Aneurysma in het hoofd en angst

Deel 1: Een aneurysma in het hoofd

In dit deel zal een korte beschrijving worden gegeven van wat een aneurysma in het hoofd (hersenaneurysma) precies is en hoe vaak het voorkomt. Ook oorzaken, risicofactoren, symptomen (en diagnosestelling) en complicaties (en prognose) worden toegelicht. Tot slot komen de medicamenteuze en niet-medicamenteuze behandelopties aan bod. 

1.1 Definitie en korte beschrijving

Wanneer een doorsnede van een bloedvat meer dan anderhalf keer zo groot is dan normaal, wordt er gesproken over een aneurysma. Het ontstaan van een aneurysma is een geleidelijk proces en kan in principe in elk bloedvat voorkomen. Een aneurysma in de buikslagader is het meest voorkomend. Verder zijn veel voorkomende plekken de borstholte, de bloedvaten van de kransslagaders en de hersenen [1]. Een aneurysma in het hoofd, ook wel cerebraal aneurysma genoemd, is een abnormale verwijding van een bloedvat in de hersenen, veroorzaakt door een verzwakking in de vaatwand. Deze verwijding kan variëren in grootte van enkele millimeters tot meer dan een centimeter en kan overal in de hersenen voorkomen [2]. De meest voorkomende plaats van een aneurysma in het hoofd is waar een slagader vertakt in twee kleinere slagaders aan de basis van de hersenen of in de hersenstam. Een hersenaneurysma veroorzaakt meestal geen symptomen, echter kunnen er in sommige gevallen wel klachten optreden als gevolg van de druk die het aneurysma uitoefent op delen van de hersenen. U kunt hier meer over lezen onder het kopje “Symptomen en diagnose”. Wanneer een hersenaneurysma groeit en scheurt, kan dit leiden tot een subarachnoïdale bloeding (ofwel hersenbloeding), waarbij bloed zich ophoopt in de ruimte tussen de schedel en de hersenen [3]. 

Verder zijn er een aantal verschillende typen aneurysma’s te onderscheiden [4]:

Naast de verschillende typen aneurysma’s, wordt er ook onderscheid gemaakt tussen de grootte van het aneurysma. Dit is een belangrijke factor bij het bepalen van het risico op een scheuring, evenals andere factoren zoals de locatie en de vorm van het aneurysma. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen klein, groot en gigantisch [5]:

• Kleine aneurysma’s zijn doorgaans kleiner dan 1 cm, wat ongeveer de grootte is van een grote potloodgum.

• Grote aneurysma’s hebben doorgaans een grootte tussen 1 cm en 2,5 cm, wat ongeveer de grootte is van een 1 eurocent- of 10 eurocentmuntje.

• Gigantische aneurysma’s zijn doorgaans groter dan 2,5 cm, hierbij kan een 2 euromuntstuk of groter worden ingebeeld.

1.2 Epidemiologie

De prevalentie en incidentie van een aneurysma in het hoofd zijn lastig te bepalen vanwege het feit dat veel mensen geen symptomen hebben en dus niet gediagnosticeerd worden. De meerderheid van de mensen zullen hun hele leven geen problemen ervaren; bij hen scheurt of bloedt het hersenaneurysma nooit [6]. Bovendien worden aneurysma’s vaak bij toeval ontdekt tijdens beeldvormend onderzoek voor een andere aandoening. De schatting is dat 3 tot 5% van de wereldbevolking een ongediagnosticeerd aneurysma in het hoofd heeft [7]. Het percentage hersenaneurysma’s dat daadwerkelijk scheurt, ligt tussen 1-3% [8]. Echter zijn de gevolgen van een gescheurd hersenaneurysma groot; zo overlijdt ongeveer 25% van deze mensen binnen 24 uur. Nog eens 25% van de mensen ontwikkelt complicaties als gevolg van het gescheurde hersenaneurysma, wat vervolgens ook binnen zes maanden tot de dood kan leiden [9]. 

1.3 Oorzaken en risicofactoren

Het is nog niet volledig bekend hoe een aneurysma in de hersenen ontstaat. Er zijn verschillende mogelijke oorzaken, zoals erfelijke factoren, hoge bloeddruk, roken en overmatig alcoholgebruik, bacteriële infecties van de vaatwand (zeer zeldzaam) en niet goed gevormde bloedvaten. Sommige families hebben een verhoogd risico op aneurysma’s, maar het is niet duidelijk in hoeverre erfelijkheid daarbij een rol speelt [3]. Verder kunnen hersenaneurysma’s zich bij mensen van elke leeftijd ontwikkelen, al worden ze wel vaker gevonden bij volwassenen tussen de leeftijd van 30 en 60 jaar oud. Bovendien is het risico op het ontwikkelen van een hersenaneurysma hoger bij vrouwen dan bij mannen [5]. In deel 3.3 kunt u meer lezen over sekseverschillen. 

1.4 Symptomen

De symptomen hangen af van het type aneurysma. We kunnen onderscheid maken tussen een ongebroken-, ‘lekkend’- en een gescheurd aneurysma [4]:

Een ongebroken aneurysma

Een ongebroken hersenaneurysma veroorzaakt soms geen symptomen, vooral als het klein is. Echter, als het aneurysma groter wordt, kan het druk uitoefenen op het hersenweefsel en de zenuwen. Dit kan leiden tot verschillende symptomen, zoals: pijn boven en achter één oog, een verwijde pupil, veranderingen in het gezichtsvermogen (zoals wazig zicht of dubbelzien) en gevoelloosheid aan één kant van het gezicht [4].

Een ‘lekkend’ aneurysma

Een ‘lekkend’ aneurysma houdt in dat er een kleine hoeveelheid bloed lekt, wat een voorteken is van een breuk die gaat optreden. Tussen het lekken en de daadwerkelijke breuk kunnen enkele dagen of weken zitten. Het meest voorkomende symptoom is een plotselinge, zeer intense hoofdpijn die blijft aanhouden [4].

Een gescheurd aneurysma

Het meest opvallende symptoom van een gescheurd aneurysma is een plotselinge, hevige hoofdpijn die vaak wordt beschreven als de ergste hoofdpijn die iemand ooit heeft ervaren. Andere gevolgen die kunnen optreden bij een gescheurd aneurysma zijn onder meer: misselijkheid en braken, stijve nek, dubbel of wazig zien, gevoeligheid voor licht, hartinfarct, hangend ooglid, verlies van bewustzijn en verwarring [4].

Aangezien een gescheurd aneurysma levensbedreigend kan zijn, is het van cruciaal belang dat er zo snel mogelijk medische hulp wordt gezocht wanneer deze symptomen optreden.

1.5 Diagnosestelling 

De arts zal medische onderzoeken uitvoeren om vast te stellen of er bloed in de ruimte tussen de hersenen en het schedelbot is gelekt. Het diagnosticeren kan op verschillende manieren [5]:

Een CT-scan

Een CT-scan is vaak de eerste test die artsen gebruiken om te kijken of er bloed in de hersenen is gelekt. Tijdens deze scan worden röntgenstralen gebruikt om tweedimensionale beelden van de hersenen en de schedel te maken. Soms wordt er voorafgaand aan de scan een contrastkleurstof in de bloedbaan geïnjecteerd om de bloedvaten te bekijken en te zoeken naar een mogelijk aneurysma. Dit proces heet CT-angiografie (CTA) en produceert gedetailleerde beelden van de bloedstroom in de hersenslagaders. Met een CTA-scan kan zowel de grootte, locatie en vorm van een aneurysma worden gedetecteerd, of het nu intact is of is gescheurd [5]. 

Magnetische Resonantiebeeldvorming

Magnetische Resonantiebeeldvorming (MRI) is een medische techniek die radiogolven en magnetische velden gebruikt om gedetailleerde beelden van de hersenen te maken. Dit kan helpen om te zien of er een bloeding in de hersenen is geweest. Daarnaast kan MRA (Magnetisch Resonantie Angiografie) gebruikt worden om gedetailleerde beelden van de hersenslagaders te maken en de grootte, locatie en vorm van een aneurysma te bepalen [5].

Cerebrale angiografie

Cerebrale angiografie is een beeldvormingstechniek die kan worden gebruikt om te zoeken naar verstoppingen in de slagaders van de hersenen of de nek. Het kan ook helpen bij het identificeren van zwakke plekken in de slagader, zoals een aneurysma. De test kan helpen bij het bepalen van de oorzaak van een hersenbloeding en kan ook de exacte locatie, grootte en vorm van een aneurysma bepalen. Tijdens de test gaat de arts (meestal) via de liesslagader naar binnen met een lange, flexibele buis (katheter) en injecteert een kleine hoeveelheid contrastkleurstof in de slagaders van de nek en hersenen. De contrastkleurstof helpt bij het maken van gedetailleerde röntgenbeelden van het aneurysma en eventuele verstoppingen in de slagaders [5].

