADHD[19].

Ten slotte verdeelt de DSM-5 ook de huidige ernst van ADHD in 3 categorieën [16]:

1. Mild: er zijn weinig of geen symptomen meer aanwezig dan nodig om de diagnose te stellen en de symptomen resulteren in niet meer dan minimale beperkingen in sociaal of beroepsmatig functioneren.

2. Matig: symptomen of functionele beperkingen zijn tussen ‘mild’ en ‘ernstig’ aanwezig.

3. Ernstig: er zijn veel meer symptomen aanwezig dan nodig om de diagnose te stellen of verschillende symptomen die zeer ernstig zijn, zijn aanwezig. Ook kunnen de symptomen resulteren in aanzienlijke beperkingen in het sociaal of beroepsmatig functioneren.

1.4. Prognose

ADHD wordt vaak gediagnosticeerd in de kindertijd. Mensen die gediagnosticeerd zijn in de kindertijd ondervinden regelmatig aanzienlijk meer functionele beperkingen en cognitieve problemen op de volwassen leeftijd [20].

De diagnose van ADHD kent een variabel beloop. Waar zeer jonge kinderen meer kans hebben op het vertonen van externaliserende symptomen, zoals hyperactief- impulsief gedrag, worden gedurende de middelbare kindertijd voornamelijk symptomen van onoplettendheid zichtbaar. In de late adolescentie en op de volwassen leeftijd blijft onoplettendheid als symptoom voortbestaan, terwijl er een afname plaatsvindt van de (motorische) hyperactiviteit. Echter, ontstaat er een toenemende last van emotionele labiliteit die een meer dominante rol aanneemt in het klinisch beeld van ADHD [21].

1.4.1. Predictoren

Kinderen met een lager IQ en sociaaleconomische status, evenals ernstige ADHD-symptomen, veroorzaken een slechtere prognose van ADHD [22].

1.5. Comorbiditeit

Bij meer dan de helft van de patiënten die zijn gediagnosticeerd in de kindertijd, gaat ADHD gepaard met comorbiditeiten. Bij comorbiditeiten is er sprake van meerdere aandoeningen naast de hoofddiagnose, in dit geval ADHD. Comorbide aandoeningen bij ADHD vergroten de kans op een ernstiger beloop en bemoeilijken behandelbeslissingen [23, 24]. De meest voorkomende comorbiditeiten zijn autisme, antisociale gedragsstoornis, oppositioneel-opstandige gedragsstoornis (ODD), bipolaire stoornis en leerstoornissen [23]. Bovendien zijn angststoornissen en ernstige depressie veel voorkomende comorbiditeiten van ADHD, vooral bij adolescenten en volwassenen [25, 26]. Een ander relevant probleem dat van belang is voor mensen met ADHD is de verhoogde kans op een stoornis in middelengebruik [21].

1.6. Behandeling

Stimulerende middelen en gedragsbehandeling zijn aanbevolen voor de behandeling van ADHD [27].

1.6.1. Medicamenteuze behandeling

Stimulerende middelen, ook wel psychostimulantia genoemd, zoals methylfenidaat en amfetaminederivaten worden beschouwd als een eerstelijnsinterventie. Hoewel er verschillende vormen van psychostimulantia bestaan, blijft methylfenidaat het meest gebruikte medicijn voor ADHD [28].

Methylfenidaat stimuleert het centrale zenuwstelsel. Het idee is dat methylfenidaat de heropname van noradrenaline en dopamine in het presynaptische neuron stopt, waardoor de afgifte van deze neurotransmitters wordt verhoogd [29]. Een neuron is een cel in je hersenen en zenuwstelsel. Presynaptisch betekent vóór de synaps, wat de verbinding is tussen twee neuronen. Een presynaptisch neuron is dus het neuron dat een boodschap naar een ander neuron stuurt.

De behandeling van methylfenidaat mag niet voor onbepaalde tijd worden gegeven. Bijwerkingen die zeer vaak voorkomen zijn: hoofdpijn, slapeloosheid, hartkloppingen, misselijkheid, nervositeit, droge mond en verminderde eetlust. Het is van belang dat bij langdurige behandeling (langer dan 12 maanden) het gebruik regelmatig (meer dan éen keer per jaar) geëvalueerd wordt door middel van proefperioden zonder medicatie [29].

1.6.2. Niet-medicamenteuze behandeling

De niet-medicamenteuze behandeling van ADHD bij kinderen bestaat uit voorlichting, opvoedingsadviezen en opvoedingsondersteuning. In het geval van duidelijke beperkingen in het functioneren is gedragstherapeutische behandeling aangewezen [29].

Onder niet-medicamenteuze behandelingen voor volwassenen met ADHD met de meeste wetenschappelijke ondersteuning vallen Cognitieve Gedragstherapie (CGT), Mindfulness, Dialectische Gedragstherapie (DGT) en Neurofeedback. Deze vormen van behandeling hebben een positief effect op de kern gedragssymptomen van ADHD, zoals onoplettendheid, hyperreactiviteit en impulsiviteit [30].

In CGT ligt de nadruk op het bereiken van doelen, het vergroten van interpersoonlijke vaardigheden, copingstrategieën en probleemoplossing, cognitieve herstructurering, het vermijden van afleiding en tot slot het vergroten van de motivatie. Bij cognitieve herstructurering leert iemand om negatieve gedachten te vervangen met realistischere positievere gedachten [31]. Mindfulness bestaat uit verschillende kernprincipes van acceptatie, bewustzijn van het huidige moment en zelfcompassie door middel van meditatie en heeft vooral een positief effect op de hoofdsymptomen van ADHD [32]. De derde vorm van niet-medicamenteuze behandeling, DGT, deelt zowel kenmerken van CGT, namelijk het veranderen van maladaptieve denk- en gedragsprocessen, als van mindfulness en acceptatieprincipes [33].

Een relatief nieuwe en behandelaanpak is het gebruik van neurofeedback. Onderdelen die onder neurofeedback vallen zoals psycho-educatie, meta-cognitieve therapie, zelf-alertheid training en hypnose zijn bruikbaar bij het verminderen van ADHD-symptomen [31].

Tabel 1: Medicamenteuze- en niet-medicamenteuze behandeling voor ADHD

Noot. Deze tabel is gemaakt door de auteurs van deze WIKI pagina.

1.7 Positieve kenmerken

Naast de symptomen van ADHD die als negatief kunnen worden ervaren, zijn er ook uitingen die als positief worden ervaren door mensen met ADHD en hun omgeving [135]. ADHD wordt in onderzoek vaak geassocieerd met een groter creatief vermogen [136, 137]. Zo bleek uit een onderzoek dat volwassenen met ADHD hogere niveaus van origineel creatief denken en creatieve prestaties vertoonden dan de controlegroep, volwassenen zonder ADHD [137]. Ook is gebleken dat ADHD positief geassocieerd is met specifieke aspecten van innovatief denken, zoals originaliteit en flexibiliteit [138]. Dit zijn kenmerken die, als ze op de juiste manier worden gestimuleerd, juist voordelen op kunnen leveren. In een andere studie wordt ook nogmaals benadrukt dat het belangrijk is om tijdens interventies de nadruk te leggen op de positieve aspecten van ADHD in plaats van de uitdagingen die ADHD met zich meebrengt [139].

Korte samenvatting

ADHD is een veelvoorkomende neurologische ontwikkelingsstoornis die zich uit met problemen als aandacht, hyperactiviteit, concentratie en gedrag. Hoewel het vaker bij mannen dan bij vrouwen voorkomt, wordt ADHD wereldwijd erkend als een scala aan symptomen die psychologische en emotionele uitdagingen met zich meebrengt, waaronder depressieve klachten. Ook spelen genderverschillen en erfelijkheid een rol in de ontwikkeling van ADHD. De diagnose wordt gesteld met hulp van DSM-5 criteria. Behandeling omvat zowel medicamenteuze als niet-medicamenteuze interventies. Ten slotte is het belangrijk om te focussen op de positieve kenmerken van ADHD, omdat ADHD niet enkel negatieve aspecten kent.

Onderdeel 2: ADHD en Depressie

Dit onderdeel gaat in op de complexe interactie tussen ADHD en depressie. Hierbij wordt gefocust op de prevalentie van depressieve symptomen bij personen met ADHD, de rol van frustratietolerantie, en neurobiologische verklaringen voor deze comorbiditeit. Daarnaast worden de prognose, behandelingsopties en de impact van genderverschillen op de uiting en behandeling van beide aandoeningen besproken.

2.1. Wat is een depressie?

ADHD komt vaak voor in combinatie met andere neuropsychiatrische stoornissen [34]. Zo wordt ADHD vaak geassocieerd met depressie, die vaak op latere leeftijd optreedt [35]. Een depressieve stoornis, of Major Depressive Disorder (MDD), wordt gekenmerkt door een discrete periode van minstens twee weken, waarin sprake is van een depressieve stemming of het verlies van interesse of plezier [36]. Daarnaast ervaart het individu symptomen als veranderingen in de cognitie, het affect, en neurovegetatieve functies zoals het slaap-waak ritme en de eetlust. Verder kan er sprake zijn van suïcidale ideeën of pogingen [36]. Een depressie wordt gediagnosticeerd aan de hand van de DSM-V criteria. Voor de volledige DSM-V criteria, zie deze link [37].

2.2. Prevalentie depressie en ADHD

Bij 30-50% van de volwassenen met ADHD worden depressieve symptomen gerapporteerd, zowel met terugkerende korte depressieve episodes als volledig ontwikkelde depressieve episodes [38, 39]. De prevalentie van MDD bij ADHD patiënten is 5-16% in de Verenigde Staten [40]. Ook bij kinderen en adolescenten met ADHD komt comorbiditeit met depressieve klachten regelmatig voor, namelijk bij 20-70% [41]. Over het algemeen treden depressieve klachten bij ADHD patiënten op latere leeftijd op. Het toegenomen risico op depressie wordt geschat op 6,5 keer hoger in het eerste jaar na een ADHD-diagnose [35]. Aanwezigheid van ADHD bij kinderen tussen 6 en 18 jaar was een voorspellende factor voor een eerdere aanvang van depressie, een langere duur van depressieve episodes en hogere percentages van zelfmoord en hospitalisatie ten opzichte van patiënten met enkel een depressie [42].