1.6 Complicaties en prognose

Een gescheurd aneurysma kan leiden tot ernstige complicaties [5]. Het aneurysma kan opnieuw scheuren voordat het behandeld is en leiden tot verdere bloedingen en meer schade in de hersenen. Het natriumgehalte kan veranderen, wat kan zorgen voor zwellingen in hersencellen en dit kan resulteren in blijvende hersenbeschadiging. Een andere complicatie die zich voor kan doen is hydrocephalus (waterhoofd). Hierbij is er te veel hersenvocht in de hersenen opgebouwd, waardoor er druk ontstaat die blijvende hersenschade of zelfs de dood kan veroorzaken. Vasospasme is ook een veelvoorkomend probleem [5]. De bloeding zorgt ervoor dat de slagaders in de hersenen samentrekken, wat de bloedtoevoer naar belangrijke delen van de hersenen beperkt en zo kan leiden tot beroertes. Een laatste veel voorkomende complicatie zijn epileptische aanvallen (convulsies). Deze kunnen zich zowel tijdens als na de bloeding voordoen. Vaak zijn aanvallen duidelijk zichtbaar, maar sommige kunnen alleen worden gedetecteerd met geavanceerde hersentesten. Het is belangrijk dat de epileptische aanvallen worden behandeld, omdat het anders tot hersenbeschadiging leidt [5].

Om de prognose en het beloop van een hersenaneurysma vast te stellen, is het belangrijk om de bewustzijnstoestand van de patiënt te beoordelen. De meest gebruikte schaal hiervoor is de Hunt en Hess-schaal [11]. Deze bestaat uit een graderingschaal die loopt van klasse 1 tot en met klasse 5. Hoe hoger de klasse, hoe lager de overlevingskans. In tabel 1 hieronder zijn de criteria bij de verschillende klassen weergegeven met de bijbehorende overlevingskans. 

Deze schaal wordt veel gebruikt om te bepalen welke behandelingsopties het meest geschikt zijn voor de patiënten met een gescheurd hersenaneurysma [10]. U kunt meer lezen over de behandelingsopties onder het kopje “Behandeling” in deel 1.7. Met de juiste diagnose en behandeling kan het sterftecijfer worden teruggebracht tot 18% [11]. 

1.7 Behandeling

In de onderstaande stukken zal worden uitgelegd wat de verschillende behandelopties zijn, zowel farmacologisch als niet farmacologisch, voor een gescheurd en niet gescheurd hersenaneurysma.

1.7.1 Behandeling van een niet gescheurd hersenaneurysma

Bij een niet gescheurd aneurysma kan de arts kiezen voor (a) een preventieve behandeling of (b) geen behandeling. Een preventieve behandeling bestaat uit clippen of coilen, welke in de kopjes “chirurgisch clippen” en “endovasculair coilen” beschreven worden. Wanneer ervoor gekozen wordt om geen behandeling uit te voeren, wordt het aneurysma goed in de gaten gehouden met controles [12]. Hierbij wordt er 6 tot 12 maanden na de diagnose beeldvorming verricht. Om de verdere stappen voor de follow-up te bepalen, kan de ELAPSS score gebruikt worden [18]. Met deze score kan door middel van verschillende factoren voorspeld worden hoe snel het aneurysma zal groeien [19]. Bij een niet gescheurd aneurysma worden bovendien leefstijladviezen gegeven om het risico op scheuren te verkleinen: stoppen met roken en geen cocaïnegebruik zijn hier voorbeelden van [18]. 

Chirurgisch clippen

Clippen vindt plaats onder narcose en wordt uitgevoerd door een neurochirurg. Bij deze vorm van behandeling wordt een stuk van de schedel weggehaald om het aneurysma bloot te kunnen leggen. Er wordt een metaal klemmetje (clip) geplaatst op de hals van het aneurysma en hierdoor wordt het aneurysma afgesloten van het vaatstelsel. Hiermee wordt de bloedtoevoer naar het aneurysma gestopt [9].

Endovasculair coilen

Bij coilen brengt de neurochirurg een katheter in een slagader in, meestal via de pols of de lies. De katheter wordt omhoog door het lichaam naar het aneurysma geleid. Het aneurysma wordt vervolgens opgevuld met spiraaltjes (coils). Dit zorgt ervoor dat er geen bloed meer naar het aneurysma kan en dat het bloed wat in het aneurysma zit, stolt. Er wordt soms ook nog een stent geplaatst zodat de coils op hun plek blijven. Deze behandeling vindt ook onder narcose plaats [9]. In video 1 is te zien hoe dit proces eruit ziet. Coilen is een minder invasieve (ingrijpende) techniek dan clippen, maar de kans dat het aneurysma terugkomt is groter bij coilen dan bij clippen [16].

Grote (1,5-2,5 cm) en gigantische (>2,5 cm) cerebrale aneurysma’s blijven met coilen echter een technische uitdaging. Om deze uitdaging aan te pakken zijn “flow-diverting stents” (FDS) ontwikkeld [19]. Dit is een nieuwere endovasculaire behandeling waarbij een flow-diverting stent in het bloedvat wordt geplaatst om zo de bloedstroom van het aneurysma weg te leiden. Wanneer de bloedstroom naar het aneurysma afneemt, neemt de kans op een ruptuur af. Deze behandeling kan vooral nuttig zijn bij grote aneurysma’s [9]. In afbeelding 3 is weergegeven hoe een flow-diverting stent eruit ziet.

De keuze tussen wel of niet preventief behandelen is complex [15]. De beslissing over de behandeling moet op de individuele patiënt worden afgestemd en besproken worden in een multidisciplinair overleg. De volgende factoren worden hierbij besproken en afgewogen: risico op scheuren, complicatierisico, aanwezige comorbiditeit, levensverwachting en afname kwaliteit van leven door angst voor het scheuren van het aneurysma [18]. Voorbeelden van factoren die meespelen bij het risico op scheuren zijn: klinische voorgeschiedenis en presentatie van het aneurysma, geslacht, meerdere medische aandoeningen (comorbiditeiten) hebben, locatie en grootte van het aneurysma, eerdere hersenbloeding, anatomie van de vaten en familiegeschiedenis [15]. 

1.7.2 Behandeling van een gescheurd aneurysma

De mogelijke behandelingen van een gescheurd aneurysma zijn duidelijk vastgesteld. Om te voorkomen dat er opnieuw een bloeding optreedt, dient een gescheurd hersenaneurysma met spoed te worden behandeld [15]. Mogelijke behandelingen zijn: coilen, clippen en in sommige gevallen observatie [12]. 

De geschikte behandeling (coilen, clippen of observatie) hangt af van de volgende factoren; de expertise van de behandelende instelling, de locatie van het aneurysma, de ernst van de hersenbloeding, de aanwezigheid van een ruimte-innemende bloeduitstorting en de kans op het optreden van vroegtijdig vasospasme [15]. In Nederland gaat de voorkeur uit naar coilen wanneer clippen en coilen technisch gelijkwaardig uitvoerbaar zijn [17].

Overige behandelingen van een gescheurd aneurysma zijn gericht op het verminderen van de symptomen en het managen van complicaties. Door schade in de hersenen kunnen fysiotherapie of spraaktherapie bijvoorbeeld nuttig zijn [9]. Daarnaast kan bij een gescheurd aneurysma medicatie voorgeschreven worden.

1.7.3 Medicatie bij een gescheurd en niet gescheurd aneurysma

Bij een gescheurd aneurysma kan nimodipine voorgeschreven worden. Dit medicijn verbetert de uitkomst in patiënten die een hersenbloeding hebben gehad [12]. In tabel 2 is meer informatie te vinden over dit medicijn. 

Naast nimodipine, worden er bij een hersenbloeding pijnstillers gegeven. Er wordt vaak begonnen met paracetamol maar de pijn is vaak zo extreem dat codeïne, tramadol of zelfs een sterker opiaat nodig is [14]. Relatief frequent voorkomende bijwerkingen van opiaten zijn obstipatie, misselijkheid, braken, duizeligheid, droge mond, jeuk en pupilvernauwing [37r]. NSAID’s (bijvoorbeeld ibuprofen of naproxen) worden niet gegeven omdat deze een stollingsremmend effect hebben wat ongewenst is bij een hersenbloeding [14].

Bij een niet gescheurd aneurysma is het belangrijk om een hoge bloeddruk te behandelen. Wanneer de patiënt een hoge bloeddruk heeft dan is de kans op scheuren hoger [17]. Uit onderzoek [20] is bijvoorbeeld gebleken dat het gebruik van RAAS-remmers, die bloeddrukverlagend werken, in verband stond met een verminderd risico op scheuren, onafhankelijk van de bloeddrukcontrole bij patiënten met hersenaneurysma’s [20]. Meer informate over een hoge bloeddruk en de behandeling ervan, kunt u vinden op thuisarts. Bij een gescheurd aneurysma wordt een hoge bloeddruk niet behandeld, tenzij de bloeddruk extreem hoog is [14].

Deel 2: Angst

In dit deel wordt ingegaan op de psychische klachten die men kan ervaren bij een hersenaneurysma. Er wordt voornamelijk gefocust op angst. Hier vindt u informatie over hoe vaak angstklachten voorkomen bij hersenaneurysma's, wat de invloed is van angst op de prognose van het aneurysma en ten slotte wat de mogelijke behandelvormen van angstklachten zijn.