2.3. Frustratietolerantie als verklaring voor het verband tussen ADHD en depressie

Een mindere frustratietolerantie, welke tevens benoemd staat in bovenstaande tabel, is een belangrijk mechanisme dat de relatie tussen ADHD en depressie kan verklaren [47]. Een mindere frustratietolerantie kan resulteren in een hoge mate van irritatie, wat wordt gedefinieerd als “een gemoedstoestand die wordt gekenmerkt door een lage drempel voor frustratie” [49]. Dit betekent dat individuen met ADHD een verminderde capaciteit vertonen om frustratie te tolereren. Wanneer zij geconfronteerd worden met de uitdagingen die horen bij het leven met ADHD, kan een mindere frustratietolerantie bijdragen aan de ontwikkeling van depressieve symptomen [48]. Meer verklaringen voor het verband tussen ADHD en depressie zullen worden aangekaart in onderdeel 3.1: Onderliggend Mechanisme.

2.4. Neurobiologie van ADHD en depressie

De veelvoorkomende comorbiditeit tussen ADHD en depressie kan voor een deel verklaard worden door neurobiologische mechanismen. Individuen met ADHD vertonen veranderingen in de linker hippocampus en de linker orbitofrontale cortex (OFC) [50]. De hippocampus zorgt voor het opslaan van informatie in het geheugen, ruimtelijke oriëntatie en navigatie, regulatie van stress en emotionele verwerking [50]. De OFC is belangrijk bij besluitvorming en emotionele verwerking [50]. Bij individuen met ADHD is sprake van een verminderd volume in de linker hippocampus, en een verminderde functionele connectiviteit tussen de linker hippocampus en de linker OFC [50]. Deze veranderingen in de hippocampus zijn positief gecorreleerd met ernstigere depressieve klachten [50]. Een visualisatie van deze connectie is te zien in figuur 2.

Daarnaast kan het verband tussen een mindere frustratietolerantie bij ADHD en het ontwikkelen van depressieve symptomen neurologisch worden verklaard. Dit verband is afgebeeld in figuur 3. Frustratie veroorzaakt een interactie tussen verschillende neurale circuits die belangrijk zijn bij emotieregulatie [48]:

de limbische kerngebieden (gebieden die betrokken zijn bij emotie), zoals de amygdala, de insula en de OFC, die in connectie staan met de gebieden die betrokken zijn bij het beoordelen van emotie en beloning, zoals de nucleus accumbens;
de frontale corticale regio’s die in connectie staan met de dorsale regio’s die betrokken zijn bij de cognitieve controle van emotionele reacties; en
regio’s die betrokken zijn bij het kruispunt van emotionele en cognitieve controlecircuits (met name aandachtscontrole), zoals de mediale prefrontale cortex (mPFC) en de anterieure cingulate cortex (ACC) [52, 53]. Tekorten in deze drie circuits zijn geassocieerd met een minder goede emotieregulatie bij individuen met ADHD [54]. Dit betekent dat personen met ADHD problemen hebben met het activeren van de circuits in de hersenen waarmee zij hun emoties kunnen reguleren. Zoals eerder benoemd, kan dit bijdragen aan de ontwikkeling van depressieve symptomen [48].

Figuur 2: Een illustratie van verminderd volume in de linker hippocampus en een verminderde functionele connectiviteit tussen de linker hippocampus en de linker OFC.

Noot. Deze tabel is gemaakt door de auteurs van deze WIKI pagina. Afbeelding deels afkomstig van Freepik [51].

Figuur 3: Een illustratie van de neurale circuits die worden geactiveerd door verminderde frustratietolerantie bij personen met ADHD.

Noot. Deze tabel is gemaakt door de auteurs van deze WIKI pagina. Afbeelding deels afkomstig van Freepik [51].

2.6. Prognose en verloop

Zoals eerder benoemd is de aanwezigheid van ADHD in kinderen een belangrijke voorspeller voor het sneller ontwikkelen van een depressie. Uit onderzoek blijkt, dat ongeveer een derde van de kinderen die gediagnosticeerd zijn met ADHD, ook depressieve symptomen vertonen tegen de tijd dat ze de vroege volwassenheid bereiken. Kinderen die gedragsproblemen en angstklachten vertoonden, naast of als gevolg van ADHD, hadden het grootste risico om een depressie te ontwikkelen [55]. Depressieve stoornissen ontstaan doorgaans enkele jaren nadat klachten van ADHD zijn opgekomen en kunnen het gevolg zijn van omgevingsproblemen die verband houden met langdurige ADHD, die op hun beurt worden beïnvloed door genetische

risico’s naarmate een kind ouder wordt [56]. De stemming van volwassenen met ADHD kan slechter worden naarmate de tijd verstrijkt in vergelijking met degenen zonder ADHD [57]. Dit wijst erop dat vroegtijdige herkenning en behandeling van ADHD het langetermijnrisico op het ontwikkelen van een comorbide depressieve stoornis kan beïnvloeden, mogelijk door het verminderen van psychosociale beperkingen die verband houden met de onderliggende ADHD [58].

2.7. Behandeling van depressie en ADHD

Volgens sommige klinische richtlijnen wordt er geadviseerd om bij personen met ADHD en een matige tot ernstige depressie, eerst het risico op suïcide te evalueren en de depressie te behandelen, voordat de behandeling voor ADHD wordt gestart [59, 60]. De ernst van de aandoening kan leiden tot stagnatie in het leven en de behandeling. Daarnaast is de beoordeling van de effectiviteit van een medicijn als methylfenidaat beter wanneer de symptomen van een stemmingsstoornis verminderd zijn [61].

Ook wordt aanbevolen om eerst een enkel medicijn te gebruiken dat gericht is op de meest belastende stoornis, voordat er wordt overgegaan op combinaties van medicijnen, zodat eventuele verbeteringen in de ene stoornis kunnen zorgen voor verbetering in de andere. Het doel is om de stoornissen individueel aan te pakken om te voorkomen dat de behandeling te complex wordt en zodat de mogelijke bijwerkingen goed gemonitord kunnen worden [56, 60].

2.7.1. Farmacologische behandeling

Tricyclische antidepressiva

Deze medicatie wordt in de eerste lijn gebruikt bij personen met een depressie. Ze remmen de heropname van de neurotransmitters noradrenaline en serotonine door het presynaptische neuron, waardoor er meer overblijft in de synaptische spleet voor neurotransmissie [62]. Tricyclische antidepressiva (TCA) zoals desipramine en clomipramine, zijn over het algemeen niet de eerste keus voor medicatie bij ADHD, maar ze hebben bewezen effectiviteit. Voor het overwegend hyperactieve-impulsieve subtype van ADHD kunnen TCA’s net zo effectief zijn als stimulerende middelen (o.a. methylfenidaat) bij het aanpakken van gedragssymptomen. Bij het overwegend onoplettende subtype zijn stimulerende middelen over het algemeen beter geschikt. Het effect van TCA’s op ADHD lijkt onafhankelijk te zijn van hun effect op depressie [62]. Wanneer er in eerste instantie gekozen zou worden voor stimulantia zoals methylfenidaat, werken deze ook goed in combinatie met een SSRI of tricyclische antidepressiva voor het behandelen van een comorbide depressie [61, 63].

Atomoxetine

Een alternatief effectief geneesmiddel voor ADHD is atomoxetine, bekend onder de merknamen Strattera en Audalis. Atomoxetine behoort tot een andere soort chemische structuur dan methylfenidaat, die ver verwant is aan tricyclische antidepressiva [64]. Atomoxetine bindt zich selectief aan de presynaptische noradrenaline transporter (NET) in de hersenen, waardoor deze wordt geblokkeerd, de noradrenaline minder wordt heropgenomen door het presynaptisch neuron en er meer overblijft in de synaptische spleet [65]. Dit zorgt vervolgens voor verbetering van cognitieve functies die vaak aangedaan zijn bij ADHD, zoals werkgeheugen en responsinhibitie [66]. Atomoxetine is ook een veilig medicijn voor personen met ADHD en een comorbide depressie [67]. Het heeft een vergelijkbaar blokkeereffect als fluoxetine, een selectieve serotonine transporter (SERT) inhibitor [68]. Dit betekent dat atomoxetine niet alleen bindt aan NET, maar ook met hoge affiniteit aan SERT, wat weer zorgt voor meer serotonine in de synaptische spleet. Als geheel is het onderdrukkende effect van atomoxetine op NET essentieel voor het therapeutische effect ervan op ADHD, terwijl het onderdrukkende effect op SERT een belangrijke rol speelt bij het therapeutische effect ervan op depressie [64].

Bupropion

Dit is een atypisch antidepressivum, dat wordt gezien als een geschikt alternatief voor personen met ADHD die niet voldoende effect hebben van stimulantia of atomoxetine [69, 70]. In Nederland is het geregistreerd voor de behandeling van depressie en stoppen met roken [71]. De werking van bupropion is niet volledig begrepen, maar er is aangetoond dat het de presynaptische dopamine- en noradrenalinetransporters (DAT en NET) blokkeert. Dit leidt tot een verminderde heropname van deze neurotransmitters, waardoor er meer overblijft in de synaptische spleet en de kans op neurotransmissie vergroot. Zowel atomoxetine als bupropion werken langdurig en geven geen risico op misbruik of verslaving [70, 72].

Tabel 2: Medicatie voor behandeling van comorbide ADHD en depressie

Noot. Deze tabel is gemaakt door de auteurs van deze WIKI pagina.

2.7.2. Niet-farmacologische behandeling

Cognitieve gedragstherapie

Psychofarmacologie kan veel van de kernsymptomen van ADHD en depressie verbeteren. Echter biedt het patiënten geen concrete strategieën en vaardigheden hoe om te gaan met de bijbehorende functionele beperkingen.

Neuropsychologische tekortkomingen, waaronder aandachtsproblemen, impulsiviteit en hyperactiviteit, vormen de kern van ADHD [73]. Als gevolg hiervan hebben personen met ADHD last van bepaalde gebreken en ervaren ze chronisch onderpresteren gedurende hun leven, wat kan leiden tot de ontwikkeling van maladaptieve negatieve cognities en overtuigingen [74]. Een behandeling die vaak wordt gebruikt voor ADHD met comorbiditeit is de eerder genoemde cognitieve gedragstherapie (CGT) [61]. In verschillende studies is aangetoond dat cognitieve gedragstherapie depressieve klachten significant vermindert bij personen met ADHD [74, 75]. CGT richt zich op het aanleren van compensatiestrategieën en het aanpakken van negatieve cognities met daarbij horende emoties. Zo kan de link tussen kernsymptomen en voortdurend onderpresteren worden doorbroken en de kans op ontwikkeling van depressieve symptomen worden verminderd. [76].