2.1 Veel voorkomende psychische klachten bij een aneurysma in het hoofd

2.1.1 Psychische klachten wanneer het aneurysma wordt ontdekt

Hoewel maar 1% tot 3% van de hersenaneurysma’s daadwerkelijk scheurt [21], kunnen patiënten hier erg bang voor zijn. Wanneer een aneurysma in het hoofd scheurt, heeft dit namelijk ernstige gevolgen. Door de levensbedreigende aard van deze aandoening kan het hebben van een hersenaneurysma dan ook leiden tot verhoogde niveaus van angst en depressie en een verminderde kwaliteit van leven [21; 22; 23; 24]. Daarnaast is een operatie aan het aneurysma niet zonder risico; zo kunnen er verschillende complicaties optreden, waaronder 5% tot 10% kans op een hersenbloeding tijdens de operatie [25]. De angst voor deze complicaties is een mentale last voor de patiënt, omdat zowel de keuze om niet te opereren als wel te opereren ernstige gevolgen kan hebben [25]. 

2.1.2 Psychische klachten nadat het aneurysma behandeld of gescheurd is

Ook wanneer het aneurysma is gescheurd, maar succesvol is behandeld, kunnen angst en depressie aanhouden of alsnog ontstaan [26; 27]. Een studie naar de lange termijn gevolgen van een gescheurd hersenaneurysma, vond dat een groot deel van de patiënten na tien jaar nog steeds meer last had van zowel angst als depressie dan mensen uit de normale populatie [28]. In veel gevallen gaat het dan om angst voor terugkeer van het aneurysma [24]. De angstklachten die het meest voorkomen zijn intrusieve (doordringende) gedachten over het aneurysma en het vermijden van emotionele reacties of dingen die aan het aneurysma doen denken [29]. Naast een angststoornis, kunnen patiënten na het scheuren van een aneurysma ook een posttraumatische stressstoornis (PTSS) ontwikkelen [30]. 

2.1.3 Vormen van angststoornissen

Wanneer mensen specifiek erg angstig zijn voor het scheuren of het terugkeren van een aneurysma, kan dit leiden tot een specifieke fobie. Meer informatie over wat een specifieke fobie inhoudt, vindt u op thuisarts. Ook kan het voorkomen dat de angst doorslaat op andere levensgebieden en dat iemand erg angstig wordt in het algemeen. Als dat gebeurt, kan er sprake zijn van een gegeneraliseerde angststoornis of een paniekstoornis. Ook hierover vindt u meer informatie op thuisarts. 

Een diagnose van een hersenaneurysma of het scheuren van een aneurysma is een ingrijpende en stressvolle gebeurtenis. Op de langere termijn kan het leiden tot een posttraumatische stressstoornis. Hoewel PTSS niet langer wordt gezien als een angststoornis, speelt angst hierbij wel een grote rol. Daarom vindt u op deze WIKI pagina ook meer informatie over PTSS bij een hersenaneurysma. Voor meer informatie over wat PTSS inhoudt, kunt u terecht op thuisarts. 

2.2 Epidemiologie: hoe vaak komen angstklachten voor bij mensen met een aneurysma in het hoofd?

2.2.1 Prevalentie van angst bij niet gescheurde hersenaneurysma's 

Prevalentie laat zien hoe vaak een bepaalde ziekte of aandoening voorkomt in een bepaalde groep personen. In dit geval gaat het om angstklachten bij mensen met een niet gescheurd aneurysma in het hoofd. Onderzoek naar angst bij niet gescheurde hersenaneurysma’s laat een prevalentie zien van 28% [25]. Dit cijfer blijft ongeveer gelijk wanneer patiënten aan hun aneurysma zijn geopereerd [25]. 

2.2.2 Prevalentie van angst bij gescheurde hersenaneurysma's

Een grote studie uit 2021 die de resultaten van 42 eerdere studies over dit onderwerp samen bekeek, vond dat in de eerste drie jaar na een hersenbloeding als gevolg van een gescheurd aneurysma, de prevalentie van angst rond de 31,4% ligt [31]. Drie jaar na het incident stijgt dit cijfer tot 40,4% [31]. Een studie uit 2010 die meerdere studies vergeleek, vond dat de prevalentie van angst tussen de 27% en 54% lag [29]. In de eerste 1,5 jaar na de bloeding lijkt deze prevalentie stabiel te blijven [29]. Een wat gedateerde studie uit 2002 vond dat de twee eerder genoemde veel voorkomende angstklachten (intrusieve gedachten en vermijding), die tevens passen bij PTSS, ook relatief veel voorkomen [32]. In de eerste drie maanden liet 60% van de patiënten in de studie een van de twee klachten zien, waar 30% beide klachten ervaart [32]. De prevalentie van PTSS na een gescheurd aneurysma wordt geschat tussen de 18% en 37% [29]. 

2.2.3 Prevalentie van depressie bij een hersenaneurysma

Hoewel deze WIKI pagina zich specifiek richt op angstklachten bij een aneurysma in het hoofd, kan ook een depressie ontstaan. Wanneer mensen een niet gescheurd aneurysma in het hoofd hebben, is de prevalentie van depressie 21% [25]. Wanneer een aneurysma is gescheurd, hebben in de eerste drie jaar 25,2% van de patiënten last van depressieve symptomen [31]. Na drie jaar is dat 35,8% van de patiënten [31]. 

2.3 Prognose van angst bij een hersenaneurysma

2.3.1 De invloed van angst op de prognose van het aneurysma

Patiënten die gediagnosticeerd worden met een aneurysma in het hoofd, gaan door een stressvolle tijd. In de meeste gevallen wordt besloten om af te wachten of het aneurysma groeit en niet meteen te opereren, omdat het zelden voorkomt dat een aneurysma scheurt [33]. Echter kunnen patiënten hier toch erg bang voor zijn en deze angst kan leiden tot een verminderde kwaliteit van leven [21]. Kwaliteit van leven kent meerdere gebieden en een studie naar de kwaliteit van leven bij behandelde en onbehandelde aneurysma’s, vond dat vooral de fysieke aspecten van kwaliteit van leven sterk verminderd kunnen zijn [22]. Patiënten hebben bijvoorbeeld het idee dat ze ernstig ziek zijn en kunnen in hun dagelijks leven tegen allerlei fysieke problemen aanlopen, waardoor ze bijvoorbeeld niet meer in staat zijn om te werken of voor zichzelf te zorgen [22]. Ook kunnen ze minder energie hebben en erg vermoeid zijn [22]. Omdat angst zo’n grote invloed heeft op kwaliteit van leven, is het belangrijk om de mate van angst die een patiënt ervaart mee te nemen in de beslissing voor een behandeling [23]. Buiten de negatieve invloed van angst op kwaliteit van leven, kunnen verhoogde levels van stress leiden tot verhoogde bloeddruk, wat de kans op het scheuren van het aneurysma vergroot [34]. Met oog op de prognose is het daarom van belang om de psychologische aspecten rondom deze diagnose ook mee te nemen. In kopje 3.2 "Mechanismen van angst bij een hersenaneurysma" wordt er verder ingegaan op de mechanismen die hierbij een rol spelen.

2.3.2 Prognose van angst en depressie na behandeling of scheuren van het aneurysma

Ook nadat een patiënt succesvol is geopereerd of nadat een aneurysma is gescheurd, kunnen angst en depressie aanwezig blijven of ontstaan. Het effect dat een gescheurd aneurysma op de psychologische toestand van patiënten kan hebben, is zelfs tien jaar na het incident nog zichtbaar [28]. Er zijn echter ook studies die vinden dat de angst rondom het aneurysma na een operatie sterk afneemt [24]. Ook vond een studie dat de kans op depressie iets groter is na chirurgisch clippen dan na endovasculair coilen [35]. Een andere studie laat zien dat mensen een tot twee maanden na endovasculair coilen minder goed functioneren [36]. Voor chirurgisch clippen is dit drie tot vijf maanden [36]. Op de langere termijn lijkt 1 op de 5 patiënten niet volledig te herstellen na een operatie aan het aneurysma [36]. 

2.3.3 PTSS na een aneurysma

Sommige patiënten ontwikkelen na een geslaagde operatie dus alsnog een depressie. Er wordt verondersteld dat dit een milde vorm van PTSS zou kunnen zijn, omdat patiënten een erg ingrijpende gebeurtenis meemaken [26]. Het ervaren van PTSS symptomen kan ook voorkomen na het scheuren van een hersenaneurysma, ondanks goed herstel [32]. De duur van deze symptomen is echter onduidelijk en wordt geschat tussen de vijf weken tot veertien maanden na het incident [29]. 

2.4 Behandeling van psychologische klachten na een aneurysma

Sommige patiënten kunnen op enig punt nadat ontdekt wordt dat zij een aneurysma in het hoofd hebben, last krijgen van angstklachten of depressie [25; 26; 28; 32]. Na een operatie of nadat een aneurysma gescheurd is, kan dit zelfs leiden tot PTSS [26; 32]. Het is dan ook van belang om de psychologische toestand van een patiënt zowel in de beginfase van de behandeling als daarna goed te monitoren, omdat psychische klachten een negatieve invloed kunnen hebben op de kwaliteit van leven en het beloop van de aandoening [22; 28; 34]. Indien een patiënt erg veel last heeft van psychische klachten, kan hier een psychologische of farmacologische behandeling voor worden gestart. Zo kunnen angstklachten bij een niet gescheurd aneurysma sterk verbeteren wanneer er cognitieve gedragstherapie (CGT) wordt gegeven [23]. Meer informatie over de verschillende behandelingen voor angst bij een aneurysma in het hoofd, leest u in deel 2.5, 3.1 en 3.5. 

2.5 Farmacologische behandeling van angst bij een hersenaneurysma 

Wanneer blijkt dat er sprake is van een gegeneraliseerde angststoornis (GAS), paniekstoornis of posttraumatische stressstoornis  met een ernstige ziektelast, wordt vaak een farmacologische behandeling opgestart in combinatie met cognitieve gedragstherapie (CGT) [37]. De farmacologische behandeling voor deze stoornissen kan bestaan uit: selectieve serotonineheropnameremmers (SSRI), serotonine-noradrenalineheropnameremmers (SNRI), tricyclische antidepressiva (TCA), benzodiazepines, pregabaline en buspiron. 

In het geval van een antidepressivum, gaat een lichte voorkeur uit naar een behandeling met een SSRI ten opzichte van een TCA; dit omdat een SSRI minder ernstige bijwerkingen geeft dan een TCA [37a]. Benzodiazepines worden regelmatig voorgeschreven, maar hebben niet de voorkeur vanwege de verslavende werking van deze middelen [37d].

Wanneer er geen sprake lijkt te zijn van een angst- of paniekstoornis, maar wel van geringe gevoelens van angst, spanning of slapeloosheid, kan gedacht worden aan een kruidenmiddel als valeriaan [37g]. Ook benzodiazepines kunnen worden ingezet bij gevoelens van angst, spanning en/of slapeloosheid zonder specifieke diagnose [37d].

Zie tabel 3 voor meer informatie over bovengenoemde medicatie, de werking en bijwerkingen hiervan.

Meer informatie over niet farmacologische behandelingen, is te lezen in deel drie van deze WIKI.

Deel 3: Interactie hersenaneurysma en angst

In het derde deel van deze WIKI pagina zal worden ingegaan op verschillende vormen van samenhang tussen hersenaneurysma's en angstklachten. Eerst zal worden gekeken naar de interacties tussen medicatie voor het aneurysma en angstmedicatie; welke angstmedicatie wordt aangeraden en welke juist niet? Vervolgens wordt er uitleg gegeven over hoe stress en angst indirect kunnen bijdragen aan het ontstaan en scheuren van een hersenaneurysma. Daarnaast kijken we ook naar de verschillen tussen man en vrouw met betrekking tot hersenaneurysma's. Tot slot geven we een overzicht van mogelijke psychologische behandelingen wanneer u angstklachten ervaart naar aanleiding van uw aneurysma en tips & tricks voor uw naaste omgeving. 

3.1 Interactie tussen medicatie voor het aneurysma en angstmedicatie 

Wanneer medicatie wordt voorgeschreven, dient een arts er altijd op bedacht te zijn dat er potentiële reacties kunnen zijn met andere geneesmiddelen die een patiënt reeds in gebruik heeft. Voor de patiënt is het belangrijk om in het achterhoofd te houden dat bijwerkingen van medicatie kunnen lijken op zowel symptomen als restverschijnselen van een gescheurd aneurysma - deze gelijkenis kan vervolgens weer angst doen aanwakkeren bij de patiënt. In tabel 4 wordt omschreven welke medicijnen wel of niet worden aanbevolen bij een hersenaneurysma en wat eventuele contra-indicaties en interacties zijn. 

3.2 Mechanismen van angst bij een hersenaneurysma

Zoals besproken gaan patiënten door een stressvolle tijd wanneer ze de diagnose van een aneurysma in het hoofd krijgen. Vaak zijn patiënten erg bang dat het aneurysma scheurt, terwijl dit in werkelijkheid maar in een heel klein percentage gebeurt. Wel kunnen angst en stress indirect invloed hebben op het ontstaan en zelfs scheuren van het aneurysma. Hoe dat proces verloopt, leest u in dit deel. 

3.2.1 De invloed van stress op bloeddruk

Angst lijkt geen direct effect te hebben op het ontstaan of verergeren van een aneurysma. Echter ervaren mensen met hoge niveaus van angst vaak ook veel stress. Stress kan op de lange termijn zorgen voor een verhoogde bloeddruk [40; 41]. Een verhoogde bloeddruk is een belangrijke risicofactor voor het ontstaan en scheuren van een aneurysma [40]. Er zijn verschillende manieren waarop stress kan zorgen voor een verhoogde bloeddruk en daarmee indirect op het ontstaan of scheuren van een aneurysma. Wat hier precies het mechanisme achter is, is niet helemaal duidelijk [40]. Echter zijn er wel wat theorieën die in een aantal stappen verder toegelicht zullen worden. 

3.2.2 Hoe stress leidt tot een verhoogde bloeddruk: allostatic load en de HPA-as

De diagnose van een aneurysma in het hoofd geeft een hoop stress. Dat is een begrijpelijke reactie en in veel gevallen zal deze stressreactie vanzelf minder worden. Wanneer iemand stress ervaart, komt het hormoon cortisol vrij [42]. Normaal wordt de hoeveelheid cortisol vanzelf weer minder en komt het weer terug op het basisniveau. Dit proces wordt geregeld door de hypothalamas-hypofysie-bijnier as, ofwel de HPA-as [43]. Echter, wanneer iemand voor een langere tijd veel stress ervaart, kan het basisniveau hoger komen te liggen [42]. Wanneer dat gebeurt, is er sprake van een proces genaamd allostatic load [42]. Doordat de niveaus van cortisol verhoogd blijven, zou dit op den duur kunnen leiden tot allerlei aandoeningen, waaronder hart- en vaatziekten en in dit geval een verhoogde bloeddruk [44; 45].

3.2.3 Hoe een verhoogde bloeddruk leidt tot het ontstaan en scheuren van een aneurysma: shear stress

Als iemand eenmaal een verhoogde bloeddruk heeft, heeft de manier waarop het bloed door de aderen stroomt invloed op het ontstaan of scheuren van een aneurysma. Dit proces wordt shear stress genoemd [34]. Bij een hoge bloeddruk, stroomt het bloed met een hoge snelheid door de aderen. Hierbij klotst het met grote kracht tegen de vaatwand aan [34]. Vervolgens reageert de vaatwand hierop door uit te zetten, zodat het bloed normaal kan blijven stromen [34]; hierdoor ontstaat een aneurysma. Op den duur vinden er allerlei veranderingen plaats in de vaatwand, waardoor deze zijn weerstand verliest en elastischer wordt [46]. Het resultaat is dat het aneurysma groeit of op den duur zelfs scheurt [46].

3.2.4 De invloed van angst op gedragsmatige risicofactoren 

Buiten de biologische processen die angst en stress in gang kunnen zetten, zijn er ook nog andere risicofactoren voor het ontstaan van een aneurysma in het hoofd. Belangrijke risicofactoren zijn bijvoorbeeld roken en overmatig alcoholgebruik [3]. Echter kan het ervaren van angst en stress er juist voor zorgen dat mensen naar sigaretten en alcohol grijpen, om hun symptomen van angst te verlichten [47; 48]. Ook zorgen verhoogde niveaus van cortisol ervoor dat mensen het lastiger vinden om sigaretten te weerstaan [49]. Zo kunnen angst en stress er dus toe leiden dat mensen meer risicovolle gedragingen vertonen die geassocieerd zijn met het ontstaan en scheuren van een aneurysma in het hoofd. 

3.2.5 Biologische mechanismen van angst na een gescheurd aneurysma

Er zijn allerlei psychologische redenen waarom mensen angst kunnen ervaren na het scheuren van een aneurysma, maar ook biologisch veranderen er een aantal dingen in de hersenen waardoor symptomen van angst kunnen ontstaan [31]. Het limbisch systeem is het onderdeel van de hersenen wat verantwoordelijk is voor de regulatie van emoties. Indien een aneurysma scheurt en er rond het limbisch systeem schade ontstaat, kan dit zorgen voor verhoogde niveaus van angst [31].

Een andere mogelijke verklaring kan zijn dat er na een hersenbloeding een ontstekingsreactie in de hersenen ontstaat [31]. Er wordt vermoed dat deze ontstekingsreactie zou kunnen bijdragen aan het ontstaan van zowel angstklachten als depressieve symptomen [31]. Het zou daarnaast ook kunnen dat patiënten een gevoeligheid hebben om een angststoornis of depressie te ontwikkelen en dat dit wordt aangewakkerd door de veranderingen in de hersenen na een hersenbloeding [31]. 

Een laatste verklaring kan zijn dat patiënten die al eerder een angststoornis of een depressie hebben gehad, een terugval krijgen als gevolg van de hersenbloeding [31].

3.3 Sekseverschillen

In dit deel wordt er ingegaan op sekseverschillen omtrent hersenaneurysma’s en bijkomende angst. Het is belangrijk om hierbij stil te staan omdat dit de behandelstrategieën en keuzes hierin kan beïnvloeden. Ook kan kennis over sekseverschillen van belang zijn in preventieve maatregelen omtrent een hersenaneurysma. 