Muziektherapie

Uit onderzoek blijkt muziektherapie positieve neurofysiologische en psychologische effecten te hebben voor het behandelen van depressie bij kinderen en jongeren met ADHD [77]. De therapie in dit onderzoek omvatte drie stappen die te maken hadden met ademhaling, prikkeling van gehoor en improvisatie. Na de behandeling vertoonden patiënten significant hogere depressie-gerelateerde serotonine niveaus en lagere cortisolniveaus in vergelijking met de controlegroep. Bovendien werden na de behandeling positieve veranderingen in zowel neurofysiologie als psychologie waargenomen, waaronder statistisch lagere niveaus van systolische bloeddruk, diastolische bloeddruk en hartslag, wat suggereert dat muziektherapie zowel fysiologische als psychologische voordelen kan bieden.

2.8 Genderverschillen ADHD en depressie

Zoals eerder benoemd zijn er genderverschillen in hoe ADHD zich uit [8, 10]. Ook wanneer er sprake is van een depressie zijn er genderverschillen in hoe de depressie zich uit bij mensen met ADHD [132]. Zo ervaren meisjes meer depressieve symptomen dan jongens [132, 134]. Daarentegen ervaren jongens meer angstklachten dan meisjes [132]. Uit onderzoek bleek dat wanneer de symptomen van ADHD veranderden, de depressieve symptomen ook veranderden. Een afname van de symptomen uit het ‘hyperactieve/impulsieve beeld’ zorgde voor afname van de depressieve symptomen bij jongens, maar voor een toename van depressieve symptomen bij meisjes [133]. Ten slotte bleek uit een onderzoek dat meisjes meer kans hebben op het ontwikkelen van een depressie, doordat ze vaak later gediagnosticeerd worden met ADHD en daardoor later beginnen met farmacologische behandeling dan jongens [140].

Korte samenvatting

De depressieve stoornis wordt gekenmerkt door minstens twee weken depressieve stemming, verlies van interesse/plezier en andere symptomen zoals cognitieve veranderingen. Uit onderzoek is gebleken dat mensen met ADHD een verhoogd risico hebben op depressie. Neurobiologische mechanismen, zoals verminderd volume in de linker hippocampus, spelen een rol bij de ontwikkeling van depressie van mensen met ADHD. Een mindere frustratietolerantie bij ADHD kan depressieve symptomen verergeren. Behandeling omvat farmacotherapie en niet-farmacologische interventies zoals cognitieve gedragstherapie en muziektherapie, gericht op zowel ADHD als depressie. Ten slotte zijn genderverschillen in symptoomuitingen en behandeling ook aanwezig.

Onderdeel 3: Interactie ADHD en Depressie

Om de interactie tussen depressie en ADHD verder te onderzoeken wordt er dieper ingegaan op de specifieke problemen die hierbij komen kijken in combinatie met het onderliggend mechanisme die deze interactie mogelijk kan verklaren. Bovendien wordt in dit onderdeel dieper ingegaan op de moeilijkheden bij het stellen van de diagnose, de interactie tussen verschillende soorten medicatie, genderverschillen en het suïciderisico. Tot slot zullen er suggesties worden gedaan voor vervolgonderzoek.

3.1 Onderliggend mechanisme

3.1.1 Neurobiologisch mechanisme

Personen met ADHD die last hebben van depressieve symptomen, hebben lagere niveaus van serotonine (5-HT) in het bloed dan degenen zonder deze symptomen. Dit suggereert dat een chronische vermindering van de hoeveelheid 5-HT, geassocieerd is met klinische symptomen van ADHD [78]. Serotonine heeft invloed op het dopaminesysteem in de hersenen, wat helpt bij het reguleren van impulsief gedrag. Dit is gerelateerd aan verschillende gedragingen zoals impulsiviteit, remming en aandacht [79] De activiteit van 5-HT in het frontostriatale netwerk is geassocieerd met het pathofysiologische mechanisme van ADHD. Deze activiteit is nauw verbonden met de afgifte van 5-HT door serotonine neuronen in het centrale zenuwstelsel [80-82]. Afname van het 5-HT niveau kan leiden tot een gebrek aan emotionele controle, wat uiteindelijk kan resulteren in depressie [83].

In een tweelingstudie is aangetoond dat er een gemeenschappelijke genetische invloed zou kunnen zijn onderliggend aan de symptomen van hyperactiviteit/aandachtsproblemen en negatieve stemming [84]. Dit zou deels de hoge mate van comorbiditeit van deze stoornissen kunnen verklaren. In een ander onderzoek rapporteren onderzoekers bescheiden associaties tussen polymorfismen binnen het SNAP-25 gen. Polymorfismen zijn natuurlijke variaties in het DNA die optreden binnen een populatie. Het SNAP-25 gen is een gen dat codeert voor een eiwit dat betrokken is bij de communicatie tussen zenuwcellen in de hersenen. Deze variaties binnen het SNAP-25 gen kwamen meer voor bij patiënten met comorbide ADHD en depressie dan bij degenen met enkel ADHD [85]

3.1.2 Gedragsmatig mechanisme

Neurobiologisch gezien is ADHD een stoornis die verband houdt met tekortkomingen in de prefrontale cortex en gerelateerde subcorticale systemen [86]. Het cognitieve gedragsmodel van Safren en collega’s laat zien dat deze tekortkomingen de basis vormen van ADHD en kunnen leiden tot chronische cognitieve en gedragsmatige beperkingen, waaronder aandachts-, rem- en zelfreguleringsproblemen [76]. Deze beperkingen resulteren vaak in slechtere school- en werkprestaties, moeilijkheden met interpersoonlijke relaties en andere gedragsproblemen, zoals financieel beheer en huishoudelijke organisatie [87-90]. Vanwege deze chronische functionele beperkingen die sinds de kindertijd voortduren, ervaren veel volwassenen met ADHD meerdere faalervaringen en onderpresteren. Bovendien hebben veel van hen waarschijnlijk voortdurend negatieve sociale feedback ontvangen van ouders, leraren en leeftijdsgenoten. Dergelijke ervaringen kunnen leiden tot de ontwikkeling van maladaptieve negatieve cognities en overtuigingen die de motivatie verminderen en de kans op vermijdingsgedrag en stemmingsstoornissen verhogen [77].

Figuur 4: Gebaseerd op een mediërend model van Powell en collega’s [87]. Een deel van de associatie tussen ADHD tijdens de kindertijd en depressie bij adolescenten wordt verklaard door relaties met leeftijdsgenoten en schoolprestaties.

Noot. Deze tabel is gemaakt door de auteurs van deze WIKI pagina.

Figuur 5: Gebaseerd op het cognitieve gedragsmodel van beperkingen door ADHD van Safren en collega’s [76].

Noot. Deze tabel is gemaakt door de auteurs van deze WIKI pagina.

3.2 Uitdagingen bij het stellen van de diagnose

Het stellen van een diagnose van depressie bij mensen met ADHD brengt een aantal moeilijkheden met zich mee. Zo heeft eerder onderzoek in het verleden aangetoond dat het verband tussen ADHD en depressie kan verschillen per subtype van ADHD.

3.2.1 Overlap in symptomen

Het is mogelijk dat het gelijktijdig voorkomen van ADHD en depressie te wijten is aan een overlap in symptomen die door beide diagnoses worden gedeeld, zoals bijvoorbeeld concentratieproblemen, slapeloosheid of psychomotorische agitatie [91]. Anderzijds kunnen symptomen gericht op onoplettendheid, zoals afleidbaarheid, moeite om de aandacht vast te houden, of symptomen gericht op hyperreactiviteit zoals moeite met stilzitten, een depressie nabootsen aangezien deze symptomen ook kenmerkend zijn voor een depressie [92].

Bovendien zouden overeenkomstige risicoprocessen bijdragen aan het ontwikkelen van zowel ADHD als depressie. Zo kunnen bepaalde genetische factoren, zoals gemeenschappelijke genen die verantwoordelijk zijn voor zowel hyperactieve en onoplettende kenmerken als depressieve kenmerken, een rol spelen bij het gelijktijdig optreden van ADHD en depressie [91, 93]. Verder zijn er aanwijzingen dat verminderde neuronale activiteit in dopamine gemedieerde beloningscircuits gekoppeld is aan symptomen die zowel voorkomen bij ADHD als bij depressie zoals een negatief affect, lage motivatie en onoplettendheid [91]. Een laatste overeenkomst tussen ADHD en depressie wordt vertegenwoordigd door tekorten in emotieregulatie. Jongeren met ADHD hebben vaak minder adaptieve emotieregulatie strategieën, ervaren vaker negatieve of gefrustreerde emoties en hebben hogere niveaus van negatief affect [94].

3.2.2. Subjectiviteit van zelfrapportage

Mensen met ADHD, met name met symptomen van onoplettendheid, kunnen moeite hebben met het betrouwbaar rapporteren van hun symptomen, wat kan leiden tot een vertekening van de ernst van symptomen [95]. Om deze vertekende resultaten te voorkomen is het van belang om gegevens van een echtgenoot, ouder of een ander belangrijk persoon voor de patiënt op te nemen en hier dergelijke informatie mee te verzamelen [96].

3.2.3. Bijwerkingen van medicatie

Het gebruik van medicatie tegen ADHD, zoals methylfenidaat, kan leiden tot het ontstaan van internaliserende problemen. Met name stemmings- en emotionele problemen zijn de meest gemelde bijwerkingen als gevolg van het gebruik van medicatie voor ADHD. Het grootste risico op internaliserende problemen doet zich voor in de eerste drie maanden vanaf de start met de behandeling [97].

Vaak voorkomende bijwerkingen geassocieerd met stimulerende middelen, zoals methylfenidaat, zijn slapeloosheid, verminderde eetlust, gewichtsverlies, verhoogde hartslag en angst. Deze bijwerkingen komen overeen met de symptomen van een depressie, wat het lastig kan maken om depressieve symptomen te onderscheiden van bijwerkingen van medicatie [98].

3.2.4. Gebrek aan geschikte meetinstrumenten

Hoewel ouders vaak goed op de hoogte zijn van de waarneembare internaliserende symptomen van hun kinderen, zijn ze zich mogelijk minder bewust van de symptomen van hun kinderen die minder goed waar te nemen zijn, zoals gevoelens van waardeloosheid en overmatig bezorgd zijn [99]. Bovendien is er sprake van onnauwkeurigheid in de meetinstrumenten die worden gebruikt om ADHD en een onderliggende depressie in kaart te brengen, wat kan leiden tot onjuiste conclusies over de diagnose [100].

3.3. ADHD medicatie en de invloed op depressie

Depressie bij jongeren met ADHD ontstaat meestal een aantal jaar na het begin van ADHD, wat suggereert dat vroegtijdige diagnose en behandeling van ADHD mogelijk van invloed zijn op het risico op latere depressie [58]. Het hebben van zowel ADHD als een depressie zorgt voor een groter risico op negatieve uitkomsten zoals suïcide, dan bij personen met enkel een depressie of ADHD [56]. Het is niet duidelijk of de medicijnen die worden gebruikt om ADHD te behandelen het risico op depressie en suïcide vergroten of juist verkleinen [90]. Uit een meta-analyse naar suïcide gerelateerd gedrag bij pediatrische patiënten die behandeld werden met atomoxetine, blijkt dat die patiënten meer suïcidale ideeën ervaarden dan een placebogroep [101]. Op basis hiervan adviseerden de US Food and Drug Administration en Health Canada zorgprofessionals dat er nauw gelet moet worden op verergering van depressieve en suïcidale symptomen bij kinderen en jongeren die behandeld werden met atomoxetine [102]. In een retrospectief onderzoek werd gevonden dat het gebruik van stimulerende medicatie (o.a. methylfenidaat) bij kinderen, samenhangt met het ontstaan van bipolaire stoornissen op jongere leeftijd [103].

Daarentegen zijn er verschillende onderzoeken die aantonen dat vroeger beginnen met farmacotherapie geen invloed heeft op de ontwikkeling van depressie, of dat dit zelfs een beschermend effect heeft op de lange termijn, door het verminderen van psychosociale beperkingen die het gevolg zijn van ADHD [58]. In een retrospectief onderzoek naar het starten van ADHD medicatie en het ontwikkelen van een depressie, bleek later starten met farmacotherapie een sterke voorspeller te zijn van het ontstaan van een depressie. De groep die een depressie had of heeft gehad, meldde naast een latere start een kleiner aantal uitgeprobeerde medicijnen [104]. Ook in een longitudinale cohortstudie werd gevonden dat het gebruik van ADHD medicatie geassocieerd was met een verminderd langetermijnrisico op depressie, zelfs na het corrigeren voor personen die antidepressiva gebruikten [90]. Dit laat zien dat vroegtijdige diagnose en behandeling beschermend kunnen werken voor de ontwikkeling van een depressie, mogelijk doordat psychosociale beperkingen worden verminderd.

3.4. De samenhang tussen ADHD en Suïcidaliteit

Individuen met ADHD vertonen een verhoogd risico op zowel zelfmoordpogingen als voltooide zelfmoord, vergeleken met de controlegroep [105]. Het overlijden door zelfmoord bleek vijf keer vaker voor te komen bij personen die ADHD hadden in de kindertijd dan bij personen zonder ADHD in de kindertijd [106]. Herken je jezelf of iemand in je omgeving in dit verhaal? Help jezelf: https://www.113.nl/ - tel: 113

3.4.1 Verklaringen voor het Verhoogde Suiciderisico bij ADHD Patiënten

Overlappende Karakteristieken

Daarnaast zijn er een aantal psychologische en psychosociale karakteristieken die geassocieerd zijn met ADHD in volwassenen, die kunnen worden gelinkt aan het risico op zelfmoord en zelfmoord-gedrag. Deze staan weergegeven in onderstaande tabel.

Tabel 3: Psychologische en psychosociale karakteristieken die gelinkt zijn aan zelfmoordgedrag en ADHD [107]

Noot. Deze tabel is gemaakt door de auteurs van deze WIKI pagina.

Impulsiviteit en een Verminderde Besluitvaardigheid

Een belangrijk symptoom van ADHD is impulsiviteit [107]. Uit onderzoek is gebleken dat een impulsieve persoonlijkheid bijdraagt aan het ontwikkelen van suïcidaal gedrag [108]. Daarnaast kan een impulsieve persoonlijkheid leiden tot een verminderde besluitvaardigheid [109], wat tevens een risicofactor is voor het ontwikkelen van suïcidaal gedrag [110].

Comorbide Stoornissen

ADHD is op zichzelf geen voorspellende factor voor het risico op suïcidaliteit, maar is een sterke risicofactor wanneer dit in combinatie gaat met andere psychiatrische condities [111-113]. ADHD wordt geassocieerd met verschillende psychiatrische aandoeningen, zoals depressie, bipolaire stoornis, eetstoornissen, obsessieve-compulsieve stoornis, posttraumatische stressstoornis, angststoornis en middelenmisbruik [114, 115]. Het voorkomen van één of meer comorbide psychiatrische stoornissen bij personen met ADHD, verhoogt het risico op een suïcidepoging met vier tot twaalf keer, vergeleken met personen zonder een mentale stoornis [116]. ADHD in combinatie met middelenmisbruik wordt geassocieerd met een verhoogd risico op suïcide en suïcidepogingen [117].

Neurobiologie

Bij personen met ADHD is er sprake van een mindere mate van dopamine metabolite homovanillic acid (HVA) en serotonin metabolite 5-hydroxyindoleacetic acid (5-HIAA), wat mogelijk een onderliggend mechanisme is voor de relatie tussen ADHD en suïcidaliteit [118]. Daarnaast is een laag niveau van dopamine in de nucleus accumbens, dat deel uitmaakt van het beloningssysteem, gevonden in de postmortale hersenen van depressieve suïcidale patiënten en ADHD-patiënten [118]. Daarnaast bestaat er een vergroot risico op zowel suïcidepogingen als voltooide suïcide bij ADHD patiënten en hun eerstegraads familieleden [107].

Overige Suïciderisico Factoren Gerelateerd aan ADHD

Personen met ADHD zijn eerder geneigd om slaapproblemen, non-suïcidale zelfverwonding (NSSI) en gokproblematiek te vertonen [119]. Elk van deze factoren is geassocieerd met een verhoogd suïciderisico. Personen met ADHD vertonen regelmatig meerdere van deze factoren tegelijk, wat hen vatbaarder maakt voor het ontwikkelen van suïcidale gedragingen [119].

Slaapproblematiek

Het ervaren van ADHD symptomen is gerelateerd aan het vertonen van ernstige slaapstoornissen, zoals minder goede slaapefficiëntie, toegenomen nachtelijke activiteit, meer nachtelijk ontwaken en lagere niveaus van REM-slaap [120]. De REM-slaap is een belangrijke fase in de slaapcyclus, waarbij informatie van de voorgaande dag wordt verwerkt en opgeslagen. Daarnaast is de REM-slaap belangrijk voor het bevorderen van het concentratievermogen en het ontwikkelen van het brein [120]. Slaapproblemen zijn sterk gerelateerd aan suïcidale gedachten en gedragingen [121]. Daarnaast komen nachtmerries vaker voor bij personen met ADHD, wat tevens een risicofactor is voor het ontwikkelen van suïcidale gedragingen [121, 122].

NSSI

Niet-suïcidale zelfbeschadiging omvat het opzettelijk beschaden van zichzelf om negatieve emoties te verlichten, sociale verwachtingen te ontwijken, of steun te verkrijgen van de omgeving, zonder intentie voor zelfmoord [123]. Personen met ADHD lopen een aanzienlijk hoger risico op het ontwikkelen van NSSI, vanwege een lage inhibitiecontrole, impulsiviteit, eetstoornissen, antisociaal gedrag en gebrekkige sociale relaties [124]. Personen die NSSI uitoefenen, vertonen een verhoogd risico op suïcide [125].

Gokproblematiek

Een aanzienlijk percentage van de personen met een gokverslaving vertoont symptomen van ADHD. Uit een retrospectieve studie bleek 31% van de gokverslaafden ADHD in de kindertijd te hebben gehad, en 11% in de volwassenheid, wat aanzienlijk hoger is dan de gewone bevolking [126]. Dit is onder andere te verklaren door de impulsiviteit die personen met ADHD vertonen [126]. Probleemgokken veroorzaakt en verergert de consequenties voor volwassenen met ADHD, zoals het negatief beïnvloeden van schoolprestatie, werkprestatie, financieel welzijn, familieband, fysieke en mentale gezondheid [127]. Suïcidale gedragingen komen voor bij 12% tot 92% van de gokverslaafden, en 4% tot 40% van de gokverslaafden heeft een geschiedenis met één of meerdere zelfmoordpogingen [127].

3.4.2 Zelfmoordpreventie Maatregelen voor volwassenen met ADHD

Aangezien personen met ADHD een significant hoger risico op zelfmoordgedrag vertonen, is er aanleiding voor geestelijke gezondheidszorgverleners om deze groep te screenen en te beoordelen [128]. Het beoordelen van het risico op zelfmoord bij personen met ADHD moet vragen bevatten over zowel eerdere als huidige zelfmoordgedachten, -plannen en -gedragingen, evenals de toegang tot mogelijke zelfmoordmiddelen [129]. Het is van belang dat zowel naasten als zorgverleners zich bewust zijn van het verhoogde risico op zelfmoord bij personen met ADHD, en educatie ontvangen over de waarschuwingssignalen van suicidaliteit [130]. Het is van belang om te beseffen dat de diagnose ADHD niet hetgeen is dat dat het risico op zelfmoord vergroot. Daarentegen, zijn het de individuele klinische kenmerken van volwassenen met ADHD die het risico op suïcidaliteit veroorzaken [131]. Om deze reden is de vroege behandeling van zowel ADHD als comorbide psychopathologiën, die tevens onafhankelijk een suicide risicofactor kunnen zijn, enorm van belang [131].

Korte samenvatting
In het laatste onderdeel van deze WIKI is dieper ingegaan op de interactie tussen ADHD en depressie. Waarbij is gefocust op het onderliggende mechanisme. Er is onderscheid gemaakt tussen het neurobiologische mechanisme, waar een lager serotonineniveau geassocieerd is met ADHD-symptomen, en het gedragsmatig mechanisme, waar bepaalde ervaringen kunnen leiden tot ontwikkeling van maladaptieve cognities. Ook zijn er verschillende uitdagingen bij het stellen van de diagnose van depressie bij ADHD, zoals overlap in symptomen. Daarnaast is gebleken dat medicatie voor ADHD depressie kan verergeren. Echter lijkt vroegtijdige behandeling het risico op depressie te verminderen. Ten slotte is gebleken dat mensen met ADHD een verhoogd suïciderisico hebben. Het overlijden door zelfmoord bleek namelijk vijf keer vaker voor te komen bij mensen met ADHD. Hier zijn verschillende verklaringen voor gevonden, waaronder interpersoonlijke relatieproblematiek. Zelfmoordpreventie, met behulp van screening, speelt hierin een belangrijke rol.