3.3.1 Sekseverschillen in hersenaneurysma's

Zoals eerder benoemd, is het risico op het krijgen van een hersenaneurysma groter bij vrouwen dan bij mannen. Zowel een ongescheurd als een gescheurd aneurysma komt tot 60% vaker voor bij vrouwen. Na de overgang is dit risico zelfs dubbel zo groot [50]. Ook uit de Nederlandse “Rotterdam Studie”, uitgevoerd in de algemene bevolking, bleek dat het hebben van een ongescheurd hersenaneurysma geassocieerd was met het vrouwelijk geslacht [51]. Vrouwen hebben dus een verhoogd risico op het hebben van een aneurysma en daarnaast hebben ze een verhoogd risico op groei [55]. Het vrouwelijk geslacht bleek namelijk, onafhankelijk van de leeftijd, een risicofactor te zijn voor het groeien van een aneurysma (1 mm of meer) [52]. Er zijn verschillende mechanismen die de geslachtsverschillen kunnen verklaren [50]. In onderstaande alinea’s worden er een aantal uitgelicht.

Oestrogeen als mechanisme voor sekseverschillen binnen hersenaneurysma’s

Hormonen kunnen een groot deel van de verschillen tussen mannen en vrouwen verklaren. Hormonale verschillen in het verloop van het leven van de vrouw dragen bijvoorbeeld bij aan geslachtsverschillen in de prevalentie van aandoeningen aan het hart en in de hersenen. Het vaker voorkomen van een hersenaneurysma bij vrouwen treedt op vanaf de leeftijd van 20 jaar, waarbij de verschillen vanaf 55 jaar het grootst zijn. Er is namelijk een piek in de hogere prevalentie bij vrouwen rond de leeftijd van 50-60 jaar [50]. Een mogelijke verklaring hiervoor is de afname van het hormoon oestrogeen tijdens en na de overgang. Er wordt gesteld dat oestrogeen een beschermend effect heeft tegen het ontstaan en scheuren van een hersenaneurysma en wanneer dit hormoon afneemt, valt dit beschermende effect weg. Dit komt doordat oestrogeen zorgt voor vermindering van endotheeldysfunctie, ontsteking en oxidatieve stress. Dit zijn processen die zorgen voor beschadiging en verzwakking van de vaatwand en dit maakt de kans op het ontstaan van een aneurysma groter [50]. Bewijs wat deze hypothese ondersteunt, is dat vrouwen die eerder in de overgang komen een groter risico hebben op een hersenaneurysma dan vrouwen die later in de overgang komen [55].

Anatomische verschillen als mechanisme voor sekseverschillen binnen hersenaneurysma’s

Een andere verklaring voor de hogere prevalentie van hersenaneurysma’s bij vrouwen heeft te maken met het verschil in de anatomie van de bloedvaten in de hersenen bij mannen en vrouwen. De ‘cirkel van Willis’ (= een ring die de bloedvaten van verschillende kanten verbindt [54]) is verschillend bij mannen en vrouwen. Daarnaast zijn de diameters van de slagaders bij vrouwen vaak kleiner. Deze variaties zorgen voor een hogere “shear stress” (= druk die ontstaat door wrijving) en druk op de wand van het bloedvat bij vrouwen wat kan resulteren in endotheeldysfunctie. De maximale wanddruk op het bloedvat kan zelfs 50% hoger zijn bij vrouwen ten opzichte van mannen. Er is bewezen dat een verhoogde wanddruk en een verhoogde mate van endotheeldysfunctie belangrijke factoren zijn in het ontwikkelen van een hersenaneurysma [50].

In deel 1.7.3 "Medicatie bij een niet gescheurd en gescheurd aneurysma" is besproken dat bloeddrukverlagende medicatie een rol kan spelen in de behandeling. Doordat de druk op de vaatwand bij vrouwen hoger is, kan deze medicatie vooral bij vrouwen erg belangrijk zijn en hier moet dus op gelet worden [31]. 

3.3.2 Sekseverschillen in angst bij een hersenaneurysma 

Zoals eerder benoemd kan het hebben van een hersenaneurysma zorgen voor verhoogde symptomen van angst. Doordat hersenaneurysma’s vaker voorkomen bij vrouwen is het mogelijk dat vrouwen ook vaker last hebben van angst. Over het algemeen komen angststoornissen sowieso vaker bij vrouwen voor dan bij mannen. Daarnaast zijn angststoornissen bij vrouwen geassocieerd met een grotere ziektelast [53]. Dit betekent dat een angststoornis bij vrouwen voor meer ongemak zorgt.

Uit een groot onderzoek bleek dat er drie studies zijn die suggereren dat het vrouwelijk geslacht een risicofactor is voor het ontwikkelen van angstsymptomen na een hesenbloeding [31]. Een voorbeeld hiervan is dat zelfgerapporteerde angst en depressieve symptomen vaker bij vrouwen dan bij mannen voorkwamen na een cerebrovasculaire procedure zoals coilen [56]. In een ander onderzoek werden er daarentegen geen significante sekseverschillen gevonden in angst bij patiënten met een hersenaneurysma [28]. Om een conclusie te trekken over sekseverschillen in angst bij een hersenaneurysma, zal meer onderzoek gedaan moeten worden.

3.4 Kwaliteit van leven

Ongescheurd aneurysma

Het weten dat je een aneurysma hebt en je daar zorgen over maken, kan leiden tot een aanzienlijke vermindering van de kwaliteit van leven [59]. Aangezien een aneurysma meestal asymptomatisch is, kan de angst voor het barsten van een aneurysma veel stress en angst veroorzaken bij de persoon die eraan lijdt [58]. Dit kan zich uiten in slaapstoornissen, sociale terugtrekking en problemen op het werk of in relaties [57].

Gescheurd aneurysma

De kwaliteit van leven na een gescheurd aneurysma kan sterk variëren, afhankelijk van de ernst van de bloeding en de mate van herstel. Mensen die een ernstige bloeding hebben gehad, kunnen een verminderde kwaliteit van leven ervaren als gevolg van de neurologische schade die ze hebben opgelopen, terwijl mensen met een mildere bloeding mogelijk minder beperkingen hebben en een betere kwaliteit van leven kunnen hebben [61]. Over het algemeen blijkt uit onderzoek dat patiënten na een gescheurd aneurysma vaak een verminderde kwaliteit van leven ervaren, vooral op het gebied van fysiek functioneren, cognitie en emotionele gezondheid [7].

Het is belangrijk dat patiënten met zowel een ongescheurd als een gescheurd aneurysma de nodige ondersteuning krijgen om hun kwaliteit van leven te verbeteren. Psychosociale interventies, zoals cognitieve gedragstherapie en psycho-educatie, kunnen patiënten helpen om hun angst te begrijpen en te verminderen [23; 65]. Daarnaast kan het krijgen van informatie over aneurysma’s en de mogelijke behandelingen helpen om de angst te verminderen en de kwaliteit van leven te verbeteren. Verder is het van belang dat er ook stil wordt gestaan bij naasten en familieleden, aangezien bij hen ook vaak sprake is van verminderde kwaliteit van leven [62].

3.5 Psychosociale interventies

Er zijn verschillende psychosociale behandelingen die kunnen worden gebruikt om angst bij een aneurysma te verminderen. Het is belangrijk om op te merken dat deze behandelingen niet geschikt zijn voor alle patiënten en dat de keuze van de behandeling afhankelijk is van de individuele behoeften en voorkeuren van de patiënt. Hieronder zijn enkele voorbeelden te vinden. 

3.5.1 Cognitieve gedragstherapie (CGT)

CGT is een vorm van psychotherapie die gericht is op het veranderen van de manier waarop iemand denkt en zich gedraagt. CGT kan worden gebruikt om angst bij een aneurysma te verminderen door de patiënt te helpen de negatieve gedachten en overtuigingen te identificeren en deze te vervangen door positieve en realistische gedachten [23]. Het kan ook helpen bij het aanleren van ontspanningstechnieken en het verbeteren van probleemoplossende vaardigheden. 

3.5.2 Mindfulness-based stressreductie (MBSR)

MBSR is een meditatieprogramma dat gericht is op het vergroten van het bewustzijn van het huidige moment en het verminderen van stress. MBSR kan worden gebruikt om angst bij een aneurysma te verminderen door de patiënt te helpen concentreren op het heden en te leren omgaan met de gevoelens van angst en onzekerheid die kunnen optreden [63]. 

3.5.3 Acceptance and Commitment Therapy (ACT)

ACT is een vorm van psychotherapie die gericht is op het vergroten van de psychologische flexibiliteit door het accepteren van de negatieve gedachten en gevoelens en het handelen in overeenstemming met de waarden van de patiënt [67]. ACT kan worden gebruikt om angst bij een aneurysma te verminderen door de patiënt te helpen de angstige gedachten en gevoelens te accepteren en zich te concentreren op de dingen die belangrijk zijn in het leven [66]. Momenteel is er nog niet heel veel onderzoek gedaan naar het specifieke gebruik van ACT bij patiënten met een aneurysma, dus meer onderzoek is nodig om de effectiviteit van deze behandeling bij deze groep te beoordelen. 

3.5.4 Psycho-educatie

Psycho-educatie kan een nuttige aanvulling zijn op de behandeling van zowel ongescheurde als gescheurde aneurysma’s. Bij ongescheurde aneurysma’s kan psycho-educatie gericht zijn op het verminderen van angst en onzekerheid bij de patiënt, door bijvoorbeeld informatie te geven over de aandoening en de mogelijke behandelingen. Bij gescheurde aneurysma’s kan psycho-educatie gericht zijn op het ondersteunen van het herstelproces en het omgaan met de gevolgen van de bloeding, zoals cognitieve en fysieke beperkingen en vermoeidheid [64].