Conclusie

ADHD is dus een ontwikkelingsstoornis, gekenmerkt door problemen met de aandacht, hyperactiviteit, nadenken, gevoelens en gedrag. ADHD gaat vaak samen met andere psychische stoornissen. Bij 30 tot 50 procent van de personen met ADHD worden depressieve symptomen gerapporteerd. Deze veelvoorkomende comorbiditeit kan worden verklaard door zowel neurobiologische als gedragsmatige mechanismen. Zo is bij ADHD sprake van lagere serotonine niveaus, wat tevens kan leiden tot een gebrek van emotionele controle. Dit kan een depressie kan veroorzaken. Ook zou genetische invloed een rol spelen in de vatbaarheid voor zowel ADHD als depressie. Volgens het model van Safren en collega’s kunnen de neurologische tekortkomingen die bij ADHD leiden tot chronische cognitieve en gedragsmatige problemen. Deze problemen vergroten het risico op stemmingsstoornissen, zoals als depressie. Het hebben van zowel ADHD als een depressie brengt verschillende moeilijkheden. Door een overlap in symptomen en subjectiviteit van zelfrapportage is het diagnosticeren van een depressie bij personen met ADHD lastiger. Daarnaast bestaat wisselend bewijs voor dat ADHD-medicatie wellicht stimulerend zou werken voor het ontwikkelen van een depressie. Ten slotte hebben personen met ADHD een aanzienlijk groter risico op het ontwikkelen van suïcidaliteit. Er zijn verschillende karakteristieken bij personen met ADHD die het risico op suïcide kunnen verklaren. Ook comorbide stoornissen, neurobiologie, een impulsieve persoonlijkheid en andere factoren kunnen een verklaring bieden voor het verhoogde risico op zelfmoord bij personen met ADHD.

Aanbevelingen

Gezien het frequente voorkomen van depressie bij ADHD is het belangrijk dat personen met ADHD hiervoor worden gescreend. Hierbij moet rekening worden gehouden met de uitdagingen bij het stellen van diagnose, zoals eerder genoemd. Zorgverleners moeten zich bewust zijn van de overlappende symptomen tussen ADHD en depressie, zodat zij de tekenen van een depressie beter leren herkennen bij hun patiënten met ADHD. Daarnaast zou bij het screenen voor depressie minder gebruik moeten worden gemaakt van zelfrapportage. De rapportage van de symptomen van personen met ADHD is betrouwbaarder wanneer deze informatie afkomstig is van een naaste, in plaats van de patiënt zelf. Verder is belangrijk dat zowel de patiënt als de zorgverlener worden voorgelicht over de bijwerkingen van methylfenidaat, die overlappend zijn met de symptomen van een depressie. Over het algemeen is het belangrijk dat personen met ADHD en hun naasten worden voorgelicht over het verhoogde risico dat zij lopen op het ontwikkelen van een depressie. Wanneer zij hiervan op de hoogte zijn, kunnen zij zelf de tekenen van een depressie beter leren aanvoelen. Ten slotte is het van groot belang dat verschillende vormen van zelfmoordpreventie wordt gehandhaafd, zoals eerder besproken in paragraaf 2.5. Zo moet er worden gescreend op suïcidaliteit en is het inlichten van patiënten en naasten over het verhoogde risico op suïcide van groot belang. Daarnaast zullen de klinische kenmerken van de patiënt in de gaten moeten worden gehouden.

Toekomstig onderzoek

Toekomstig onderzoek zou zich kunnen richten op het ontwikkelen van geschikte meetinstrument voor het screenen voor depressie bij personen met ADHD. Doordat er overlap bestaat in de kenmerken van ADHD en depressie, en doordat personen met ADHD minder accuraat hun symptomen kunnen rapporteren, is het lastig om een depressie te diagnosticeren bij personen met ADHD. Momenteel zijn er nog geen geschikte meetinstrumenten om ADHD en een onderliggende depressie in kaart te brengen. Een zo snelle diagnose is nodig om onderliggende psychopathologie bij ADHD zo snel mogelijk te kunnen behandelen. Daarnaast is nog onduidelijk of ADHD medicatie een toegenomen risico op een depressie veroorzaakt. Onderzoekt wijst uit dat het gebruik van atomoxetine bij jonge kinderen kan leiden tot meer suïcidale ideeën. Anderzijds, is bewijs gevonden dat jong beginnen met ADHD medicatie geen invloed heeft op het ontwikkelen van een depressie, of zelf bescherming hiertegen kan bieden. Het is van groot belang om te onderzoeken of het jong beginnen met ADHD medicatie daadwerkelijk het risico op een depressie kan vergroten. Het zou daarom verstandig zijn als in de toekomst hier onderzoek naar wordt gedaan.

Referenties

1. Lees de blogs. ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) [Internet]. Hersenstichting. 2019 [cited 2024 Mar 1]. Available from: https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/adhd/

2. Verschil in verhouding hersenvolume verklaart waarom mannen vaker ADHD of autisme hebben dan vrouwen [Internet]. Ggztotaal.nl. [cited 2024 Mar 1]. Available from: https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3662303/nieuws/verschil_in_verhouding_hersenvolume_verklaart_waarom_mannen_vaker_adhd_of_autisme_hebben_dan_vrouwen.html

3. Rucklidge JJ. Gender differences in ADHD: implications for psychosocial treatments. Expert Rev Neurother [Internet]. 2008;8(4):643–55. Available from: http://dx.doi.org/10.1586/14737175.8.4.643

4. Furman L. What is attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD)? J Child Neurol [Internet]. 2005;20(12):994–1002. Available from: http://dx.doi.org/10.1177/08830738050200121301

5. Riglin L, Leppert B, Dardani C, Thapar AK, Rice F, O’Donovan MC, et al. ADHD and depression: investigating a causal explanation. Psychol Med [Internet]. 2021 [cited 2024 Mar 1];51(11):1890–7. Available from: https://www.cambridge.org/core/journals/psychological-medicine/article/adhd-and-depression-investigating-a-causal-explanation/02FC95F0E26F6265C7024856227DC510

6. Polanczyk G MD, de Lima MS MD, PhD, Horta BL MD, PhD, Biederman J MD, Rohde LA MD, PhD. The worldwide prevalence of ADHD: A systematic review and metaregression analysis. Am J Psychiatry [Internet]. 2007;164(6):942–8. Available from: http://dx.doi.org/10.1176/ajp.2007.164.6.942

7. Safer DJ. Is ADHD really increasing in youth? J Atten Disord [Internet]. 2018;22(2):107–15. Available from: http://dx.doi.org/10.1177/108705471558657

8. Trimbos.nl. [cited 2024 Mar 2]. Available from: https://cijfers.trimbos.nl/nemesis/verdiepende-informatie-psychische-aandoeningen/adhd/

9. Skounti M, Philalithis A, Galanakis E. Variations in prevalence of attention deficit hyperactivity disorder worldwide. Eur J Pediatr [Internet]. 2006;166(2):117–23. Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s00431-006-0299-5

10. Heuvelrug GGZ. ADHD-symptomen vrouwen [Internet]. GGZ Heuvelrug. 2022 [cited 2024 Mar 2]. Available from: https://www.ggzheuvelrug.nl/adhd-symptomen-vrouwen/

11. Grimm O, Kranz TM, Reif A. Genetics of ADHD: What should the clinician know? Curr Psychiatry Rep [Internet]. 2020;22(4). Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s11920-020-1141-x

12. Faraone SV, Bonvicini C, Scassellati C. Biomarkers in the diagnosis of ADHD – promising directions. Curr Psychiatry Rep [Internet]. 2014;16(11). Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s11920-014-0497-1

13. Wolraich ML, Chan E, Froehlich T, Lynch RL, Bax A, Redwine ST, et al. ADHD diagnosis and treatment guidelines: A historical perspective. Pediatrics [Internet]. 2019 [cited 2024 Mar 2];144(4):e20191682. Available from: https://publications.aap.org/pediatrics/article/144/4/e20191682/76959/ADHD-Diagnosis-and-Treatment-Guidelines-A

14. GGZ Standaarden [Internet]. Ggzstandaarden.nl. [cited 2024 Mar 2]. Available from: https://www.ggzstandaarden.nl/zorgstandaarden/adhd/diagnostiek-en-monitoring/algemene-aandachtspunten-mbt-diagnostiek-van-adhd

15. Faraone, S. V., Asherson, P., Banaschewski, T., Biederman, J., Buitelaar, J. K., Ramos-Quiroga, J. A., Rohde, L. A., Sonuga-Barke, E. J., Tannock, R., & Franke, B. (2015). Attention-deficit/hyperactivity disorder. Nature Reviews Disease Primers, 1(1). https://doi.org/10.1038/nrdp.2015.20

16. American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition. Arlington, VA, American Psychiatric Association

17. Adler LA, Spencer T, Faraone SV, Reimherr FW, Kelsey D, Michelson D, et al. Training raters to assess adult ADHD: Reliability of ratings. J Atten Disord [Internet]. 2005;8(3):121–6. Available from: http://dx.doi.org/10.1177/1087054705277168

18. Semeijn EJ, Comijs HC, de Vet HCW, Kooij JJS, Michielsen M, Beekman ATF, et al. Lifetime stability of ADHD symptoms in older adults. Atten Defic Hyperact Disord [Internet]. 2016;8(1):13–20. Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s12402-015-0178-x

19. Wolfers T, Beckmann CF, Hoogman M, Buitelaar JK, Franke B, Marquand AF. Individual differences v. the average patient: mapping the heterogeneity in ADHD using normative models. Psychol Med [Internet]. 2020 [cited 2024 Mar 2];50(2):314–23. Available from: https://www.cambridge.org/core/journals/psychological-medicine/article/individual-differences-v-the-average-patient-mapping-the-heterogeneity-in-adhd-using-normative-models/271BA9E4599EF1A64BA9CB61A080B2ED

20. Dobrosavljevic M, Larsson H, Cortese S. The diagnosis and treatment of attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD) in older adults. Expert Rev Neurother [Internet]. 2023;23(10):883–93. Available from: http://dx.doi.org/10.1080/14737175.2023.2250913

21. Franke B, Michelini G, Asherson P, Banaschewski T, Bilbow A, Buitelaar JK, et al. Live fast, die young? A review on the developmental trajectories of ADHD across the lifespan. Eur Neuropsychopharmacol [Internet]. 2018;28(10):1059–88. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.euroneuro.2018.08.001

22. Cheung CHM, Rijdijk F, McLoughlin G, Faraone SV, Asherson P, Kuntsi J. Childhood predictors of adolescent and young adult outcome in ADHD. J Psychiatr Res [Internet]. 2015;62:92–100. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.jpsychires.2015.01.011

23. Slaby I, Hain HS, Abrams D, Mentch FD, Glessner JT, Sleiman PMA, et al. An electronic health record (EHR) phenotype algorithm to identify patients with attention deficit hyperactivity disorders (ADHD) and psychiatric comorbidities. J Neurodev Disord [Internet]. 2022;14(1). Available from: http://dx.doi.org/10.1186/s11689-022-09447-9

24. Nederland Z. GGZ Comorbiditeit [Internet]. Zorginzicht.nl. [cited 2024 Mar 5]. Available from: https://www.zorginzicht.nl/kwaliteitsinstrumenten/ggz-comorbiditeit

25. Meinzer MC, Lewinsohn PM, Pettit JW, Seeley JR, Gau JM, Chronis-Tuscano A, et al. Attention-deficit/hyperactivity disorder in adolescence predicts onset of major depressive disorder through early adulthood: Research article: ADHD in adolescence predicts MDD. Depress Anxiety [Internet]. 2013;30(6):546–53. Available from: http://dx.doi.org/10.1002/da.22082

26. Jacob CP, Romanos J, Dempfle A, Heine M, Windemuth-Kieselbach C, Kruse A, et al. Co-morbidity of adult attention-deficit/hyperactivity disorder with focus on personality traits and related disorders in a tertiary referral center. Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci [Internet]. 2007;257(6):309–17. Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s00406-007-0722-6

27. Merrill BM, Macphee FL, Burrows-MacLean L, Coles EK, Wymbs BT, Chacko A, et al. Single and combined effects of multiple intensities of behavioral modification and methylphenidate for children with ADHD in the home setting. Res Child Adolesc Psychopathol [Internet]. 2023;51(10):1481–95. Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s10802-023-01093-6

28. Maia CRM, Cortese S, Caye A, Deakin TK, Polanczyk GV, Polanczyk CA, et al. Long-term efficacy of methylphenidate immediate-release for the treatment of childhood ADHD: A systematic review and meta-analysis. J Atten Disord [Internet]. 2017;21(1):3–13. Available from: http://dx.doi.org/10.1177/1087054714559643

29. Nederland Z. methylfenidaat [Internet]. Farmacotherapeutischkompas.nl. [cited 2024 Mar 8]. Available from: https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/m/methylfenidaat

30. Champ RE, Adamou M, Tolchard B. The impact of psychological theory on the treatment of Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) in adults: A scoping review. PLoS One [Internet]. 2021;16(12):e0261247. Available from: http://dx.doi.org/10.1371/journal.pone.0261247

31. Fullen T, Jones SL, Emerson LM, Adamou M. Psychological treatments in adult ADHD: A systematic review. J Psychopathol Behav Assess [Internet]. 2020;42(3):500–18. Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s10862-020-09794-8

32. Cairncross M, Miller CJ. The effectiveness of mindfulness-based therapies for ADHD: A meta-analytic review. J Atten Disord [Internet]. 2020;24(5):627–43. Available from: http://dx.doi.org/10.1177/1087054715625301

33. Schönenberg M, Wiedemann E, Schneidt A, Scheeff J, Logemann A, Keune PM, et al. Neurofeedback, sham neurofeedback, and cognitive-behavioural group therapy in adults with attention-deficit hyperactivity disorder: a triple-blind, randomised, controlled trial. Lancet Psychiatry [Internet]. 2017;4(9):673–84. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/s2215-0366(17)30291-2

34. Lees de blogs. ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) [Internet]. Hersenstichting. 2019 [cited 2024 Mar 1]. Available from: https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/adhd/

35. Gundel LK, Pedersen CB, Munk-Olsen T, Dalsgaard S. Longitudinal association between mental disorders in childhood and subsequent depression - A nationwide prospective cohort study. J Affect Disord [Internet]. 2018;227:56–64. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.jad.2017.10.023

36. American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5 (R)). 5th ed. Arlington, TX: American Psychiatric Association Publishing; 2013.

37. Querido B. Depressie - DSM-5 [Internet]. Hulpgids.nl. [cited 2024 Apr 8]. Available from: https://hulpgids.nl/informatie/ziektebeelden/depressieve-stemmingsstoornissen/depressie/depressieve-stoornis-dsm-5

38. Sobanski E, Brüggemann D, Alm B, Kern S, Philipsen A, Schmalzried H, et al. Subtype differences in adults with attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD) with regard to ADHD-symptoms, psychiatric comorbidity and psychosocial adjustment. Eur Psychiatry [Internet]. 2008;23(2):142–9. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.eurpsy.2007.09.007

39. Sandra Kooij JJ. Adult ADHD: Diagnostic assessment and treatment. Cham, Switzerland: Springer Nature; 2022.

40. Bond DJ, Hadjipavlou G, Lam RW, McIntyre RS, Beaulieu S, Schaffer A, et al. The Canadian Network for Mood and Anxiety Treatments (CANMAT) task force recommendations for the management of patients with mood disorders and comorbid attention-deficit/hyperactivity disorder. Ann Clin Psychiatry. 2012;24(1):23–37.

41. Spencer T, Biederman J, Wilens T. Attention-deficit/hyperactivity disorder and comorbidity. Pediatr Clin North Am [Internet]. 1999;46(5):915–27. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/s0031-3955(05)70163-2

42. Biederman J, Faraone S, Mick E, Lelon E. Psychiatric comorbidity among referred juveniles with major depression: fact or artifact? J Am Acad Child Adolesc Psychiatry [Internet]. 1995;34(5):579–90. Available from: http://dx.doi.org/10.1097/00004583-199505000-00010

43. Ljung T, Chen Q, Lichtenstein P, Larsson H. Common etiological factors of attention-deficit/ hyperactivity disorder and suicidal behavior: a population-based study in Sweden. JAMA Psychiat. 2014;71(8):958–64.

44. Barbaresi WJ, Colligan RC, Weaver AL, Voigt RG, Killian JM, Katusic SK. Mortality, ADHD, and psychosocial adversity in adults with childhood ADHD: a prospective study. Pediatrics [Internet]. 2013;131(4):637–44. Available from: http://dx.doi.org/10.1542/peds.2012-2354

45. Stickley A, Koyanagi A, Ruchkin V, Kamio Y. Attention-deficit/hyperactivity disorder symptoms and suicide ideation and attempts: Findings from the Adult Psychiatric Morbidity Survey 2007. J Affect Disord [Internet]. 2016;189:321–8. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.jad.2015.09.061

46. Klassen LJ, Katzman MA, Chokka P. Adult ADHD and its comorbidities, with a focus on bipolar disorder. J Affect Disord [Internet]. 2010;124(1–2):1–8. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.jad.2009.06.036

47. Wender PH, Wolf LE, Wasserstein J. Adults with ADHD: An overview. Ann N Y Acad Sci [Internet]. 2001;931(1):1–16. Available from: http://dx.doi.org/10.1111/j.1749-6632.2001.tb05770.x

48. Seymour KE, Miller L. ADHD and depression: The role of poor frustration tolerance. Curr Dev Disord Rep [Internet]. 2017;4(1):14–8. Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s40474-017-0105-2

49. Leibenluft E, Stoddard J. The developmental psychopathology of irritability. Dev Psychopathol [Internet]. 2013;25(4pt2):1473–87. Available from: http://dx.doi.org/10.1017/s0954579413000722

50. Posner J, Siciliano F, Wang Z, Liu J, Sonuga-Barke E, Greenhill L. A multimodal MRI study of the hippocampus in medication-naive children with ADHD: what connects ADHD and depression? Psychiatry Res [Internet]. 2014;224(2):112–8. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.pscychresns.2014.08.006

51. Wiki auteurs. Neurobiologische mechanismen ADHD en depressie. Assets B 165 59k. Download Brain hypothalamus in human silhouette vector for free [Internet]. Freepik. [cited 2024 Apr 8]. Available from: https://www.freepik.com/free-vector/brain-hypothalamus-human-silhouette-vector_35822320.htm#fromView=search&page=4&position=11&uuid=46ece40d-8ce8-4df9-84f7-acf0981be26b%22%3EImage%20by%20brgfx%20on%20Freepik%3C/a%3E

52. Ochsner KN, Gross JJ. The cognitive control of emotion. Trends Cogn Sci [Internet]. 2005;9(5):242–9. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.tics.2005.03.010

53. Phillips ML, Drevets WC, Rauch SL, Lane R. Neurobiology of emotion perception I: The neural basis of normal emotion perception. Biol Psychiatry [Internet]. 2003;54(5):504–14. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/s0006-3223(03)00168-9

54. Shaw P, Stringaris A, Nigg J, Leibenluft E. Emotion dysregulation in attention deficit hyperactivity disorder. Am J Psychiatry [Internet]. 2014;171(3):276–93. Available from: http://dx.doi.org/10.1176/appi.ajp.2013.13070966

55. Roy A. The development of depression in children and adolescents with ADHD. 2016.

56. Daviss WB. A review of co-morbid depression in pediatric ADHD: Etiologies, phenomenology, and treatment. J Child Adolesc Psychopharmacol [Internet]. 2008;18(6):565–71. Available from: http://dx.doi.org/10.1089/cap.2008.032

57. Michielsen M, Comijs HC, Semeijn EJ, Beekman ATF, Deeg DJH, Sandra Kooij JJ. The comorbidity of anxiety and depressive symptoms in older adults with attention-deficit/hyperactivity disorder: a longitudinal study. J Affect Disord [Internet]. 2013;148(2–3):220–7. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.jad.2012.11.063

58. Waxmonsky J. Assessment and treatment of attention deficit hyperactivity disorder in children with comorbid psychiatric illness. Curr Opin Pediatr [Internet]. 2003;15(5):476–82. Available from: http://dx.doi.org/10.1097/00008480-200310000-00006

59. Caddra.ca. [cited 2024 Mar 13]. Available from: https://adhdlearn.caddra.ca/wp-content/uploads/2022/08/Canadian-ADHD-Practice-Guidelines-4.1-January-6-2021.pdf

60. Hughes CW, Emslie GJ, Crismon ML, Posner K, Birmaher B, Ryan N, et al. Texas children’s medication algorithm project: Update from Texas consensus conference panel on medication treatment of childhood major depressive disorder. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry [Internet]. 2007;46(6):667–86. Available from: http://dx.doi.org/10.1097/chi.0b013e31804a859b

61. Kooij S. ADHD en persoonlijkheidsstoornissen. In: Handboek persoonlijkheidspathologie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum; 2017. p. 553–68.