Psycho-educatie kan op verschillende manieren worden aangeboden, bijvoorbeeld individueel of in groepsverband, face-to-face of online. Het is belangrijk dat de informatie die wordt gegeven begrijpelijk en toegankelijk is voor de patiënt en aansluit bij diens behoeften en vragen [65].

3.6 Wat kan een naaste doen?

Als verzorger speelt u een cruciale rol in het herstelproces van uw dierbare. Het is van belang om te begrijpen welke hulpmiddelen nodig zijn om te helpen bij het herstelproces en zo de patiënt optimaal te kunnen ondersteunen. Als verzorger zijn er een aantal leerprincipes die begrepen dienen te worden [60].

Het eerste leerprincipe is een behandelplan [60]. Een goed behandelplan voor iemand die herstelt van een aneurysma, erkent problemen en deelt deze op in kleine, beheersbare stappen. Bijvoorbeeld, als de patiënt ’s ochtends moeite heeft met aankleden vanwege problemen met besluitvorming, organisatie en snelheid, kan het behandelplan helpen bij het kiezen van kleding en het organiseren van het proces, door elk probleem apart aan te pakken. Het is belangrijk dat u als verzorger actief betrokken bent bij de eerste fasen van dit nieuwe leerproces, waarbij de ondersteuning geleidelijk wordt afgebouwd naarmate de patiënt nieuwe gewoonten aanleert. Zo wordt het behandelplan effectiever en kan de patiënt stap voor stap vooruitgang boeken.

Als tweede leerprincipe is het belangrijk om de doelen van de patiënt op korte termijn vast te stellen en deze doelen te beperken tot één gedrag per keer [60]. Als er te grote stappen worden gezet, wordt het moeilijk om kleine stapjes te zetten en succes te behalen. Geduld is cruciaal tijdens dit proces, aangezien het aanleren van elke vaardigheid veel mislukkingen met zich meebrengt. Het is belangrijk om de patiënt eraan te herinneren dat deze mislukkingen nodig zijn voor verbetering en niet iets zijn om zich voor te schamen.

Als laatste leerprincipe is het essentieel om de patiënt te motiveren en aan te moedigen door positieve feedback te geven [60]. Wanneer de patiënt zich goed voelt over zijn of haar prestaties, zal er vaak vooruitgang worden geboekt. Het is nuttig om versterkingen en beloningen te gebruiken om stapsgewijze vooruitgang te stimuleren. Iedereen reageert over het algemeen goed op aanmoedigingen en goedkeuring. Aan de andere kant kunnen straf, harde kritiek en afkeuring averechts werken en negatieve bijwerkingen veroorzaken, zoals boosheid, vermijding en agressie. Het creëren van een positieve sfeer zal de patiënt hoop geven en meer inzet bevorderen.

3.7 Leefstijladviezen

Wanneer u een aneurysma heeft dat nog niet is gescheurd, kunt u het risico op scheuren verminderen door veranderingen in uw levensstijl aan te brengen [9]:

• Vermijd het roken van sigaretten en vraag hulp aan uw zorgverlener bij het stoppen, zodat u hulp kan krijgen om de juiste strategie of behandeling te vinden.

• Beheers uw bloeddruk als u een hoge bloeddruk heeft. Veranderingen in dieet en lichaamsbeweging kunnen helpen om de bloeddruk te verlagen.

• Eet gezond en beweeg regelmatig om uw lichaam in een goede conditie te houden.

• Vermijd het gebruik van drugs. Hierbij kunt u ook van uw zorgverlener hulp en ondersteuning krijgen om te stoppen met het gebruik van drugs.

Deze leefstijladviezen gelden ook voor patiënten met een gescheurd aneurysma. Zij kunnen daarmee de kans op een nieuwe scheur voorkomen [9]. Ten slotte is het belangrijk om stress te voorkomen, omdat dit een verhoogde bloeddruk veroorzaakt en zo ook de kans op scheuren vergroot [40].

4. Conclusie

De diagnose 'hersenaneurysma' is voor patiënten vaak een enorme schok en kan een enorme hoeveelheid vragen oproepen, met als belangrijkste vraag: "Dokter, wat nu?".

In deze WIKI pagina hebben we geprobeerd zoveel mogelijk van deze vragen te beantwoorden om een zo helder mogelijk beeld te scheppen van een hersenaneurysma en de daarbij komende klachten. Afhankelijk van de aard van het aneurysma (ongebroken, lekkend of gescheurd) is zowel de prognose als de behandeling anders; voor alle vormen van hersenaneurysma's bestaat de mogelijkheid tot chirurgische ingrepen. Daarnaast bestaan er ook farmacologische behandelingen; deze zijn met name gericht op het zo laag mogelijk houden van de bloeddruk, het verwijden van de vaten en voorkomen van vaatspasmen. 

Een hersenaneurysma kan ook op psychisch vlak een last zijn voor de patiënt. Patiënten rapporteren over het algemeen vaak depressieve klachten, PTSS-symptomen en overige angstklachten. Gelukkig zijn ook deze klachten goed te behandelen, zowel met farmacologische middelen als een niet farmacologische behandeling (denk aan: CGT, MBSR, ACT, psycho-educatie en wat een naaste kan doen om de patiënt te ondersteunen).

Tot slot hebben we getracht een beeld te geven van de verschillende mechanismen van stress en angst en hoe deze invloed hebben op de fysieke toestand van het lichaam; zo kan een grote hoeveelheid stress leiden tot verhoogde niveaus van cortisol. Wanneer cortisol langdurig verhoogd is, kan dit onder andere leiden tot een verhoogde bloeddruk, wat weer een verhoogde kans op hart- en vaatziekten met zich meebrengt. Naast de invloed van stress en angst op de fysieke toestand van het lichaam, hebben we ook gekeken naar mogelijke sekseverschillen: heeft het hebben van een mannelijk of vrouwelijk geslacht een bepaalde invloed op het ontwikkelen van een hersenaneurysma? En zijn er dan ook nog sekseverschillen in angst bij een hersenaneurysma? Dit lijkt wel het geval te zijn. Over het algemeen lijken vrouwen vaker een hersenaneurysma te ontwikkelen dan mannen. Ook zijn zij gevoeliger om hierbij angstklachten te ontwikkelen. De WIKI pagina wordt afgesloten met een kopje over leefstijladviezen, omdat ook leefstijl een invloed heeft op de fysieke toestand van het lichaam; denk hierbij aan roken, voeding, alcohol en beweging. 

Dit alles natuurlijk met de kanttekening dat ieder individu verschillend is en iedereen dus anders kan reageren op behandeling. Voor verdere of specifieke vragen is het advies altijd om contact op te nemen met uw behandelend arts.

5. Referenties

1. Aneurysma. (z.d.). Hartstichting. Geraadpleegd op 17 maart 2023, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/aneurysma

2. Nieuwkamp, D. J., Setz, L. E., Algra, A., Linn, F. H. H., De Rooij, N. K., & Rinkel, G. J. (2009). Changes in case fatality of aneurysmal subarachnoid haemorrhage over time, according to age, sex, and region: a meta-analysis. Lancet Neurology, 8(7), 635–642. https://doi.org/10.1016/s1474-4422(09)70126-7

3. Aneurysma hersenen. (z.d.). Hartstichting. Geraadpleegd op 17 maart 2023, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/aneurysma/aneurysma-hersenen

4. Brain aneurysm - Symptoms and causes - Mayo Clinic. (2023, 7 maart). Mayo Clinic. Geraadpleegd op 17 maart 2023, van https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/brain-aneurysm/symptoms-causes/syc-20361483

5. Cerebral Aneurysms. (z.d.). National Institute of Neurological Disorders and Stroke. Geraadpleegd op 17 maart 2023, van https://www.ninds.nih.gov/health-information/disorders/cerebral-aneurysms

6.  Gezondheid en wetenschap. (z.d.). Hersenaneurysma en hersenbloeding · Gezondheid en wetenschap. gezondheidenwetenschap.be. Geraadpleegd op 17 maart 2023, van https://www.gezondheidenwetenschap.be/richtlijnen/hersenaneurysma-en-hersenbloeding

7.  Al-Khindi, T., Macdonald, R. L., & Schweizer, T. A. (2010). Cognitive and Functional Outcome After Aneurysmal Subarachnoid Hemorrhage. Stroke, 41(8). https://doi.org/10.1161/strokeaha.110.581975

8.  Lemos, M., Román-Calderón, J. P., Calle, G., Gómez-Hoyos, J. F., & Jimenez, C. A. (2020). Personality and anxiety are related to health-related quality of life in unruptured intracranial aneurysm patients selected for non-intervention: A cross sectional study. PLOS ONE, 15(3), e0229795. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0229795

9.  Brain aneurysm - Diagnosis and treatment - Mayo Clinic. (2023, 7 maart). Geraadpleegd op 17 maart 2023, van https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/brain-aneurysm/diagnosis-treatment/drc-20361595

10. Klinische verschijnselen en initiële diagnostiek - Richtlijn - Richtlijnendatabase. (z.d.). Geraadpleegd op 19 maart 2023, van https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/subarachnoidale_bloeding/initi_le_diagnostiek_van_sab/klinische_verschijnselen_en_initi_le_diagnostiek.html