62. Eerste keuze-middelen bij depressie - Richtlijn - Richtlijnendatabase [Internet]. Richtlijnendatabase.nl. [cited 2024 Mar 18]. Available from: https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/depressie/farmacotherapeutische_behandeling_depressie/eerste_keuze-middelen_bij_depressie.html

63. Popper CW. Pharmacological alternatives to psychostimulants for the treatment of attention-deficit/hyperactivity disorder. Child Adolesc Psychiatr Clin N Am [Internet]. 2000;9(3):605–46. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/s1056-4993(18)30109-3

64. Ding Y-S, Naganawa M, Gallezot J-D, Nabulsi N, Lin S-F, Ropchan J, et al. Clinical doses of atomoxetine significantly occupy both norepinephrine and serotonin transports: Implications on treatment of depression and ADHD. Neuroimage [Internet]. 2014;86:164–71. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.neuroimage.2013.08.001

65. Barton J. Atomoxetine: a new pharmacotherapeutic approach in the management of attention deficit/hyperactivity disorder. Arch Dis Child [Internet]. 2005;90 Suppl 1(suppl_1):i26-9. Available from: http://dx.doi.org/10.1136/adc.2004.059386

66. Robbins TW, Arnsten AFT. The neuropsychopharmacology of fronto-executive function: monoaminergic modulation. Annu Rev Neurosci [Internet]. 2009;32(1):267–87. Available from: http://dx.doi.org/10.1146/annurev.neuro.051508.135535

67. Atomoxetine ADHD and Comorbid MDD Study Group, Bangs ME, Emslie GJ, Spencer TJ, Ramsey JL, Carlson C, et al. Efficacy and safety of atomoxetine in adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder and major depression. J Child Adolesc Psychopharmacol [Internet]. 2007;17(4):407–20. Available from: http://dx.doi.org/10.1089/cap.2007.0066

68. Ding Y-S, Fowler JS. New generation radiotracers for nAChR and NET. Proceedings of the third La Jolla Conference “. 2005;32:707–18.

69. Verbeeck W, Tuinier S, Bekkering GE. Antidepressants in the treatment of adult attention-deficit hyperactivity disorder: a systematic review. Adv Ther [Internet]. 2009;26(2):170–84. Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s12325-009-0008-7

70. Bupropion bij ADHD bij volwassenen - Richtlijn - Richtlijnendatabase [Internet]. Richtlijnendatabase.nl. [cited 2024 Mar 18]. Available from: https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/adhd_bij_volwassenen/medicamenteuze_behandeling_adhd/niet-stimulerende_medicatie_adhd_volwassenen/bupropion_bij_adhd_bij_volwassenen.html

71. Richtlijn ADHD bij volwassenen Fase I - Diagnostiek en medicamenteuze behandeling.

72. Atomoxetine bij ADHD bij volwassenen - Richtlijn - Richtlijnendatabase [Internet]. Richtlijnendatabase.nl. [cited 2024 Mar 15]. Available from: https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/adhd_bij_volwassenen/medicamenteuze_behandeling_adhd/niet-stimulerende_medicatie_adhd_volwassenen/atomoxetine_bij_adhd_bij_volwassenen.html

73. Jensen CM, Amdisen BL, Jørgensen KJ, Arnfred SMH. Cognitive behavioural therapy for ADHD in adults: systematic review and meta-analyses. Atten Defic Hyperact Disord [Internet]. 2016;8(1):3–11. Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s12402-016-0188-3

74. Safren SA, Otto MW, Sprich S, Winett CL, Wilens TE, Biederman J. Cognitive-behavioral therapy for ADHD in medication-treated adults with continued symptoms. Behav Res Ther [Internet]. 2005;43(7):831–42. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.brat.2004.07.001

75. Safren S, Sprich S, Chulvick S. Psychosocial treatments for adults with ADHD. Psychiatr Clin North Am. 2004;27.

76. Knouse LE, Safren SA. Current status of cognitive behavioral therapy for adult attention-deficit hyperactivity disorder. Psychiatr Clin North Am [Internet]. 2010;33(3):497–509. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.psc.2010.04.001

77. Park J-I, Lee I-H, Lee S-J, Kwon R-W, Choo E-A, Nam H-W, et al. Effects of music therapy as an alternative treatment on depression in children and adolescents with ADHD by activating serotonin and improving stress coping ability. BMC Complement Med Ther [Internet]. 2023;23(1). Available from: http://dx.doi.org/10.1186/s12906-022-03832-6

78. Wang LJ, Yu YH, Fu ML, Yeh WT, Hsu JL, Yang YH. Attention deficit hyperactivity disorder is associated with allergic symptoms and low levels of hemoglobin and serotonin. Sci Rep. 2018;8(1).

79. Hou YW, Xiong P, Gu X, Huang X, Wang M, Wu J. Association of Serotonin Receptors with attention defcit hyperactivity disorder: a systematic review and Meta-analysis. Curr Med Sci. 2018;38(3):538–51.

80. Kanen JW, Arntz FE, Yellowlees R, Cardinal RN, Price A, Christmas DM. Serotonin depletion amplifes distinct human social emotions Park et al. BMC Complementary Medicine and Therapies (2023) 23:73 Page 13 of 14 as a function of individual diferences in personality. Transl Psychiatry. 2021;11(1).

81. Zepf FD, Gaber TJ, Baurmann D, Bubenzer S, Konrad K, Herpertz-Dahl- Mann B. Serotonergic neurotransmission and lapses of attention in children and adolescents with attention defcit hyperactivity disorder: availability of tryptophan infuences attentional performance. Int J Neu- ropsychopharmacol. 2010;13(7):933–41.

82. Nautiyal KM, Tanaka KF, Barr MM, Tritschler L, Dantec L, David Y. Distinct circuits underlie the efects of 5-HT1B receptors on aggression and impulsivity. Neuron. 2015;86(3):813–26.

83. Curatolo P, D’Agati E, Moavero R. The neurobiological basis of ADHD. Ital J Pediatr [Internet]. 2010;36(1):79. Available from: http://dx.doi.org/10.1186/1824-7288-36-79

84. Cole J, Ball HA, Martin NC, Scourfield J, Mcguffin P. Genetic overlap between measures of hyperactivity/inattention and mood in children and adolescents. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry [Internet]. 2009;48(11):1094–101. Available from: http://dx.doi.org/10.1097/CHI.0b013e3181b7666e

85. Kim JW, Biederman J, Arbeitman L, Fagerness J, Doyle AE, Petty C, et al. Investigation of variation in SNAP-25 and ADHD and relationship to co-morbid major depressive disorder. Am J Med Genet B Neuropsychiatr Genet [Internet]. 2007;144B(6):781–90. Available from: http://dx.doi.org/10.1002/ajmg.b.30522

86. Spencer T, Biederman J, Wilens TE, Farone SV. Overview and neurobiology of attentiondeficit/hyperactivity disorder. J Clin Psychiatry. 2002;63(Supp):2–9.

87. Powell V, Riglin L, Hammerton G, Eyre O, Martin J, Anney R, et al. What explains the link between childhood ADHD and adolescent depression? Investigating the role of peer relationships and academic attainment. Eur Child Adolesc Psychiatry [Internet]. 2020;29(11):1581–91. Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s00787-019-01463-w

88. Bunford N, Evans SW, Langberg JM. Emotion dysregulation is associated with social impairment among young adolescents with ADHD. J Atten Disord [Internet]. 2018;22(1):66–82. Available from: http://dx.doi.org/10.1177/1087054714527793

89. Mayer JS, Bernhard A, Fann N, Boxhoorn S, Hartman CA, Reif A, et al. Cognitive mechanisms underlying depressive disorders in ADHD: A systematic review. Neurosci Biobehav Rev [Internet]. 2021;121:307–45. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.neubiorev.2020.12.018

90. Chang Z, D’Onofrio BM, Quinn PD, Lichtenstein P, Larsson H. Medication for attention-deficit/hyperactivity disorder and risk for depression: A nationwide longitudinal cohort study. Biol Psychiatry [Internet]. 2016;80(12):916–22. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.biopsych.2016.02.018

91. Meinzer MC, Pettit JW, Viswesvaran C. The co-occurrence of attention-deficit/hyperactivity disorder and unipolar depression in children and adolescents: A meta-analytic review. Clin Psychol Rev [Internet]. 2014;34(8):595–607. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.cpr.2014.10.002

92. Sadek J. Clinician’s guide to ADHD comorbidities in children and adolescents: Case studies. Cham: Springer International Publishing; 2019

93. Cole J, Ball HA, Martin NC, Scourfield J, Mcguffin P. Genetic overlap between measures of hyperactivity/inattention and mood in children and adolescents. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry [Internet]. 2009;48(11):1094–101. Available from: http://dx.doi.org/10.1097/chi.0b013e3181b7666e

94. Wheeler Maedgen J, Carlson CL. Social functioning and emotional regulation in the attention deficit hyperactivity disorder subtypes. J Clin Child Psychol [Internet]. 2000;29(1):30–42. Available from: http://dx.doi.org/10.1207/s15374424jccp2901_4

95. Abrams J, Faraone SV, Woodworth KY, Spencer TJ, Biederman I, Biederman J. Are adult ADHD patients good informants of their symptoms? A qualitative literature review of concordance between clinician and self-report ADHD symptoms. J Nerv Ment Dis [Internet]. 2018;206(9):739–43. Available from: http://dx.doi.org/10.1097/NMD.0000000000000870

96. Erhardt D, Epstein JN, Conners CK, Parker JDA, Sitarenios G. Self-ratings of ADHD symptomas in auts II: Reliability, validity, and diagnostic sensitivity. J Atten Disord [Internet]. 1999;3(3):153–8. Available from: http://dx.doi.org/10.1177/108705479900300304

97. Tobaiqy M, Stewart D, Helms PJ, Williams J, Crum J, Steer C, et al. Parental reporting of adverse drug reactions associated with attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD) medications in children attending specialist paediatric clinics in the UK. Drug Saf [Internet]. 2011;34(3):211–9. Available from: http://dx.doi.org/10.2165/11586050-000000000-00000

98. Nuñez NA, Salgado MF, Frye MA. Stimulants in bipolar depression: Risks and benefits. Psychiatr Ann [Internet]. 2023;53(2):73–8. Available from: http://dx.doi.org/10.3928/00485713-20230201-01

99. Becker SP, Schindler DN, Holdaway AS, Tamm L, Epstein JN, Luebbe AM. The Revised Child Anxiety and Depression Scales (RCADS): Psychometric evaluation in children evaluated for ADHD. J Psychopathol Behav Assess [Internet]. 2019;41(1):93–106. Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s10862-018-9702-6

100. Blackman GL, Ostrander R, Herman KC. Children with ADHD and depression: A multisource, multimethod assessment of clinical, social, and academic functioning. J Atten Disord [Internet]. 2005;8(4):195–207. Available from: http://dx.doi.org/10.1177/108705470527877

101. Bangs ME, Tauscher-Wisniewski S, Polzer J, Zhang S, Acharya N, Desaiah D, et al. Meta-analysis of suicide-related behavior events in patients treated with atomoxetine. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry [Internet]. 2008;47(2):209–18. Available from: http://dx.doi.org/10.1097/chi.0b013e31815d88b2

102. Food US, Drug Administration, editors. Public health advisory: Suicidal thinking in children and adolescents being treated with Strattera (atomoxetine). 2005.

103. DelBello MP, Soutullo CA, Hendricks W, Niemeier RT, McElroy SL, Strakowski SM. Prior stimulant treatment in adolescents with bipolar disorder: association with age at onset: Stimulants and bipolar disorder. Bipolar Disord [Internet]. 2001;3(2):53–7. Available from: http://dx.doi.org/10.1034/j.1399-5618.2001.030201.x

104. Daviss WB, Birmaher B, Diler RS, Mintz J. Does pharmacotherapy for attention-deficit/hyperactivity disorder predict risk of later major depression? J Child Adolesc Psychopharmacol [Internet]. 2008;18(3):257–64. Available from: http://dx.doi.org/10.1089/cap.2007.0100

105. Ljung T, Chen Q, Lichtenstein P, Larsson H. Common etiological factors of attention-deficit/ hyperactivity disorder and suicidal behavior: a population-based study in Sweden. JAMA Psychiat. 2014;71(8):958–64.

106. Barbaresi WJ, Colligan RC, Weaver AL, Voigt RG, Killian JM, Katusic SK. Mortality, ADHD, and psychosocial adversity in adults with childhood ADHD: a prospective study. Pediatrics [Internet]. 2013;131(4):637–44. Available from: http://dx.doi.org/10.1542/peds.2012-2354

107. Wender PH, Wolf LE, Wasserstein J. Adults with ADHD: An overview. Ann N Y Acad Sci [Internet]. 2001;931(1):1–16. Available from: http://dx.doi.org/10.1111/j.1749-6632.2001.tb05770.x

108. Swann AC, Steinberg JL, Lijffijt M, Moeller FG. Impulsivity: differential relationship to depression and mania in bipolar disorder. J Affect Disord [Internet]. 2008;106(3):241–8. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.jad.2007.07.011

109. Sadek J. Clinician’s guide to ADHD comorbidities in children and adolescents: Case studies. 1st ed. Basel, Switzerland: Springer International Publishing; 2018.

110. Jollant F, Guillaume S, Jaussent I, Castelnau D, Malafosse A, Courtet P. Impaired decision-making in suicide attempters may increase the risk of problems in affective relationships. J Affect Disord [Internet]. 2007;99(1–3):59–62. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.jad.2006.07.022

111. Stickley A, Koyanagi A, Ruchkin V, Kamio Y. Attention-deficit/hyperactivity disorder symptoms and suicide ideation and attempts: Findings from the Adult Psychiatric Morbidity Survey 2007. J Affect Disord [Internet]. 2016;189:321–8. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.jad.2015.09.061

112. Klassen LJ, Katzman MA, Chokka P. Adult ADHD and its comorbidities, with a focus on bipolar disorder. J Affect Disord [Internet]. 2010;124(1–2):1–8. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.jad.2009.06.036

113. James A, Lai F, Dahl C. Attention deficit hyperactivity disorder and suicide: A review of possible associations. Acta Psychiatrica Scandinavica. 2004;110(6):408–15.

114. Park S. Prevalence, correlates, and comorbidities of adult ADHD symptoms in Korea: results of the Korean epidemiologic catchment area study. Psychiatry Res. 2011;186(2–3):378–83

115. Agosti V, Chen Y, Levin FR. Does attention deficit hyperactivity disorder increase the risk of suicide attempts? Journal of Affective Disorders. 2011;133(3):595–9.

116. Arias AJ. Correlates of co-occurring ADHD in drug dependent subjects: prevalence and fea- tures of substance dependence and psychiatric disorders. Addict Behav. 2008;33(9):1199–207.

117. Asberg M, Träskman L, Thorén P. 5-HIAA in the cerebrospinal fluid. A biochemical suicide predictor? Arch Gen Psychiatry [Internet]. 1976;33(10):1193–7. Available from: http://dx.doi.org/10.1001/archpsyc.1976.01770100055005

118. Bowden C, Cheetham SC, Lowther S, Katona CL, Crompton MR, Horton RW. Reduced dopamine turnover in the basal ganglia of depressed suicides. Brain Res [Internet]. 1997;769(1):135–40. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/s0006-8993(97)00692-6

119. Chamberlain SR, Leppink EW, Redden SA, Grant JE. Associations between self-harm and distinct types of impulsivity. Psychiatry Research. 2017;250:10–6.

120. Gau SSF, Kessler RC, Tseng W-L, Wu Y-Y, Chiu Y-N, Yeh C-B, et al. Association between sleep problems and symptoms of attention-deficit/hyperactivity disorder in young adults. Sleep [Internet]. 2007;30(2):195–201. Available from: http://dx.doi.org/10.1093/sleep/30.2.195

121. Bernert RA, Joiner TE. Sleep disturbances and suicide risk: A review of the literature. Neuropsychiatr Dis Treat [Internet]. 2007;3(6):735–43. Available from: http://dx.doi.org/10.2147/ndt.s1248

122. Schredl M, Bumb JM, Alm B, Sobanski E. Nightmare frequency in adults with attention-deficit hyperactivity disorder. Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci [Internet]. 2017;267(1):89–92. Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s00406-016-0686-5

123. Nock MK. Self-injury. Annu Rev Clin Psychol [Internet]. 2010;6(1):339–63. Available from: http://dx.doi.org/10.1146/annurev.clinpsy.121208.131258

124. Swanson EN, Owens EB, Hinshaw SP. Pathways to self-harmful behaviors in young women with and without ADHD: a longitudinal examination of mediating factors. J Child Psychol Psychiatry [Internet]. 2014;55(5):505–15. Available from: http://dx.doi.org/10.1111/jcpp.12193

125. Owens D, Horrocks J, House A. Fatal and non-fatal repetition of self-harm: Systemic review. The British Journal of Psychiatry. 2002;181(3):193–9.

126. Brandt L, Fischer G. Adult ADHD is associated with gambling severity and psychiatric comorbidity among treatment-seeking problem gamblers. J Atten Disord [Internet]. 2019;23(12):1383–95. Available from: http://dx.doi.org/10.1177/1087054717690232

127. Hodgins D, Mansley C, Thygesen K. Risk Factors for Suicidal Ideation and Attempts among Pathological Gamblers. American Journal on Addiction. 2006;15:303–10.

128. Balazs J, Kereszteny A. Attention-deficit/hyperactivity disorder and suicide: A systematic review. World J Psychiatry [Internet]. 2017;7(1):44–59. Available from: http://dx.doi.org/10.5498/wjp.v7.i1.44

129. Graham J, Banaschewski T, Buitelaar J, Coghill D, Danckaerts M, Dittmann RW, et al. European guidelines on managing adverse effects of medication for ADHD. Eur Child Adolesc Psychiatry [Internet]. 2011;20(1):17–37. Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s00787-010-0140-6

130. Stickley A, Koyanagi A, Ruchkin V, Kamio Y. Attention-deficit/hyperactivity disorder symptoms and suicide ideation and attempts: Findings from the Adult Psychiatric Morbidity Survey 2007. J Affect Disord [Internet]. 2016;189:321–8. Available from: http://dx.doi.org/10.1016/j.jad.2015.09.061

131. Fisher L. National Strategy for Suicide Prevention: Goals and Objectives for Action.: US Department of Health and Human Services, Public Health Services. (Pp 204, free: 1-800-789-2647: reference document # SMA 3517), 2001. 130. 02NLM:HV 6548.A1 2001 or see: http://www.surgeongeneral.gov/library. Inj Prev [Internet]. 2002;8(2):171–171. Available from: http://dx.doi.org/10.1136/ip.8.2.171

132. Mitchison GM, Njardvik U. Prevalence and gender differences of ODD, anxiety, and depression in a sample of children with ADHD. J Atten Disord [Internet]. 2019;23(11):1339–45. Available from: http://dx.doi.org/10.1177/1087054715608442

133. Øie M, Hovik KT, Andersen PN, Czajkowski NO, Skogli EW. Gender differences in the relationship between changes in ADHD symptoms, executive functions, and self- and parent-report depression symptoms in boys and girls with ADHD: A 2-year follow-up study. J Atten Disord [Internet]. 2018;22(5):446–59. Available from: http://dx.doi.org/10.1177/1087054716664407

134. Gilbert M, Boecker M, Reiss F, Kaman A, Erhart M, Schlack R, et al. Gender and age differences in ADHD symptoms and co-occurring depression and anxiety symptoms among children and adolescents in the BELLA study. Child Psychiatry Hum Dev [Internet]. 2023; Available from: http://dx.doi.org/10.1007/s10578-023-01622-w

135. Positieve feiten over ADHD [Internet]. Balans. 2021 [cited 2024 Apr 24]. Available from: https://balansdigitaal.nl/kennisbank/ontwikkelingsproblemen/positieve-kanten/positieve-feiten-over-adhd

136. Abraham A, Windmann S, Siefen R, Daum I, Güntürkün O. Creative thinking in adolescents with attention deficit hyperactivity disorder (ADHD). Child Neuropsychol [Internet]. 2006;12(2):111–23. Available from: http://dx.doi.org/10.1080/09297040500320691

137. White HA, Shah P. Creative style and achievement in adults with attention deficit hyperactivity disorder. PsycEXTRA Dataset. American Psychological Association (APA); 2006.

138. White HA, Shah P. Scope of semantic activation and innovative thinking in college students with ADHD. Creat Res J [Internet]. 2016;28(3):275–82. Available from: http://dx.doi.org/10.1080/10400419.2016.1195655

139. Nordby ES, Guribye F, Nordgreen T, Lundervold AJ. Silver linings of ADHD: a thematic analysis of adults’ positive experiences with living with ADHD. BMJ Open [Internet]. 2023;13(10):e072052. Available from: http://dx.doi.org/10.1136/bmjopen-2023-072052

140. Daviss WB, Birmaher B, Diler RS, Mintz J. Does pharmacotherapy for attention-deficit/hyperactivity disorder predict risk of later major depression? J Child Adolesc Psychopharmacol [Internet]. 2008;18(3):257–64. Available from: http://dx.doi.org/10.1089/cap.2007.0100

Page updated

Report abuse