11. Marcolini, E. G., & Hine, J. N. (2019). Approach to the Diagnosis and Management of Subarachnoid Hemorrhage. Western Journal of Emergency Medicine, 20(2), 203–211. https://doi.org/10.5811/westjem.2019.1.37352 

           12. Brisman, J. L., Song, J. Y., & Newell, D. W. (2006). Cerebral Aneurysms. The New England Journal of Medicine, 355(9), 928–939.          https://doi.org/10.1056/nejmra05276

13. Zorginstituut Nederland. (2022, 7 april). nimodipine. Geraadpleegd op 16 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/n/nimodipine

14. Startpagina - Subarachnoïdale bloeding - Richtlijn - Richtlijnendatabase. (z.d.). Geraadpleegd op 16 maart 2023, van 
      https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/subarachnoidale_bloeding/startpagina_-_subarachnoidale_bloeding.html

15. Tóth, G., & Cerejo, R. (2018). Intracranial aneurysms: Review of current science and management. Vascular Medicine, 23(3), 276–288. https://doi.org/10.1177/1358863x18754693

16. Etminan, N., Dörfler, A., & Steinmetz, H. (2020). Unruptured Intracranial Aneurysms. Deutsches Arzteblatt International. https://doi.org/10.3238/arztebl.2020.0235

17. Behandelbesluit ongeruptureerd intracranieel aneurysma - Richtlijn - Richtlijnendatabase. (z.d.). Geraadpleegd op 16 maart 2023, van https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/ongeruptureerd_intracranieel_aneurysma/behandelbesluit_ongeruptureerd_intracranieel_aneurysma.html

18. Backes, D., Rinkel, G. J., Greving, J. P., Velthuis, B. K., Murayama, Y., Takao, H., Ishibashi, T., Igase, M., terBrugge, K. G., Agid, R., Jääskeläinen, J. E., Lindgren, A. E., Koivisto, T., Von Und Zu Fraunberg, M., Matsubara, S., Moroi, J., Stienen, M. N., Abrigo, J., Igase, K., . . . Vergouwen, M. D. (2017). ELAPSS score for prediction of risk of growth of unruptured intracranial aneurysms. Neurology, 88(17), 1600–1606. https://doi.org/10.1212/wnl.0000000000003865

19. Shin, D., Carroll, C. D., Elghareeb, M., Hoh, B. L., & Kim, B. (2020). The Evolution of Flow-Diverting Stents for Cerebral Aneurysms; Historical Review, Modern Application, Complications, and Future Direction. Journal of Korean Neurosurgical Society, 63(2), 137–152. https://doi.org/10.3340/jkns.2020.0034

20. Zhong, P., Lu, Z., Li, Z., Li, T., Lan, Q., Liu, J., Wang, Z., Chen, S., & Huang, Q. (2022). Effect of Renin-Angiotensin-Aldosterone System Inhibitors on the Rupture Risk Among Hypertensive Patients With Intracranial Aneurysms. Hypertension, 79(7), 1475–1486. https://doi.org/10.1161/hypertensionaha.122.18970

21. Lemos, M., Román-Calderón, J. P., Calle, G., Gómez-Hoyos, J. F., & Jimenez, C. A. (2020). Personality and anxiety are related to health-related quality of life in unruptured intracranial aneurysm patients selected for non-intervention: A cross sectional study. PLOS ONE, 15(3), e0229795. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0229795

22. Buijs, J. E., Greebe, P., & Rinkel, G. J. (2012). Quality of Life, Anxiety, and Depression in Patients With an Unruptured Intracranial Aneurysm With or Without Aneurysm Occlusion. Neurosurgery, 70(4), 868–872. https://doi.org/10.1227/neu.0b013e3182367295

23. Lemos, M., Román-Calderón, J. P., Restrepo, J., Gómez-Hoyos, J. F., & Jimenez, C. A. (2020). Cognitive behavioral therapy reduces illness perceptions and anxiety symptoms in patients with unruptured intracranial aneurysm. Journal of Clinical Neuroscience, 80, 56–62. https://doi.org/10.1016/j.jocn.2020.07.071

24. Otawara, Y., Ogasawara, K., Kubo, Y., Tomitsuka, N., Watanabe, M., Ogawa, A., Suzuki, M., & Yamadate, K. (2004). Anxiety before and after surgical repair in patients with asymptomatic unruptured intracranial aneurysm. Surgical Neurology, 62(1), 28–31. https://doi.org/10.1016/j.surneu.2003.07.012

25. Ignacio, K. H. D., Pascual, J. M., Factor, S. J. V., & Khu, K. J. O. (2022). A meta-analysis on the prevalence of anxiety and depression in patients with unruptured intracranial aneurysms: exposing critical treatment gaps. Neurosurgical Review, 45(3), 2077–2085. https://doi.org/10.1007/s10143-022-01768-6

26. Garzon-Muvdi, T., Yang, W., Luksik, A. S., Ruiz-Valls, A., Tamargo, R. J., Caplan, J. M., & Tamargo, R. J. (2017). Postoperative Delayed  Paradoxical Depression After Uncomplicated Unruptured Intracranial Aneurysm Surgery. World Neurosurgery.  https://doi.org/10.1016/j.wneu.2016.11.101

  27. Wostrack, M., Friedrich, B. M., Hammer, K., Harmening, K., Stankewitz, A., Ringel, F., Shiban, E., Boeckh-Behrens, T., Prothmann, S., Zimmer, C., Meyer, B., Förschler, A., & Ryang, Y. (2014). Hippocampal damage and affective disorders after treatment of cerebral aneurysms. Journal of Neurology, 261(11), 2128–2135. https://doi.org/10.1007/s00415-014-7464-y 

  28. Von Vogelsang, A., Svensson, M., Wengström, Y., & Forsberg, C. (2013). Cognitive, physical, and psychological status after intracranial aneurysm rupture: a cross-sectional study of a Stockholm case series 1996 to 1999. World Neurosurgery, 79(1), 130–135. https://doi.org/10.1016/j.wneu.2012.03.032

29. Al-Khindi, T., Macdonald, R. L., & Schweizer, T. A. (2010). Cognitive and Functional Outcome After Aneurysmal Subarachnoid Hemorrhage. Stroke, 41(8). https://doi.org/10.1161/strokeaha.110.581975 

30. Wenz, H., Wenz, R., Maros, M. E., Groden, C., Schmieder, K., & Fontana, J. (2016). The neglected need for psychological intervention in patients suffering from incidentally discovered intracranial aneurysms. Clinical Neurology and Neurosurgery, 143, 65–70. https://doi.org/10.1016/j.clineuro.2016.02.018

31. Bartlett, M., Bulters, D., & Baldwin, D. S. (2021). Psychological distress after subarachnoid haemorrhage: A systematic review and meta-analysis. Journal of Psychosomatic Research, 148, 110559. https://doi.org/10.1016/j.jpsychores.2021.110559

32. Powell, J., Kitchen, N., Heslin, J., & Greenwood, R. (2002). Psychosocial outcomes at three and nine months after good neurological recovery from aneurysmal subarachnoid haemorrhage: predictors and prognosis. Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry, 72(6), 772–781. https://doi.org/10.1136/jnnp.72.6.772

33. Ik heb een zwakke plek in een bloedvat (aneurysma) in mijn hoofd. (2021, 29 juni). Thuisarts. Geraadpleegd op 22 maart 2023, van https://www.thuisarts.nl/zwakke-plek-in-bloedvat-in-hoofd/ik-heb-zwakke-plek-in-bloedvat-aneurysma-in-mijn-hoofd

34. Sheikh, A. A., Shuib, A. S., & Mohyi, M. H. H. (2020). A review of hemodynamic parameters in cerebral aneurysm. Interdisciplinary Neurosurgery, 22, 100716. https://doi.org/10.1016/j.inat.2020.100716

35. Lim, Y. P., Lee, Y. H., & Song, J. (2022). Depression or Anxiety According to Management Modalities in Patients With Unruptured Intracranial Aneurysms. Stroke, 53(12), 3662–3670. https://doi.org/10.1161/strokeaha.122.040330

36. Backes, D., Rinkel, G. J., Van Der Schaaf, I. C., Bijvank, J. A. N., Verweij, B. H., Visser-Meily, J. M. A., Post, M. W. M., Algra, A., & Vergouwen, M. D. (2015). Recovery to Preinterventional Functioning, Return-to-Work, and Life Satisfaction After Treatment of Unruptured Aneurysms. Stroke, 46(6), 1607–1612. https://doi.org/10.1161/strokeaha.115.008795

  37. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 20 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/

a. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Serotonineheropnameremmers, selectief. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 20 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/groepsteksten/serotonineheropnameremmers__selectief

b. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Serotonineheropnameremmers, niet-selectief. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 20 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/groepsteksten/serotonineheropnameremmers__niet_selectief

c. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Tricyclische antidepressiva. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 20 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/groepsteksten/tricyclische_antidepressiva

d. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Benzodiazepines, agonisten. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 20 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/groepsteksten/benzodiazepine_agonisten

e. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Anti-epileptica. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 20 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/groepsteksten/anti_epileptica

f. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Buspiron. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/b/buspiron

g. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Valeriaan. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/v/valeriaan

h. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Citalopram. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/c/citalopram

i. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Escitalopram. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van  https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/e/escitalopram

j. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Paroxetine. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/p/paroxetine

k. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Sertraline. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/s/sertraline   

l. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Clomipramine. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/c/clomipramine

m. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Imipramine. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/i/imipramine

n. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Oxazepam. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/o/oxazepam

o. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Lorazepam. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/l/lorazepam

p. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Diazepam. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 21 maart 2023 van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/d/diazepam

q. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Pregabaline. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/p/pregabaline

r. Zorginstituut Nederland. (z.d.). Opioïden. Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd op 14 april 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/groepsteksten/opioiden

    38. Duloxetine. (z.d.). Apotheek.nl. Geraadpleegd op 20 maart 2023, van https://www.apotheek.nl/medicijnen/duloxetine

             39. Venlafaxine. (z.d.). Apotheek.nl. Geraadpleegd op 20 maart 2023, van https://www.apotheek.nl/medicijnen/venlafaxine

40. De Wilde, A., Greebe, P., Rinkel, G. J., & Algra, A. (2019). Stress in Patients With (Un)ruptured Intracranial Aneurysms vs Population-Based Controls. Neurosurgery, 84(5), 1065–1071. https://doi.org/10.1093/neuros/nyy143

41. Liu, M., Li, N., Li, W. A., & Khan, H. (2017). Association between psychosocial stress and hypertension: a systematic review and meta-analysis. Neurological Research, 39(6), 573–580. https://doi.org/10.1080/01616412.2017.1317904

42. Rice, V. H. (2012). Handbook of Stress, Coping, and Health: Implications for Nursing Research, Theory, and Practice. SAGE.

43. Karin, O., Raz, M., Tendler, A., Bar, A., Kohanim, Y. K., & Milo, T. (2020). A new model for the HPA axis explains dysregulation of stress hormones on the timescale of weeks. bioRxiv (Cold Spring Harbor Laboratory). https://doi.org/10.1101/2020.01.01.892596\

44. Hamer, M., & Steptoe, A. (2012). Cortisol Responses to Mental Stress and Incident Hypertension in Healthy Men and Women. The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism, 97(1), E29–E34. https://doi.org/10.1210/jc.2011-2132

45. Zhong, P., Lu, Z., Li, T., Lan, Q., Liu, J., Wang, Z., Chen, S., & Huang, Q. (2022). Association Between Regular Blood Pressure Monitoring and the Risk of Intracranial Aneurysm Rupture: a Multicenter Retrospective Study with Propensity Score Matching. Translational Stroke Research, 13(6), 983–994. https://doi.org/10.1007/s12975-022-01006-7

46. Wang, F., Xu, B., Sun, Z., Wu, C., & Zhang, X. (2013). Wall shear stress in intracranial aneurysms and adjacent arteries. Neural Regeneration Research. https://doi.org/10.3969/j.issn.1673-5374.2013.11.006

47. Garey, L., Olofsson, H., Garza, T., Shepherd, J. M., Smit, T., & Zvolensky, M. J. (2020). The Role of Anxiety in Smoking Onset, Severity, and Cessation-Related Outcomes: a Review of Recent Literature. Current Psychiatry Reports, 22(8). https://doi.org/10.1007/s11920-020-01160-5

48. Richardson, H. N., Lee, S. W., O’Dell, L. A., Koob, G. F., & Rivier, C. (2008). Alcohol self-administration acutely stimulates the hypothalamic- pituitary-adrenal axis, but alcohol dependence leads to a dampenedneuroendocrine state. European Journal of Neuroscience, 28(8),1641–1653. https://doi.org/10.1111/j.1460-9568.2008.06455.x

49. McKee, S. A., Sinha, R., Weinberger, A. H., Sofuoglu, M., Harrison, E. L., Lavery, M., & Wanzer, J. (2011). Stress decreases the ability to resist smoking and potentiates smoking intensity and reward. Journal of Psychopharmacology, 25(4), 490–502. https://doi.org/10.1177/0269881110376694

50. Fréneau, M., Baron-Menguy, C., Vion, A., & Loirand, G. (2022). Why Are Women Predisposed to Intracranial Aneurysm? Frontiers in Cardiovascular Medicine, 9. https://doi.org/10.3389/fcvm.2022.815668 

51. Cras, T. Y., Bos, D., Ikram, M. A., Vergouwen, M. D., Dippel, D. W., Voortman, T., Adams, H. H., Vernooij, M. W., & Roozenbeek, B. (2020). Determinants of the Presence and Size of Intracranial Aneurysms in the General Population. Stroke, 51(7), 2103–2110. https://doi.org/10.1161/strokeaha.120.029296 

52. Juvela, S., Poussa, K., & Porras, M. (2001). Factors Affecting Formation and Growth of Intracranial Aneurysms. Stroke, 32(2), 485–491. https://doi.org/10.1161/01.str.32.2.485 

53. McLean, C. P., Asnaani, A., Litz, B. T., & Hofmann, S. G. (2011). Gender differences in anxiety disorders: Prevalence, course of illness, comorbidity and burden of illness. Journal of Psychiatric Research, 45(8), 1027–1035. https://doi.org/10.1016/j.jpsychires.2011.03.006

54. Bloedvaten van de hersenen / Anatomie en functie uitleg / Achtergrondinformatie | Hersenletsel-uitleg.nl. (z.d.). Hersenletsel-uitleg. Geraadpleegd op 1 april 2023, van https://www.hersenletsel-uitleg.nl/achtergrondinformatie/anatomie-en-functie-uitleg/bloedvaten- van-de-hersenen 

55.  Fuentes, A. M., McGuire, L. S., & Amin-Hanjani, S. (2022b). Sex Differences in Cerebral Aneurysms and Subarachnoid Hemorrhage. Stroke, 53(2), 624–633. https://doi.org/10.1161/strokeaha.121.037147 

56. Lombardo, L. E., Shaw, R., Sayles, K., & Altschul, D. (2020). Anxiety and depression in patients who undergo a cerebrovascular procedure. BMC Neurology, 20(1). https://doi.org/10.1186/s12883-020-01674-8 

57. Van Der Schaaf, I. C., Brilstra, E. H., Rinkel, G. J., Bossuyt, P. M., & Van Gijn, J. (2002b). Quality of Life, Anxiety, and Depression in Patients With an Untreated Intracranial Aneurysm or Arteriovenous Malformation. Stroke, 33(2), 440–443. https://doi.org/10.1161/hs0202.102335 

58. Towgood, K., Ogden, J. A., & Mee, E. W. (2005). Psychosocial Effects of Harboring an Untreated Unruptured Intracranial Aneurysm. Neurosurgery, 57(5), 858–864. https://doi.org/10.1227/01.neu.0000179917.47904.d8

59. Passier, P. E. C. A., Visser-Meily, J. M. A., Rinkel, G. J., Lindeman, E., & Post, M. W. M. (2013). Determinants of health-related quality of life after aneurysmal subarachnoid hemorrhage: a systematic review. Quality of Life Research, 22(5), 1027–1043. https://doi.org/10.1007/s11136-012-0236-1

60. How You Can Help - Brain Aneurysm Foundation. (2021, 2 november). Brain Aneurysm Foundation. Geraadpleegd op 2 april 2023, van https://www.bafound.org/for-caregivers/how-you-can-help/

61. Visser-Meily, J. M. A., Rhebergen, M. L., Rinkel, G. J., Van Zandvoort, M. J. E., & Post, M. W. M. (2009). Long-Term Health-Related Quality of Life After Aneurysmal Subarachnoid Hemorrhage. Stroke, 40(4), 1526–1529. https://doi.org/10.1161/strokeaha.108.531277

62. Ramael, M., Peeters, L., Schoovaerts, M., Loos, C. M., Menovsky, T., & Yperzeele, L. (2022). Quality of life in patients and caregivers after aneurysmal subarachnoid hemorrhage: a Flemish population study. Acta Neurologica Belgica. https://doi.org/10.1007/s13760-022-02085-x

63. Joo, H., Lee, S., Chung, Y. E., & Shin, I. S. (2010). Effects of Mindfulness Based Stress Reduction Program on Depression, Anxiety and Stress in Patients with Aneurysmal Subarachnoid Hemorrhage. Journal of Korean Neurosurgical Society, 47(5), 345. https://doi.org/10.3340/jkns.2010.47.5.345

64. Cruces, R., Muñoz-García, I., Palmer-Cancel, S. J., & Salas, C. (2022). A Neuropsychological Rehabilitation Framework to Address Cognitive and Neurobehavioral Impairments After Strokes to the Anterior Communicating Artery. Frontiers in Human Neuroscience, 16. https://doi.org/10.3389/fnhum.2022.808011

65. Psycho-educatie. (z.d.). GGz Breburg. Geraadpleegd op 2 april 2023, van https://www.ggzbreburg.nl/diensten/psycho-educatie/

66. Han, A., Wilroy, J., & Yuen, H. K. (2023). Effects of acceptance and commitment therapy on depressive symptoms, anxiety, pain intensity, quality of life, acceptance, and functional impairment in individuals with neurological disorders: a systematic review and meta-analysis. Clinical Psychologist, 1–22. https://doi.org/10.1080/13284207.2022.2163158

67.  Actie, A. I. (2023, 11 januari). Wat is ACT? - ACT in Actie. ACT in Actie. Geraadpleegd op 2 april 2023, van https://www.actinactie.nl/wat-is-act/